Марс сапары

 

Бір жылдық ұзақ сапарынан кейін АҚШ-тың NАSА ұлттық ғарыш агенттігі 2012 жылы тамыз айында Curiosity rover жерсерігін Марсқа қондырды. Плутониймен қоректенетін екі мың фунттық аппарат қызыл ғаламшардың бетіне қонып, өте күрделі белесті бағындырды. Соңғы үлгідегі құрылғылармен жабдықталған алты доңғалағы бар жерсеріктің міндеті Марс бетінен тіршілік белгілерін іздеу еді. Қыркүйек айында аппарат су іздері бар Марс бетінің бедерін суретке түсіріп, соның нәтижесінде ғалымдар Марста бұрын тіршілік көзі - су болған деген тұжырым жасап отыр.

 

 

7. Қазақстанның ғылыми жаңалықтары

Қазақстан ғылымы мен технологиясының жаңалықтары.

1. Қазақша сөйлейтін қалам.

 

Ақтөбе қаласының екі тұрғыны қазақша «сөйлейтін» қалам жасап шығарды. Өнертапқыштардың айтуынша, «Зерек» атты бұл қалам 2-7 жас аралығындағы балаларға әріп пен сан үйретуге арналған. Өнертапқыш азаматтардың бірі Абзал Қадырбаев «Зеректі» «ішіне шағын компьютер жасырылған ақылды қалам» деп таныстырды. Қаламмен бірге қазақ алфавиті жазылған қатырма қағаз, МР3 форматты плеер және үш кітапша сатылуда. - Кітапшаларды 2-7 жас аралығындағы балалардың даму ерекшеліктерін ескере отырып жасадық. Педагог, психологтармен кеңестік. Білім министрлігінің де рұқсаты бар, - деді Абзал Қадырбаев. Өнертапқыштың сөзіне қарағанда, «Зеректің» қуаты екі-үш сағатқа жетеді. Қалам кәдімгі қалта телефоны мен тұрмыстық техника сияқты электр желісінен қуат алады. Қалам АҚШ пен Еуропа Одағы стандарттарына сай халықаралық сертификациядан өткен.

«Авторлық құқымыз да заңмен қорғалған» дейді өнертапқыш жігіт. Қаламның ұшындағы лазер кітапшалардағы ақпаратты «Зеректің» орталық процессорына жеткізеді. Ол жады картасына сұраныс жасайды. Барлық мәлімет сонда. «Зеректі» сөйлетіп тұрған - жады картасындағы аудиофайл. Картаның сыйымдылығы – 2 гигабайт. Егер қаламның жадына үйіңіздегі компьютерден ертегі немесе ән-күй көшіретін болсаңыз, сырт көзге әншейін қатырма қағаз сияқты боп көрінетін МР3 форматты плеердің көмегімен тыңдауға да болады, - дейді Абзал Қадырбаев. Абзал Қадырбаевтың мамандығы - хирург. Ал екінші өнертапқыш Бауыржан Сейтенов - мұғалім. Абзалдың сөзіне қарағанда, Бауыржан екеуі идеяларын жүзеге асыру үшін бір жыл уақыттарын жұмсапты. Қаламды жасаушылар оны Қытайдан шығартып отыр. "Өйткені Қытайға тапсырыс берген арзанға түседі" дейді олар. "Зерек" қаламы Ақтөбеде бір аптадан бері сатылып жатыр. Бір қаламның бағасы - 15 мың теңге. (http://www.azattyq.org/ сайтының материалынан қысқартылып алынды)

2. Қарағандылық бойжеткен жаңа жел қозғалтқышын ойлап тапты.

Қарағандыдағы мектеп-интернаттың түлегі Әсия Құсайынованың Қазақстан климатына икемделген жел қозғалтқышы жобасы халықаралық ғылыми-инженерлік конкурста жеңіп шықты. Жас өнертапқыш Әсия Құсайынова Қарағанды қаласында тұрады. Ата-әжесінің бауырында өскен қыз биыл Қарағанды облысының дарынды балаларға арналған физика-математика пәндерін тереңдетіп оқытатын «Дарын» мектеп-интернатын бітірді.

– Әлемде жел қозғалтқыштарының түрі көп, бірақ өз басым біздің жердің климат жағдайларына икемделген қозғалтқыш түрін құрастырмақпын. Бізде екпіні мықты желдер соқпайды, жеріміздің климаты - күрт континенталды. Сондықтан менің қондырғым секундына бес метр жылдамдықпен соғатын желдің екпінін электр қуатына айналдыруға арналған. Бұл жобаны қолға алуымның бірінші себебі – осы. Екіншіден, климаттың тазалығы үшін пайдалы. Өйткені электр қуатын алу үшін көмір, мұнай, газ керек. Енді қуат өндірудің таза тәсілін пайдаланатын кез келді. Менің жобамның қолданылатын жері көп. Бұл - ауаны көмір, мұнай сияқты қазба қуат көздерімен ластамайтын, балама қуат көзі. Оның үстіне, табиғи ресурстар қоры да түгесіліп барады. Сондықтан бұл жоба табиғи ресурстарды сақтауға бағытталған. (http://www.azattyq.org/ сайтының материалынан қысқартылып алынды)

3. Қарағандылық өнертапқыш өндіріс қалдықтарын іске жарататын қондырғы жасады.

Қарағанды тұрғыны Александр Борисенко өндіріс мұржаларынан шығатын түтін қалдықтарын ауаға тазартып шығаратын және түтіндегі қалдықтарды одан әрі пайдалануға арналған қондырғы ойлап тапты. Ол зауыттарда тәжірибе ретінде сынақтан өткізілген.

Александр Борисенко өзі ойлап тапқан қондырғы шығып жатқан газды, ауаны ластайтын қалдықтарды тоқтататынын, одан пайдалы өнімдер алуға болатынын айтады. Мәселен, С-2 газынан техникалық көмір сутегін алуға болады. Сондай-ақ биылғы жылға өндірістік модуль дайындап жатқандарын айтты. (http://www.azattyq.org/ сайтының материалынан қысқартылып алынды)

4. Қарағандыдағы «Дарын» мектебінің екі оқушысы ашқан екі жаңалық ел құлағын елең еткізді.

Бірі қазақ әліпбиінің негізінде ақпаратты жасырын жеткізетін шифрлау әдісін ойлап тапса, екіншісі ғарыш операцияларының шығынын 2 есе үнемдейтін спутниктік байланыс торының жобасын жасап шығарды.

Қарағандының орталығындағы «Дарын» мектебінің 11 сынып оқушысы Зобира Омарова құпия ақпаратты қалай жеткізудің сырын әбден зерттеп, терең меңгерген. Ол қазақ кирилл әліпбиінің негізінде шифрлау әдісін ойлап тапқан. Әдістің сыры қарапайым, оны зейін қойып, зерделеген кез келген адам бірден игеріп алуына болады, сөйтіп қажет кезінде құпия тілмен хат жазысу қиын емес, - дейді Зобира. Полибия квадраты мен Виженер кестесі арқылы әріптер өзара қиылысатын 6 және 7 баған бойына орналастырылып, қиылысқан нүктесіндегі 2 сан алынады. Яғни бір әріп 2 санмен шифрланады. Осылайша кез келген ақпаратты жасыруға болады. Ақпарат алмасушылар бұл тәсілді меңгерсе жеткілікті.

Тарихқа жүгінсек, мұндай тәсілді ежелгі жауынгерлер кеңінен қолданған. Мәселен, гректер Александр Македонский жорығының кезінде тұтқиылдан шабуыл жасайтын орындарын бір-біріне дәл осы жолмен білдіріп отырған. Бірақ қазақ әлібиіндегі 42 әріпті шифрлау әдісін әлемде бірінші болып қарағандылық оқушының ашуы әрине, үлкен жаңалық. Қарағандылық тағы бір жас дарын "Дарын" мектебінің оқушысы Дарын Тельман спутниктік байланыстың корпоративті торын құру жобасын жасап шығуға екі жыл уақыт жұмсаған. Корпоративті тор «ҚазСат» ұлттық спутнигі арқылы жұмыс істейді. Әрі ғарыш саласындағы ұйымдардың интернет қызметіне кететін шығынын 2 есеге дейін үнемдейді. Мұның сыртында ақпаратты өте жедел жеткізе алады. Ал ең бастысы, тордағы қорғаныс коды өте мықты ойластырылған, ол өзгелердің ішкі жүйеге еніп кетуіне жол бермейді. Жоба құны 10 млн теңге. - Бірақ іске қосылса, жоба 3 жылдан кейін нақты жемісін береді, - дейді өнертапқыш оқушы. Дарынның жобасын Қазақстандағы ғарыштық саланың ұйымдары мен өкілдері жоғары бағалап үлгеріпті. (http://www.azattyq.org/ сайтының материалынан қысқартылып алынды)

 

 

Әл-Фараби (870-950)

 

Орта ғасырда Қазақстанның Отырар өңірінде (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы) аты бүкіл дүние жүзіне әйгілі болған асқан ойшыл, ұлы ғалым, философ Әбу Насыр әл-Фараби дүниеге келді. Оның балалық шағы Арыс, Сырдария бойында өтті. Әбу Насырдың өз құрбы-құрдастарынан бір ерекшелігі табиғи асқан зеректігі мен өнер-білімге деген таудай талабы еді. Ол сәби кезінен халық аузындағы ертегі-әңгімелерді, жыр-дастандарды, өлең-саздарды тыңдап ой-зердесіне тоқыды. Отырар медресіндегі оқуды тауысып, ондағы аса бай кітапханадағы қолжазбаларды толық меңгереді. Әбу Насыр білімін кемелдендіру, ғылымды терең игеру мақсатымен сол кездегі дүниежүзілік аса ірі мәдени орталық саналатын Бағдад қаласына келеді. Мұнда ол Аристотель, Евклид, Птолемей еңбектерін оқып үйренеді. Ғылым негіздерін игеруде еңбекқорлық пен төзімділіктің үлкен үлгісін көрсетеді. Бір дерек бойынша ол Аристотельдің «Физикасын» 40 рет, «Риторикасын» 200 рет оқыған көрінеді. Ол ана тілімен қатар араб, парсы, грек және басқа бірсыпыра тілдерді білген.

Әл-Фараби 25-30 жас шамасында бүкіл дүниежүзілік ғылым-білімді терең де, жан-жақты меңгереді, енді өз тарапынан құнды-құнды еңбектер жазып, бұрын белгісіз болып келген ғылыми жаңалықтар, заңдар мен қағидалар аша бастайды. Әбу Насыр сол тұстағы ғылым мен өнердің барлық салалары бойынша 150-ден астам еңбек жазған. Оның «Музыканың ұлы кітабы», «Ғылымдар тізбегі», «Органон», «Алмагеске түсініктеме» атты еңбектері ғылымның болашақ дамуына, кемелденуіне үлкен ықпал жасады. Замандастары мен шәкірттері әл-Фарабиды айрықша құрметтеп «екінші ұстаз», яғни «екінші Аристотель» деп атаған.

Әл-Фараби еңбектерінде дүниені танып-білуде адам ақыл-ойының мүмкіндігін жоғары бағалайды, сондықтан дұрыс пайымдау туралы ғылым - логикаға көп мән берді. Ғылым мен философияны жетік білу үшін логика мен тіл біліміне жүйрік болу керек екенін барынша уағыздайды.

Әл-Фараби - математика мәселелерімен де көп айналысқан ғұлама ғалым. Әл-Фараби «арифметика мен геометрия барлық ғылымға араласады» деген қағиданы негіздеп, математиканы архитектура, жер өлшеу, астрономия, музыка мұқтаждарына шебер пайдаланады. Мысалы, есептеу жолымен Шолпан планетасының «Күнді басып өту» мерзімін алдын ала біліп, оны дер кезінде бақылаған.

Әл-Фарабидың астрономиядағы үлкен жаңалығы – ол Марстың жүру жолын мұқият зерттей келіп, оның дүркін-дүркін ауытқуын ашуы болды. Әл-Фараби - жұлдыздарға қарап, адамның және басқадай жер бетіндегі оқиғалардың келешегін, тағдырын болжауға ұмтылған сәуегейліктің, балгерліктің жалған екенін ғылыми негізде дәлелдеп берген оқымысты. Ол өзінің «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы» атты әйгілі еңбегінде зорлықсыз, бейбітшіл, әділ қоғамның үлгісін болжап сипаттайды. Алайда әл-Фараби мұндай қоғамды құрудың нақты жолын таба алмады.

Әл-Фараби аса үлкен музыкант, тамаша орындаушы және ақын болған. Ол домбыра, қобыз секілді аспап түрлерін жасап, бірнеше музыкалық саздар жазған. Ұлы ғұлама ұзақ уақыт шет жерде жүргенде өзінің туған отаны Отырарды бір сәт те ұмытпаған. Оған оның мына сағыныш өлеңі дәлел бола алады:

Қашықтасаң, туған жер - қалың елім,

Қамығамын сағынып алау денем.

Шаршадым мен, қанатым талды менің,

Шаңғыт жолға сарылып қарауменен.

 

 

Физика

 

Физика (грек. physis – табиғат) – материяның жалпы қасиеттерін және оның қозғалыс заңдылықтарын зерттейтін ғылым. Физиканың заңдары тәжірибе жүзінде анықталған сандық қатынастар арқылы математикалық тілде өрнектеледі. Физика тәжірибелік және теориялық физика болып ажыратылады. Тәжірибелік физика тәжірибе арқылы жаңа деректерді ашады және белгілі физикалық заңдарды тексереді. Ал теориялық физика тәжірибе нәтижелеріне сүйене отырып, табиғат заңдарын тұжырымдайды және нақты құбылыстарды осы заңдар негізінде түсіндіреді, сонымен қатар белгісіз жаңа құбылыстарды алдын ала болжайды. Зерттелетін сан қилы нысандарға және материаның қозғалыс түрлеріне қарай физика бір-бірімен өзара тығыз байланысқан бірнеше бөлімдерге ажыратылады: элементар бөлшектер физикасы, ядролық физика, атомдар мен молекулалар физикасы, газдар мен сұйықтықтар физикасы, қатты дене физикасы, плазма физикасы.

Физика жайлы алғашқы деректер Ежелгі Вавилон мен Мысыр елінің жазбаларында кездеседі. Зәулім сарайлар мен күрделі құрылыстар (пирамида, қорғандар) салу жұмыстарында құрылыс

Жент

 

Жент (қоспа) - аса кәделі дастархан дәмі. Ол қыста қатпайтын, жазда бұзылмайтын өте дәмді тағам. Жент былғау шеберлікті қажет етеді. Ақталған тарыны келіге түйіп (кофе тартқышқа салып) ұнтақтайды. Оған құмшекер, ұнтақталған ірімшік салып араластырады. Содан соң қазанға жылқының майын құйып (қазіргі кезде сары май салып), ысытып, араласқан тары мен ірімшікті салып, ақырын отқа қойып, араластырады. Жент майды бойына сіңірген соң ыдысқа салып, салқын жерге қояды. Әдетте жентті ешкінің немесе қойдың қарнына салып сақтайды.