ПрыметнікПрыметнік – самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету прадмета (якасць, уласцівасць, прыналежнасць), змяняецца па родах, ліках і склонах і адказвае на пытанні які? чый? У сказе выконвае ролю азначэння або выказніка: Чым багацейшае духоўнае жыццё чалавека, тым багацейшая яго мова. (Васіль Вітка.) У тэкстах навуковага стылю прыметнікі ўжываюцца даволі шырока, але як сродак пераважна класіфікацыйны, яны маюць інфармацыйны характар і часта ўваходзяць у склад устойлівых тэрміналагічных спалучэнняў: выяўленчае мастацтва, біблейскія сюжэты, пазакласная работа, вышэйшая адукацыя, вагавая катэгорыя, трайное сальта. У ролі тэрміналагічнага элемента можа выступаць не толькі прыметнік, які мае самастойнае спецыяльнае значэнне (лабіялізаваны), але і прыметнікі агульнаўжывальныя (умоўны – умоўны рэфлекс, тлусты – тлусты шрыфт, мяккі – мяккі гук). Некаторыя прыметнікі набываюць прадметнае значэнне і нязменнасць роду, а часам і ліку, выконваюць у сказе ролю дзейніка ці дапаўнення: насякомыя, цытрусавыя, паляўнічы. Спосабам субстантывацыі (пераходам прыметнікаў у назоўнікі) утвараюцца і некаторыя тэрміны: аднаклетачныя, лёгкія, прамая, датыкальная. Паводле значэння, граматычных асаблівасцей прыметнікі падзяляюцца на якасныя, адносныя і прыналежныя.
Заўвага. Кароткія якасныя прыметнікі ў беларускай мове ўжываюцца рэдка, у форме адзіночнага ліку мужчынскага роду яны маюць нулявы канчатак: рад, дуж, жаночага і ніякага роду – канчатак ‑ а: рад а, чыст а; у множным ліку – канчатак - ы, (-і): дзец і шчаслів ы. Кароткія прыметнікі не скланяюцца, змяняюцца толькі па родах і ліках. У сказе выконваюць ролю выказніка: І люб і смуцен час прыгоды, калі душа ўсяе прыроды з тваёю злучана душою. (Якуб Колас.) Практыкаванне 60. · Прачытайце тэксты. · Вызначце стыль, абгрунтуйце свой вывад. · Выпішыце словазлучэнні з прыметнікамі. · Якія лексіка-граматычныя разрады прыметнікаў (якасныя, адносныя, прыналежныя) пераважаюць у кожным з тэкстаў і якую функцыю яны выконваюць (ацэначную, выяўленчую, інфармацыйную, класіфікацыйную)? Тэкст № 1. Старажытным метадам народнай педагогікі з поўным правам можна лічыць гульню. У гульні дзеці вучацца разумець навакольны свет, мацуюцца духоўна і фізічна. На самым пачатку выхаванне дзіцяці ідзе шляхам пераймання дарослых. Маленькая асоба спрабуе ўзнавіць убачанае і пачутае ў час сваіх гульняў. Нібы паўтараючы перадгісторыю сучаснага чалавека, які ў далёкім мінулым, каб спазнаць навакольны свет, ішоў ад простага да складанага, ад эмпірычнага вопыту да ўсвядомленых дзеянняў, сучаснае чалавечае дзіця свой першы жыццёвы вопыт пераносіць у гульнявую дзейнасць. У гульнях дзіця ў неназойлівай нязмушанай абстаноўцы замацоўвае свае жыццёвыя назіранні, спазнае навакольны свет, набывае ўменні і навыкі, якія так спатрэбяцца яму потым, у дарослым жыцці. Такое простае і ўсё ж няпростае ўзаемадзеянне дзіцяці з жыццём, што праходзіць цераз гульню, можна вызначыць наступным чынам: найпрасцейшы эмпірычны вопыт – гульня – усвядомленае дзеянне. Вялікае месца ў жыцці дзіцяці займаюць сюжэтныя і ролевыя гульні. У іх адбіваецца гісторыя, традыцыі, звычаі народа, яго працоўная дзейнасць, побыт, культура. Шырока выкарыстоўваецца вусная народная творчасць (казкі, прыказкі, прымаўкі, загадкі, песні, лічылкі). У такіх гульнях дзіця набывае першыя простыя веды па працы, уменні і навыкі, атрымлівае пэўнае маральнае і інтэлектуальнае развіццё. (Г. Арлова.) Тэкст № 2.
|
