Паняцце тэрміна. Тэрміналогія

Развіццё навукі прыводзіць да ўзнікнення новых прадметаў, рэчываў, аб'ектаў, паняццяў, з'яў і г. д. Такая акалічнасць абумоўлівае і з'яўленне спецыяльных слоў для іх наймення. Аднак не кожнае спецыяльнае слова становіцца тэрмінам.

Тэрмін (ад лац. terminus – канец, мяжа) – гэта спецыяльнае слова ці спалучэнне слоў, якое дакладна абазначае пэўнае паняцце з галіны навукі, тэхнікі, мастацтва, вытворчасці, эканомікі, палітыкі ды інш. Як зазначае В. А. Ляшчынская: «Асаблівасць тэрмінаў заключаецца ў тым, што значэнне звычайнага слова можа быць растлумачана, а значэнне, сутнасць тэрміна павінна быць вызначана»[8].

Сукупнасць тэрмінаў пэўнай навукі або прафесіі называецца тэр­міна­­логіяй. Існуе тэрміналогія лінгвістычная, медыцынская, тэхнічная, філасоф­ская, педагагічная, псіхалагічная, астранамічная ды інш. Для кожнай навукі, такім чынам, існуе менавіта свой штучна створаны набор лексічных адзінак, выкарыстанне якога абмежавана той ці іншай навуковай галіной. Акрамя таго, тэрміналогія – гэта сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай мовы (беларуская тэрміналогія).

Тэрміны адрозніваюцца ад агульналітаратурных слоў цэлым шэрагам асаблівасцей. Сярод такіх спецыфічных рыс вылучаюцца:

1) Сістэмнасць, г. зн. што кожны тэрмін з’яўляецца адзінкай пэўнай тэр­міналагічнай сістэмы, якая абмежавана адной галіной навукі. Таму сваю сутнасць тэрміны выяўляюць толькі ў межах адной сістэмы. Напрыклад, адназначнасць тэрмінаў падкрэсліваецца менавіта праз прыналежнасць да адпаведнай сістэмы. Параўнайце: слова эліпс у мовазнаўстве абазначае 'пропуск у маўленні слоў ці словазлучэнняў, зразумелых з кантэксту ці з канкрэтнай сітуацыі', а эліпс у матэ­ма­тыцы – 'замкнёная крывая, якая мае такую ўласцівасць, што сума адлег­ласцей кожнай яе кропкі ад дзвюх дадзеных кропак (фокусаў) застаецца пастаяннай'.

Па-за межамі тэрміналагічнай сістэмы адбываецца дэтэрміна­лагі­зацыя тэрміна – ператварэнне таго ці іншага тэрміна ў не­спецы­яль­ную лексічную адзінку, іншымі словамі, страта тэрмінам спецыяльнага значэння: рэакцыя як хімічны тэрмін і дзеянне, амплітуда, раман і пад.

2) Наяўнасць дэфініцыі (азначэння). Калі звычайнае слова можа быць растлумачана, то сутнасць тэрміна павінна быць вызначана.

3) Імкненне да адназначнасці ў межах сваёй тэрміналагічнай сіс­тэмы. Кожны тэрмін павінен абазначаць толькі адно паняцце ў навуцы ці тэхніцы, а кож­наму паняццю павінен адпавядаць толькі адзін тэрмін (напрыклад, літа­ра­туразнаўчыя тэрміны: рыфма, ямб; лінгвістыч­ныя: сінонім, антонім, дзеяслоў, аказіяналізм). Аднак гэта патрабаванне да тэрмінаў не заўсёды вытрым­ліва­ец­ца, бо мнагазначнасць як з’ява, шырока прадстаўленая ў агульнай лексіцы, знаходзіць пашырэнне і ў тэрміналогіі (напрыклад, абзац – 'адступленне ўправа ў пачатку радка' і 'частка тэксту паміж такімі адступленнямі'; слова­ўтварэнне – 'утва­рэнне новых слоў' і 'раздзел мовазнаўства, які вывучае марфемную структуру слоў і спосабы іх утварэння').

4) Адсутнасць экспрэсіі. Нават тэрміны, якія ўзнікаюць на аснове воб­разнага пераасэнсавання паняцця, губляюць экспрэсіўна-эмацыя­нальную афарбоўку: нос (мыс), рукаў (ракі), складкі (гор), чырвоны радок, гарлачык жоўты, хвосцік (батан.) і пад.

Назіранні даследчыкаў паказваюць, што тэрміны ў пэўнай тэрміна­лагічнай сістэме могуць уступаць у сінанімічныя адносіны (хоць гэтыя адносіны вельмі спецыфічныя), а таксама мець лексічныя дублеты або ва­рыянты. Напрыклад, для абазначэння аднага і таго ж паняцця «тра­вя­ністая расліна сямейства касачовых з вузкім лісцем і сінявата-фіяле­тавымі кветкамі» выкарыстоў­ваюцца словы крокус і шафран (параўн. таксама эліпс і эліпсіс і пад.). Узнік­нен­не варыянтаў-тэрмінаў, сінонімаў-тэрмінаў, лексічных дублетаў тлума­чыц­ца для беларускай мовы нераспрацаванасцю многіх тэрміналагічных сістэм, абмежава­насцю беларускамоўных тэрмінаў, а таксама стыхійнасцю моўных кантактаў. На нераспрацаванасць беларускай тэрміналогіі, у прыватнасці, паказ­ваюць паралелі тыпу натуральны газ – прыродны газ, шурпаты – няроўны, аўтэнтычны – сапраўдны, правільны (які адпавядае арыгі­налу) і пад. Стыхійнасць моўных кантактаў падкрэсліваецца ўжываннем адназначных паралельных слоў, сярод якіх два іншамоўныя тэрміны: аўтамагістраль – аўтастрада, кантралёр – рэвізор, гавань – порт; іншамоўны і ўласны тэрмін: экспарт – вываз, матор – рухавік, філігрань – вадзяны знак, фурун­кул – скула; поўны тэрмін і скарочаны, аднаслоўны: ваенны камісарыят – ваенкамат, намінальная цана – намінал. Сінаніміка тэрмінаў у мове не пажадана.

Акрамя таго, тэрміны могуць абазначаць супрацьлеглыя паняцці, што дазваляе вылучыць тэрміны-антонімы. У мове яны падзяляюцца на лексічныя (розныя лексемы з супрацьлеглым значэннем) і слова­ўтваральныя (адрозніваюцца толькі словаўтваральнымі элементамі). Сустракаюцца тэр­міны-антонімы практычна ў кожнай галіне навуковай дзейнасці: лексічныя – актыў / пасіў, форта / піяна, лізіс / крызіс, брады­кардыя / тахікардыя ды інш.; словаўтваральныя – мікрацэфалія (мікра­ке­фалія)/ макрацэфалія (макраке­фалія), мантаж / дэмантаж і пад.

Аманімічныя тэрміны часцей за ўсё адносяцца да розных тэрміна­лагічных сістэм (іх называюць міжнавуковымі амонімамі). Так, слова марфалогія вядома некалькім тэрміналагічным сістэмам. Напрыклад, у мовазнаўстве – гэта «раздзел граматыкі, які вывучае формы слова», у анатоміі – «навука аб форме і будове чалавека і жывёл», у батаніцы – «навука, якая вывучае будову і формаўтварэнне раслін» і пад.

Як ужо адзначалася, тэрміны бываюць агульназразумелыя і вузкаспецы­яльныя. Агульназразумелыя тэрміны ўваходзяць у лексіку агульнанароднай мовы, сэнс іх вядомы і неспецыялісту: галосны, зычны, дыягназ, аспірын, кіслата, кісларод, атам, метад, электрон ды інш. Большасць тэрмінаў вузкаспецыяльныя, іх разумеюць толькі спецыялісты: суфіксоіды, люміна­форы 'рэчывы, якія выклікаюць свячэнне'. Распаўсюджванне навуковых і тэх­ніч­ных ведаў сярод людзей вядзе да таго, што некаторыя вузка­спецы­яльныя тэрміны паступова становяцца агульназразумелымі.

Узаемадзеянне тэрміна і агульнаўжывальнай лексікі адбываецца ў выглядзе двух працэсаў – працэсу тэрміналагізацыі і працэсу дэтэрміналагізацыі (тэрмін пачынае ўжывацца па-за межамі вузкай спецыяльнай сферы і набывае агульналітаратурны статус). Напрыклад: слова рэйтынг спачатку ўжывалася як спартыўны тэрмін, зараз шырока выкарыстоўваецца ў агульнана­роднай мове.

Паводле будовы тэрміны суадносяцца са словамі ці спалучэннямі слоў, часцей словазлучэннямі. Словы-тэрміны ў сваю чаргу падраздзяляюцца ў залежнасці ад часціны мовы: назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, прыслоўі.

Асноўную колькасць слоў-тэрмінаў складаюць назоўнікі, як правіла агульныя. У якасці аднаслоўных тэрмінаў досыць часта выкарыстоў­ва­юц­ца ўласныя імёны, якія пасля пераходу ў разрад тэрмінаў сталі агуль­нымі назоўнікамі (ампер, ват, генры, грэй, джоўль, ньютан, паскаль).

Прыметнікі ў якасці слоў-тэрмінаў ўжываюцца даволі рэдка, па­коль­кі прыметнік, як правіла, спалучаецца з назоўнікам, утвараючы словаз­лучэнне: субстантыўны, адвербіяльны, аб’ектыўны, абсалют­ны, кагнітыўны, сенсорны, сукцэсіўны (паслядоўны), саматычны і г. д.

Не ўсе даследчыкі пагаджаюцца з існаваннем тэрмінаў- дзеясловаў, аднак слоўнікі падаюць канібалізаваць, рэкламаваць, фрахтаваць, экспартаваць, намагнічваць, накаксаваць.

Тэрмінаў- прыслоўяў няшмат: унутрывенна, рэгрэсіўна, унакладку, усу­тык і некаторыя іншыя.

Словазлучэнні -тэрміны надзвычай шырока выкарыстоўваюцца ва ўсіх галінах навукі і тэхнікі. Сярод іх выдзяляюцца свабодныя (рынак пакупніка, ры­нак прадаўца, сегмент рынку, ёмкасць рынку) і несвабодныя словазлучэнні (лазерная плазма, бацькоўская фірма). У якасці кампанента тэрмінаў-словазлучэнняў могуць выступаць уласныя назоўнікі (закон Ампера, Ленца, Кулона). Найбольш пашыранымі слова­злучэннямі з’яўляюцца спалучэнні, утвораныя па мадэлі пры­метнік + назоўнік (макрыца чырвоная, ідыяграфічны метад, аналі­тыч­ныя суджэнні, гравітацыйнае абагачэнне і пад.).

Адметнасцю сучаснай навуковай тэрміналогіі беларускай мовы з’яў­ляюцца трох- і большкампанентныя тэрміны. Яны таксама абазна­чаюць адно цэласнае паняцце, іх не заўсёды можна замяніць адным словам: зона бліжэйшага развіцця, каштоўнасная арыентацыя асобы, апрацоўка ў акісляльным асяроддзі ды інш.

Часткова састаўныя тэрміны ўсё ж спрашчаюцца, утвараючы складаныя словы, словы-абрэвіятуры, або замяняюцца іншамоўнымі словамі: капітальныя ўкладанні – капукладанні, час адпачынку з суботы да панядзелка – уік-энд, прафесарска-выкладчыцкі састаў – ПВС, унутраны валавы прадукт – УВП і пад.

Тэрміналагічная лексіка неаднародная паводле паходжання. У яе склад уваходзяць уласнабеларускія і запазычаныя з розных моў словы. Ся­род запазычанняў – лексемы лацінскай (аўдыт, актава, ангіна), грэ­ча­скай (метафара, аналогія, драма, іронія), англійскай (бізнес, менедж­мент, фальклор), нямецкай (біржа, гільза, борт), французскай (акцыя, бензін, жаргон, партрэт, пейзаж), італьянскай (мецца-сапра­на, фар­тысіма, фірма) ды іншых моў. Як правіла, усе запазычаныя іншамоўныя тэрміны адаптаваліся ў беларускай мове згодна яе законаў.