Ф. Әмирханның «Нәҗип» хикәясендә пейзаж

Ф. Әмирханның «Нәҗип» хикәясендә пейзаж алда булачак хәл-вакыйгаларны, аларның үсү-үзгәрү юлларын, эш-хәрәкәтне көчәйтүче вазифаларны үти. Автор Нәҗипнең кичерешләрен пейзаж аша сурәтли. Нәҗип күңелендә барган хис-кичереш көрәшен, икеләнү-борчылуларны табигать халәте аша тасвирлый, үзгәрешләрне белдерә. Нәҗипнең һөнәр табу өчен газаплы эзләнүләрен ачып бирә.

Җәйге яңгыр, куе болытлар, давыл, күк күкрәве − Нәҗипнең үпкәсенә аваздаш. Ул үпкә үтә, ялтырап кояш чыга. Ләкин озакка түгел, болытлар тагын малайның баш очына җыела, әйтерсең лә куерып яңгыр килү, тиз генә кояш чыгу Нәҗипнең халәтен, җәй көнге күңел тынычсызлыгын сөйләп тора: «Җил болытны куды. Чиләктән койган шикелле итеп яңгыр яварга тотынды. Бераздан тагын куәтләнде, тагын бераз акрынлады, тагын куәтләнде дә, тагын бераз тынды. Кояш үзенең нурлы йөзен безгә табан юнәлдерде. Яңгыр суын бриллиант тамчылары шикелле итеп ялтырата башлады. Дөнья яктырды, шатланды, көлеп җибәрде».

Ә инде III бүлектәге яз көне сурәте, тыныч кына аккан ак карның саф суы, көймәнең су аккан уңайга йөзүе Нәҗипнең дә салмаклануын, күңеле тынычлануын, уңай якка үзгәрүен күрсәтә.

Бирем. «Минем яраткан эшем» темасына инша языгыз.

Минем яраткан эшем
(Инша)

I. Мин − авыл баласы. Шуңа күрә авылдагы эшләрнең бик күбесе таныш миңа. Иң яраткан эшем − әти-әнием белән бергәләп бакчада эшләү, яшелчә һәм җиләк-җимеш үстерү.

Яшелчә дигәннән, аңа без көздән әзерләнә башлыйбыз, борыч һәм помидорлар утырту өчен туфрак әзерләп калдырабыз, ә иртә яздан без аларны уңдырышлы туфракка чәчәбез. Бу эш белән күбрәк әнием шөгыльләнә, мин дә аңа кулдан килгәнчә ярдәм итәргә тырышам. Бу эшләр миңа бик зур канәгатьләнү бирә.

Яз җитү белән, бакчада җиң сызганып эшкә тотынабыз: җир казу, йомшарту, утырту; ә аннан соң су сибү, аларны ашламалар белән тукландыру, чүп утау, уңышны җыю − барысы да безнең өстә. Кем әйтмешли, кырмыскалар кебек тырышабыз. «Җәйге көн ел туйдыра» диләр бит, ел әйләнәсе буена үзебез үстергән яшелчәләр, җиләк-җимешләр өстәлебездә тора.

Әйе, җир эшен мин яратам, бәлки, киләчәктә агроном да бульш китәрмен.

II. Ф. Әмирханның «Нәҗип» хикәясен укыгач, беразга гына югалып та калдым: минем нинди һөнәрем бар сон? Үзем генә мөстәкыйль берәр нәрсә эшли аламмы? Әнә бит хикәядәге Гомәр матур итеп курайда уйный, ә Нәҗип искиткеч итеп чәчәкләр төшерә, балчыктан матур-матур сыннар ясый. Киләчәктә, бәлки, алардан менә дигән музыкант, рәссамнар чыгар. Ул эшләрне һөнәрләре итеп сайламасалар да, алар эшлекле, мәгънәле, игелекле кешеләр булырлар. Хикәяне укыганнан бирле, үземә ошаган һөнәрләр турында уйланам: рәсем ясарга да, җырларга да яратам, спорт белән дә кызыксынам. Ә бит мин балалар бакчасына йөргәндә, өйдә энем белән − тәрбияче, мәктәптә укый башлагач, укытучы булып уйнарга ярата идем. Энем белән тәрбияче Әлфия апам кебек сөйләшәм, мәктәпкә йөри башлагач, ручкамны укытучы Сания апам кебек тотарга тырыша идем. Күз алдымнан шушы вакыйгаларны үткәргәч, билгеле бер карарга килдем: укытучы эше ошый икән ич миңа!

Укытучы − иң мактаулы, иң зыялы, иң тырыш кеше. Ул − барлык һөнәрләргә дә юл күрсәтүче.

Минем дә укытучы буласым килә. Ә хыялым тормышка ашсын өчен, миңа тырышып укырга кирәк.

 

III. Безнең халыкта «Хезмәт кешене бизи» дигән әйтем бар. Чыннан да, үзенә бер шөгыль тапмаган, хезмәт куймаган кешегә яшәү кызык түгелдер ул.

Һәр бала кечкенәдән нәрсә белән булса да кызыксына. Минем яраткан шөгылем бер генә: әтием һәм бабам янында техника тирәсендә чуалырга яратам, машина йөртергә өйрәнәм.

Ә инде уенга килгәндә, шахмат уены миңа бик якын. Бер үк вакытта ял да итәм, башымны да эшләтәм.

Әти белән әнигә булышу да хезмәткә керәдер инде − сизелми генә. Хезмәт сөйгән кеше генә тормышта үз урынын таба ала.

 

IV. Мин буш вакытларымда китап укыйм, уйныйм, телевизор карыйм, чигәм. Ә иң яраткан һөнәрем − бәйләү. Мин хәзергә зур әйберләр бәйли белмим. Турыга гына бәйлим. Бервакыт курчагыма шарф бәйләгән идем, матур булып чыкмады − сүттем. Икенчесе үземә дә, әниемә дә ошады. Аннары мин курчагыма итәк, башлык бәйләдем. Бәйләгән әйберләрем көннән-көн әйбәтрәк була барды. Шуннан соң инде мин үземә әйберләр бәйли башладым. Иң беренче итеп озын шарф бәйләдем. Әнием киңәше белән баш-башларына чуклар да тактым. Андый шарф беркемдә дә юк иде. Мин горурланып йөрдем: мондый матур шарфны үзем, үз кулларым белән бәйләдем бит. Әниемнән башлык бәйләү серләрен дә өйрәнеп алдым. Минем башлыгыма да күпләр сокланып карады. Шулай итеп мин бәйләү серләрен тырышып өйрәнә башладым. Хезмәтем, һөнәрем миңа шатлык китерә.

Г. Ибраһимов. «Алмачуар»

Бирем. Бәхилләтү, дога кылдыру, иманга килү, рәнҗетү, рәхмәт уку кебек гамәлләрне ничек бәялисез? Үз тормышыгыздан мисаллар китереп сөйләгез.

Минемчә, бу сүзләр кешеләрдәге изге гамәлләр белән бәйле. Олы кешеләр «бәхилләшү» дигән сүзне еш кулланалар. Алар үзләренең балаларына үләр алдыннан бәхиллек бирәләр, ягъни аларга рәхмәт әйтәләр, бәхет телиләр. Дога кылдыру дигәндә, кешеләр үз малларының рәхәте күп булуын телиләр. Мәсәлән, «Алмачуар» хикәясендә башкорт Әлемгол Закирның әтисе Хафизга бурлы бия бүләк итә һәм дога кылдыра. Моның белән ул үзенең бу бүләкне чын күңелдән бирүен белдерә. Хафизга күрсәткән явызлыгы өчен кичерүен дә үтенә. Шулай итеп Әлемгол иманга килә. Минем аңлавымча, ул ярамаган эше өчен үкенә. Кайчандыр бер сабан туенда башкорт көрәшчесе Хафизны аяк чалып ега һәм бу эше өчен гомере буе үкенә. Чөнки ул үзе шикелле көрәшчене рәнҗетте. Бу эшенең нәтиҗәсен дә күрде. Авырып китте. Шуннан соң ул Хафизны бәхилләтер өчен килде, симез биясен бүләк итте.

Мин шулай уйлыйм: кешене беркайчан да рәнҗетергә ярамый. «Яманлык яманлык булып кайта»,− ди минем әби.

Бирем. Сафа бабай образын ничек күз алдына китерәсез?

Сафа бабай − ак сакаллы, гомерендә бик күпне күргән карт. Ул кешеләргә үзенең акыллы киңәшләрен бирә. Матур сөйләшә. Аның сөйләме халыкның мәкаль һәм әйтемнәренә бай, чагыштыруларны да бик оста куллана. Мәсәлән, Әлемгол бурлы биясен китереп биргәндә ул: «...таштан су чыгар, усак агачы алма бирер, Әбүҗәһел иманга килер. Әмма Әлемгол бай, бу данлыклы бияне карынындагы колыны белән тиктән-тик Хафизга китереп бирмәс, монда берәр этлек юкмы икән?» − ди.

Сафа бабай атларны бик ярата. Ул аларның киләчәген дә дөрес итеп әйтеп бирә. Чөнки ул «бөтен тирә-якта ат тану белән дан тоткан кеше». Кирәк вакытта бабай ярдәм дә итә. Авыл халкы аны ярата, һәр сүзенә колак сала, ышана, киңәшен тота. Балаларның да күңелен күрә белә. Колынның чабышкы булачагын Сафа бабайдан ишеткәч, Закирның ничек шатлануы барыбызга да билгеле. Алмачуарны чабышка хәзерләүдә дә Сафа бабай киңәшләре ярап куя.

Сафа бабай минем бабайга охшаган. Минем бабам да акыллы. Балаларны бик ярата. Ул безгә бик кирәк.