Старабеларуская літаратурная мова і яе роля ў ХІV–ХVІ стст.

У гісторыі беларускай літаратурнай мовы перыяд XIV–XVI стст. быў перыядам фарміравання моўнай сістэмы. Станаўленню і развіццю бела­­рускай літаратурнай мовы ў XIV–XVI стст. садзейнічала тое, што бела­руская мова была дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім. Гэта была мова дыпламатыі, на ёй выдаваліся законы, ажыццяўлялася справаводства, перапіска, ствараліся летапісы, помнікі дзелавога пісьменства, арыгінальная і перакладная мастацкая літаратура і г. д.

Найбольш распаўсюджаным было дзелавое (актавае, канцылярска-юрыдычнае) пісьменства. Да яго адносяцца шматлікія акты, граматы, дагаворы, статуты. Першапачаткова, безумоўна, на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага існавала некалькі мясцовых варыянтаў актавай мовы, якія адрозніваліся некаторымі асаблівасцямі. Але з цягам часу рэгіянальныя тыпы актавай мовы зніклі. Узорам беларускай актавай мовы сталі моўныя нор­мы дакументаў, якія грунтаваліся на паўночных беларускіх гаворках, што бытавалі каля Вільні. Разнастайныя па змесце і форме дакументы, выда­дзеныя сеймамі і ўрадавымі асобамі, або тыя, што паступалі ад іншаземных урадаў, службовых і прыватных асоб, найважнейшыя заканадаўчыя акты і кодэксы сістэматызаваліся і афарм­ляліся ў выглядзе статутаў і так званых метрык. Сярод іх най­больш буйнымі значацца Літоўская метрыка (Метрыка Вя­лікага княства Літоўскага) і Літоўскі статут (Статут Вялікага княства Літоў­скага) у трох рэдакцыях (1529, 1566, 1588 гг.). У гэтых ды іншых творах канцылярска-юрыдычнага пісьменства найбольш паслядоўна адлюст­роўваліся рысы жывой беларускай мовы.

Даволі часта спецыфічныя асаблівасці народнай гаворкі выяўля­юц­ца і ў творах свецка-мастацкай літаратуры. Самым старажытным і па­шыраным жан­рам указанага віду пісьменства з’яўляюцца летапісы. Крыху пазней афіцыйнае дзяржаўнае летапісанне папаўняецца гіста­рыч­­нымі запіскамі мяс­цо­вага характару, мемуарнымі творамі, пера­клад­­нымі воінскімі і рыцарскімі раманамі і аповесцямі, хронікамі ды храно­графамі. Тыповымі ўзорамі такіх помнікаў можна лічыць летапіс Аўра­амкі, Баркалабаўскі летапіс, «Дзённік» Ф. Еўлашоўскага, «Дыя­ры­уш» А. Філіповіча; перакладныя творы: «Александ­рыя», «Аповесць пра Трою», «Аповесць пра Трышчана», «Апо­весць пра Баву», «Гісторыя пра Атылу» ды інш. Жанравае багацце бела­рускіх гіста­рычных помнікаў сведчыць пра высокую ступень развіцця стара­беларускай літара­тур­най мовы,багацце і разнастайнасць яе выяўленчых сродкаў. Такія творы аказвалі ўздзеянне на іншыя жанры тагачаснага беларускага пісь­менства, у тым ліку і на пераклады рэлігійнай літаратуры, напры­к­лад: «Пакуты Хрыста», «Аповесць пра трох каралёў-вешчуноў», «Жы­ціе Аляксея, чалавека Божага» ды інш.

Надзвычай вялікую ролю ў развіцці беларускай літаратурнай мовы ады­­грала дзейнасць усходнеславянскага першадрукара, асветніка, гу­ма­­ніста, вучонага, перакладчыка Францыска Скарыны (прыкладна 1490–1551 гг.). Ён займаўся перакладам і друкаваннем біблейскіх кніг. Сваю першую кнігу «Псалтыр» Ф. Скарына надрукаваў у 1517 годзе ў Празе, а пасля таго выдаў больш за 20 кніг свяшчэннага пісання (1517–1525 гг.). Гэтыя выданні ён супра­ваджаў даволі вялікімі прадмовамі, пасляслоўямі і «глосамі» (тлума­чэннямі некаторых слоў), а часта ады­хо­дзіў ад царкоўных традыцый і па магчымасці набліжаў мову пера­кладаў да жывой тагачаснай гаворкі. У цэлым жа аснова скарынінскіх выданняў была царкоўна­славянскай.

Паслядоўнікамі славутага палачаніна на Беларусі былі Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Мялецій Сматрыцкі, браты Мамонічы, Пётр Мсці­славец ды інш., дзейнасць якіх прыпадае на перыяд інтэнсіўнага па­шырэння ў краіне рэфармацыйнага руху. Яны фактычна давялі спра­ву Ф. Скарыны да завяршэння і далі свайму народу рэлігійныя кнігі, у тым ліку і перакладныя, на тагачаснай беларускай літаратурнай мове. Буйны асветнік і ідэолаг гуманізму і рэфармацыі С. Будны надрукаваў у 1562 г. у Нясвіжы «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад Бо­гам». Гэтыя тэксты, па сутнасці, свабодныя ад слоў і зваротаў цар­коўна­славянскага, кніжнага паходжання, успрымаюцца як звычайныя бытавыя апавяданні на беларускай літаратур­най мове. Тое ж можна сказаць і пра «Евангелле», якое выдаў каля 1580 г. В. Цяпінскі. Безу­моўна, і ў далейшым працягваецца збліжэнне мовы рэлігійнай літара­туры з народнай гаворкай.

Такім чынам, з рэлігійна-асветніцкім рухам, з дзяржаўнасцю бела­ру­скай мовы ў Вялікім княстве Літоўскім, са з’яўленнем кнігадрукавання звя­заны перыяд фарміравання і росквіту беларускай мовы. К канцу XVI ст. старабеларуская літаратурная мова дасягнула вышэйшага ўзроўню свайго развіцця. Так, у гэты час складваецца старабеларуская літа­ра­тур­ная мова як з’ява непаўторная, своеасаблівая, са спецыфічнымі ры­самі, якія чэрпаліся з жывой народнай гаворкі і фіксаваліся ў пісьмовых помніках. Нават у першых слоўніках, граматыках, букварах царкоўна­сла­вянскай мовы сустракаем эле­мен­ты беларускай мовы. Вы­кары­стоў­ва­ецца яна для тлумачэння незразу­ме­лых шырокаму колу насель­ніцт­ва кніжных слоў. Такія тлумачэнні знаходзім на палях (боцhхъ) скары­нінскіх выданняў, у першым славяна-беларускім слоўніку Лаўрэнція Зіза­нія (1596 г.), слоўніку Памвы Бярынды (1627 г.). Беларускамоўны матэрыял змяшчаецца, напрыклад, у першай граматыцы, якая выйшла ў 1586 г. у друкарні братоў Мамонічаў, граматыцы Л. Зізанія (1596 г.), грунтоўнай граматыцы М. Сматрыцкага (1619 г.) і іншых выданнях.

Пачынаючы з XIV ст., у помніках пісьменства сустракаем амаль усе адметныя моўныя асаблівасці, характэрныя для сучаснай беларускай мовы. Гэта прыстаўныя галосныя і зычныя (і ржавы, а ржаны, в осень ды інш.), зацвярдзелыя шыпячыя, ц, р, ч (ч ый, ін ш ы, к р ык ды інш.), у нескладовае на месцы былых в, л (во ў к, уздума ў дыінш.), змяненне роду ў назоўніках тыпу пыл, стэп, насып ды іншыя спецыфічныя беларускія рысы.