Лексіка і лексікаграфія

Лексіка (ад грэц. lexikos – слова, слоўнікавы) – сукупнасць слоў мовы, яе слоўнікавы запас (беларуская лексіка), а таксама сукупнасць слоў, якія ўжываюцца ў пэўнай сферы дзейнасці (прафесійная лексіка) або ў творах асобнага пісьменніка (лексіка Якуба Коласа). Дакладна падлічыць колькасны склад беларускай лексікі немагчыма. У Тлумачальным слоўніку падаецца 98 тысяч слоў, у беларуска-рускім – 110 тысяч, але ў названыя слоўнікі не ўвай­шлі многія словы з народных гаворак, спецыяльныя тэрміны, наватворы, уста­рэ­лыя словы. Для паўнацэнных зносін чалавеку дастаткова 8–10 тысяч слоў.

Раздзел мовазнаўства, які вывучае лексіку, г. зн. слоўнікавы склад мовы, лексічныя значэнні слоў (семантыку), іх паходжанне, развіццё і ўжыванне, называецца лексікалогіяй (ад грэц. lexikos – слова і logos – вучэнне).

Багаты слоўнікавы запас сучаснай беларускай мовы разглядаецца ў мовазнаўстве з розных пунктаў гледжання. У прыватнасці, вельмі вялікая ўвага даследчыкаў надаецца вывучэнню лексічнага значэння (семантыкі) слоў. Лексічнае значэнне слова – замацаваная ва ўсведамленні суад­носнасць гукавога (графічнага) комплексу з той ці іншай з’явай рэчаіснасці (прадметам, дзеяннем, прыметай і пад.). Ёсць словы, якія называюць адно паняцце, з'яву рэчаіснасці, прыкмету і г. д. Такія словы называюцца адназначнымі. Побач з адназначнымі ў беларускай мове шмат слоў, якія маюць два і больш значэнняў. Гэта мнагазначныя словы. Мнагазначнасць (полісемія) слова праяўляецца ў кантэксце, у спалучэнні з іншымі словамі: ціхі голас – нягучны; ціхі нораў – спакойны; ціхая язда – павольная; ціхае надвор’е – бязветранае; ціхае дыханне – роўнае.

Калі падабенства або блізкасць дазваляюць супастаўляць і параўноўваць прадметы, з’явы і дзеянні паміж сабой, то ў слоў, што іх называюць, на аснове асацыятыўных сувязей узнікаюць новыя значэнні: льецца вада – льецца гаворка, неглыбокі ручай – неглыбокі сон. Такія новыя значэнні з’яўляюцца пераноснымі і групуюцца вакол асноўнага, прамога значэння. Прамое значэнне – першаснае, зыходнае, якое стала асноўным. Пераноснае значэнне ўзнікае на базе прамога ў выніку пераносу назвы адной з’явы на другую на аснове агульнасці іх прымет.

У залежнасці ад прыметы, пакладзенай у аснову пераносу назвы з аднаго прадмета, з’явы або якасці на другі, адрозніваюць наступныя тыпы полісеміі: метафара, метанімія і сінекдаха.

Метафара – перанос назвы з аднаго прадмета, з’явы рэчаіснасці на другі на аснове падабенства:

· вонкавай формы: шышка сасновая – шышка на галаве; востры серп – серп месяца;

· колераў: залаты пярсцёнак – залаты колас; чорны колер – чорны дзень, чорныя думкі, чорны намер;

· прызначэння, функцыі: крыло птушкі – крыло самалёта;

· размяшчэння: хвост рыбы – хвост поезда.

На аснове падабенства адбываецца таксама перанос назваў і ў тых выпадках, калі дзеянні, якасці, уласцівасці, характэрныя для чалавека ды іншых жывых істот, прыпісваюцца з’явам нежывой прыроды: стаіць чалавек – стаіць добрае надвор’е, шэпчуць дзяўчаты – шэпчуць дубровы.

Метанімія – перанос назвы аднаго прадмета на іншы на аснове сумежнасці ў прасторы і часе, на аснове пэўнай знешняй ці ўнутранай сувязі паміж прадметамі:

· перанос назвы памяшкання на людзей, якія там знаходзяцца: светлая школа – сабралася ўся школа;

· перанос назвы пасудзіны на колькасць і меру таго, што змешчана ў ёй: купіў талеркі – з’еў дзве талеркі (супу);

· перанос назвы з дзеяння на вынік гэтага дзеяння: пасеў азімых закончыўся – пасевы дружна зарунелі;

· перанос назвы дзеяння на выканаўцаў гэтага дзеяння: пайсці ў разведку – разведка вярнулася з задання;

· перанос назвы матэрыялу на выраб з гэтага матэрыялу: злітак срэбра – заваявалі срэбра (медаль);

· перанос назвы прадмета, якасці на таго, хто імі валодае: у яго прыгожы барытон – спяваў гучны барытон;

· перанос імя аўтара на яго творы: чытаць пра Якуба Коласа – чытаць Якуба Коласа.

Сінекдаха – перанос назвы аднаго прадмета на другі на аснове колькасных адносін:

· ужыванне слова як назвы цэлага і часткі гэтага цэлага: цвіце сліва – з’еў сліву;

· ужыванне слова як назвы часткі цела чалавека і ў значэнні ‘чалавек’: адкрыць рот – у сям’і восем ратоў;

· ужыванне аднаго ліку замест другога: «Не возьме немец Масквы»,– гаварыла цётка Тэкля (М. Парахневіч). Не дадзім, каб новыя Хатыні ранамі чарнелі на зямлі! (Х. Жычка).

· ужыванне канкрэтнай назвы замест агульнай і наадварот: Ніколі не бывае, каб у хаце вывелася капейка (Г. Далідовіч);

· ужыванне назвы адзення, абутку замест назвы чалавека, яго імя, прозвішча: Вось вылезла за вароты з двара аднаго барановая шапка, зірнула асцярожна на бакі і застыла на вуліцы пры плоце (Р. Мурашка).

Ад мнагазначных слоў, у якіх розныя значэнні аднаго слова заўсёды звязаны паміж сабой сэнсава, трэба адрозніваць амонімы. Амонімы (ад грэц. homos – аднолькавы і onyma – імя) – словы, аднолькавыя паводле фанетычнага афармлення, вымаўлення і напісання, але зусім розныя паводле значэння: легенда ¹ – 'народнае паэтычнае паданне' і легенда ² – 'тлумачальны тэкст, а таксама ўмоўныя знакі да карты, плана'; ліра ¹ – 'старажытны музычны інструмент' і ліра ² – 'грашовая адзінка ў Італіі, Турцыі'.

Адрозніваюць поўныя і няпоўныя амонімы. Поўныя амонімы – сло­вы адной і той жа часціны мовы, якія супадаюць ва ўсіх граматычных формах: гасцінец ¹ (дарога) і гасцінец ² (падарунак). Калі словы адной і той жа часціны мовы супадаюць толькі ў адной або некалькіх граматычных формах, то гэта няпоўныя амонімы: адрываць ¹ (ад адрыць) і адрываць ² (ад адарваць).

Акрамя лексічных амонімаў у сучаснай беларускай мове вылуча­юцца наступныя тыпы: амаформы, амографы і амафоны. Іх сутнасць паказана ў табліцы:

Тыпы амонімаў	Сутнасць падабенства	Сутнасць адрознення	Прыклады
Амаформы	супадаюць толькі ў асоб­ных граматычных формах	адрозніваюцца большасцю граматычных форм	брылі салдаты – саламяныя брылі
Амографы	супадаюць у напісанні	адрозніваюцца ў вымаўленні	удалы пры́клад – ружэйны прыкла́д
Амафоны	супадаюць у гучанні	адрозніваюцца ў напісанні	салдацкая каска – цікавая казка

Пры вывучэнні пытанняў, звязаных з праблемай «слова і яго значэнне (семантыка)», шмат увагі надаецца таксама сінонімам, антонімам і паронімам.

Сінонімы (ад грэц. synonymos – аднайменны) – блізказначныя словы і выразы, якія абазначаюць адно паняцце, але адрозніваюцца адценнямі значэння (параўнайце: дыскусія ‘свабоднае публічнае абмеркаванне’ і палеміка ‘спрэчка ў друку, на дыспуце, сходзе’) або стылістычнай афарбоўкай (параўнайце: асілак, сілач і волат (кніжн.), здаравяк (разм.), здаравіла (разм.), бугай (разм., грубае) ды інш.). Група блізказначных слоў утварае сінанімічны рад, у якім вылучаецца адно слова, што выражае агульнае для ўсіх членаў гэтага рада паняцце і называецца дамінантай (ад лац. dominans – які пануе).

Паронімы (ад грэц. para – каля і onyma – імя) – словы, блізкія паводле гучання, але розныя паводле значэння, якія маюць, як правіла, адзін корань і належаць да адной часціны мовы: барэльеф і гарэльеф, гуманны і гуманістычны, фальклорны і фалькларыстычны.

Антонімы (ад грэц. anti – супраць і onyma – імя) – словы адной часціны мовы з процілеглым значэннем: радасць – сум, добры – злы, устаць – сесці, першы – апошні, лёгка – цяжка і пад.