Массовые репрессии на территории Беларусив 1930–1950 гг. Демократизация общества, начало которой было положено в середине 80-х гг., осветила многие «чёрные страницы» истории нашего государства, открыла многие направления в историографии. Массовая реабилитация началась в 1954 г., а фактически материалы получили освещение в средствах массовой информации с середины 80-х гг., но даже сегодня цельного исследования по вопросам массовых репресий нет. Тоталитарный режим тяжело отразился и на белорусском народе. Особое место в нём занимают политические репрессии 1930–1940-х гг. В их основе лежало ложное теоретическое утверждение Сталина об обострении классовой борьбы. Репрессии направлялись против сотен тысяч людей. Мужчины и женщины разных национальностей, слоёв общества, профессий, уровней образования были зачислены в ряды «врагов народа». Жертвами репрессий являлись граждане БССР, СССР, иностранных государств, лица без гражданства, привлечённые на территории Беларуси судебными или несудебными органами по политическим, социальным, национальным и другим мотивам к уголовной ответственности. В общем в 30–40-е гг. по политическим мотивам было репрессировано свыше 600 тыс. человек (И. Кузнецов, В. Шелкопляс). 10. Напішыце анатацыю на адну з кніг аўтараў-землякоў. 11. Запішыце адпаведныя беларускія словы-тэрміны. Земляника, клюква, брусника, шиповник, лилия, осокорь, ежевика, ольха, папоротник, сирень, камыш, боярышник, жимолость, крыжовник, пырей, можжевельник, белена, ель, тростник, жасмин, георгин, бархатцы, ива, подсолнух, одуванчик, клевер, подорожник. 12. Прачытайце тэкст, перакладзще яго на беларускую мову. Параўнайце напісанне і вымаўленне выдзеленых слоў. Древнерусское слово «уговор», превратившееся впоследствии в«договор», и его такой же старый синоним «ряда» часто упоминаются в старинных русских пословицах. Это подтверждает большую роль договора в жизни народа. В поговорках «уговор - дороже денег», «не было бы ряду, не было бы и спора» и других подчеркивается особое уважение к заключенному договору. И мы нередко употребляем этот термин. «Заключайте договоры с Госстрахом», - рекомендует нам плакат. Юридическая консультация на своей вывеске и в помещенном в газете извещении сообщает, что ведет дела граждан «по заключенным ими договорам», а транспортные организации дают рекламу, что готовы заключить договоры «на обслуживание населения». Жизнь человека – непрерывное заключение бесчисленного множества договоров. Что же такое договор? Договор - сделка. Но не всякая сделка - договор. Отличительная его особенность в том, что договор представляет собой двух или многостороннюю сделку. Он есть там, где два лица или несколько лиц высказали друг другу свою волю или желание и эта воля, желание совпали. «Купи у меня новый магнитофон за столько-то рублей», - говорит один. «Покупаю», - говорит другой. Если в ответ на свое предложение Вы услышите «покупать не хочу» или «куплю, но дешевле», договора не будет (Основы права Республики Беларусь). 13. Прачытайце тэкст, перакладзіце на беларускую мову. Ці ўжываюцца ў ім сінонімы, антонімы і мнагазначныя словы? Растлу-мачце. Валы различны по служебному назначению, конструктивной форме, размерам и материалу. Несмотря на это, технологу при разработке технологического процесса изготовления валов приходится решать многие однотипные задачи. Поэтому целесообразно пользоваться типовыми процессами, которые созданы на основе классификации. В общем машиностроении встречаются валы бесступенчатые и ступенчатые, цельные и пустотелые, гладкие и шлицевые, валы-шестерни, а также комбинированные в разнообразном сочетании. По форме геометрической оси валы могут быть прямыми, коленчатыми, кривошипными и эксцентриковыми (кулачковыми). Шлицевые валы могут быть со сквозными и закрытыми шлицами, последние составляют около 65% общего количества типоразмеров. По конструкции шлицы могут быть прямобочными и эвольвентными, преобладают прямобочные (приблизительно 85-90% общего количества применяемых в машиностроении типоразмеров шлицевых валов), хотя в отношении технологии изготовления эвольвентные шлицы имеют ряд преимуществ и в ближайшем будущем они должны получить большее распространение. 14. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Выдзеліце тэрміны і параўнайце іх у беларускай і рускай мовах. Вашы вывады аб сферы выкарыстання гэтых тэрмінаў, iх паходжанні. Глаз иногда называют живым фотоаппаратом, так как оптическая система глаза, дающая изображение, сходна с объективом фотоаппарата, но она значительно сложнее. Глаз человека (и многих животных) имеет почти шарообразную форму, он защищен плотной оболочкой, называемой склерой. Передняя часть склеры роговая оболочка - прозрачна. За роговой оболочкой (роговицей) расположена радужная оболочка, которая у разных людей может иметь разный цвет. Между роговицей и радужной оболочкой находится водянистая жидкость. В радужной оболочке есть отверстие - зрачок; диаметр которого в зависимости от освещения может изменяться примерно от 2 до 8 мм. Меняется он потому, что радужная оболочка способна раздвигаться. За зрачком расположено прозрачное тело, по форме похожее на собирающую линзу, - это хрусталик, он окружен мышцами, прикрепляющими его к склере. За хрусталиком расположено стекловидное тело. Оно прозрачно и заполняет всю остальную часть глаза. Задняя часть склеры – глазное дно – покрыто сетчатой оболочкой (сетчаткой). Сетчатка состоит из тончайших волокон, которые, как ворсинки, устилают глазное дно. Они представляют собой разветвленные окончания зрительного нерва, чувствительные к свету (Н. Родина). 15. З дапамогай тэрмiналагiчных слоўнікаў вызначце, што абазначаюць тэрміны марфалогія ў лінгвістыцы, батаніцы, біялогіі, металургіі; флюс у медыцыне, металургіі і ганчарстве; арфа у тэхніцы і музыцы; калена ў анатоміі, батаніцы і тэхніцы; парцэляцыя ў лінгвістыцы і эканоміцы. 16. Перакладзіце тэкст з рускай мовы на беларускую. Выдзеліце тэрміны, раздзяліўшы іх на дзве групы: 1) словы, 2) словазлучэнні. I. Интегральное исчисление - это раздел математического анализа, в котором изучаются интегралы, их свойства, способы вычисления и приложения. Вместе с дифференциальным исчислением они составят основу аппарата математического анализа. Интегральное исчисление возникло из рассмотрения большого числа задач естествознания и математики. Важнейшие из них - физическая задача определения пройденного за данное время пути по известной, но, быть может, переменной скорости движения и значительно более древняя задача вычисления площадей и объемов геометических фигур. Центральным в интегральном исчислении является понятие интеграла, которое, однако, имеет две различные трактовки, приводящие соответственно к понятиям неопределенного и определенного интегралов. В дифференциальном исчислении была введена операция дифференцирования функций. Рассматриваемая в интегральном исчислении обратная к дифференцированию математическая операция называется интегрированием или, точнее, неопределенным интегрированием (Энциклопедический словарь юного математика). 17. Вызначце мову-крыніцу запазычаных у беларускую мову тэрмінаў, для чаго карыстайцеся «Слоўнікам іншамоўных слоў» A.M. Булыкі (Мн., 1999), «Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы» (Мн., 1977 - 1984) і інш. Абанент, аванс, акрэдытыў, ажыятаж, акорд, арбітр, банк, банкір, бюджэт, валюта, вэксаль, датацыя, дысконт, дэбет, дэпанент, інвентар, канверсія, тавар, талон, узносная дэкларацыя, фіктыўны вэксаль.
5. Матэрыялы для лексічнага практыкума «Лексікаграфія»
П ытанні для самакантролю і падрыхтоўкі да заліку: 1. Што вывучае «Лексікаграфія»? 2. Чым абумоўлены падзел слоўнікаў на энцыклапедычныя і лінгвістычныя? 3. Які тып слоўніка з’яўляецца асноўным сярод лінгвістычных слоўнікаў? Чаму? 4. Ці ёсць сярод лінгвістычных слоўнікаў спецыялізаваныя? Якая спецыялізацыя характэрна для арфаграфічнага, дыялекталагічнага, тэрміналагічнага слоўнікаў? 5. У чым падабенства тэрміналагічнага слоўніка і слоўніка энцыклапедычнага характару? Заданні для самакантролю і індывідуальнай працы пад кантролем выкладчыка:
1. Дайце азначэнне:Энцыклапедычныя слоўнікі – гэта … 2. Назавіце тыпы амонімаў. Прывядзіце прыклады. 3.Запішыце сказы па варыянтах, дзе наступныя словы з’яўля- ліся б мнагазначнымі і амонімамі. Забег. Дысціпліна. Бор. Праспект. Запусціць. Пропуск. 4.Запішыце прыметнікі-сінонімы (па варыянтах), якія выра- жаюць: а) высокія маральныя якасці чалавека; б) адмоўныя рысы характару. 5. З дапамогай слоўнікаў растлумачце значэнне наступных слоў. Клыпаць, кульбака, лемантаваць, студзень, хвіля, жлукціць, кулуары, гарлач, лушчак, супоня, зыбка, цяпельца, дзік, краскі, ільнянішча, прысак, глюга, куфель, жыгучка, пярун, буслянка, крэмень, кубел, кухталь, аполак, прытомнасць. 6.Запішыце наступныя словы адпаведна сучасным арфаграфіч-ным правілам беларускай мовы. У цяжкіх выпадках звяртаўцеся да арфаграфічнага слоўніка Восемнадцатый, почтальон, мадьяр, бульон, инъекция, рытвина, расщепить, проездной, лодырь, начеку, ревматизм, инженер, фойе, бидон, георгин, тираж, попадья, проигрыватель, обомшелый, экстремистский, почерк, набережная, дремучий, дрожжи, сегодняшний, мягче. 7.Запішыце сказы, выбіраючы са слоў у дужках патрэбныя. 1. Салдаты выстраіліся на вячэрнюю (паверку, праверку). 2. У гады Вялікай Айчыннай вайны мой дзядуля (паступіў, уступіў) у армію. 3. Настойлівасць і працавітасць – важны (факт, фактар) дасягнення поспеху. 4. Такі (факт, фактар) не мог быць не заўважаным. 5. На (экскаватары, экскалатары) мы падняліся на другі паверх універмага «Беларусь». 6. Кожны год мы набываем (абаненты, абанементы) на цыкл канцэртаў. 7. (Адрасат, адрасант) адправіў карэспандэнцыю своечасова). 8. Пасля (кантакту, антракту, кантракту) у зале панавала ўрачыстая цішыня. 9. (Антракт, такт, кантакт, кантракт) спявачкі з залай узнікае адразу, з першага слова песні і мацнее з кожным (кантрактам, антрактам, тактам, кантактам). 8. Прачытайце сказы і вызначце прычыну двухсэнсаўнасці ў іх. Дапрацуйце сказы, каб пазбавіць іх гэтага недахопу, і запішыце іх. 1. Выглядаюць з-пад ялінкі маладзенькія лісічкі. 2. Высока ў небе ўздымаўся самотны журавель. 3. Цяпер ужо баец меў рацыю. 4. Прапанаваны тэрмін не зусім задавальняў вучонага. 5. Вось якія яны, рабочыя, усё здолеюць зрабіць – і плуг, і арфу. 6. Няўдалыя драбіны, да зімы яшчэ паслужаць, а за зіму трэба новыя справіць. 7. Як махне бугай хвастом – жабы млеюць пад кустом. 9. Да запазычаных слоў падбярыце беларускія адпаведнікі. Карозія, міграцыя, каталог, дысертацыя, ліміт, атаман, амплуа, ба- сейн, мемуары, вакуум, дыплом, іронія, рэстаўрацыя, прэфікс, флексія, мо- насемія, полісемія, парытэт, вернісаж, сентыментальны, апатыя, камуфляж, вердыкт, стацыянар, бард, інкрустацыя, абарыген, сімуляцыя. 10. Словы-тэрміны беларускай флоры размясціце ў алфавітным парадку і падбярыце да іх рускія адпаведнікі. Журавіны, брусніцы, суніцы, шыпшына, лілея, ажына, парэчкі, ясакар, бэз, вольха, папараць, святаяннік, чарот, каноплі, глог, бружмель, агрэст, ядловец, багавінне, пырнік, блёкат, язмін, вяргіня, аксаміткі, вярба, дзьмухавец, канюшына, трыпутнік, сланечнік, трыснёг. 11. Запішыце адпаведныя прыведзеным беларускамоўныя афі- цыйныя і гутарковыя імёны. Александр, Семён, Фёдор, Григорий, Матвей, Парфён, Евфимий, Иосиф, Афанасий, Тимофей, Иван, Леон, Филипп, Викентий, Даниил, Филимон, Николай, Прокофий, Моисей, Гавриил, Софрон, Ерофей. 12. Растлумачце значэнне наступных слоў і выразаў, што ўзніклі ў савецкі час. З асобнымі з іх (на выбар) складзіце сказы. Чырвоная кніга, судна на паветранай падушцы, вахтавы метад, бяз’ядзерная зона, НЛА, вытворчыя магутнасці, гандлёвы цэнтр, інтэрбачанне, міратворчая місія, усеагульная дыспансерызацыя насельніцтва, народная дыпламатыя, свабодная эканамічная зона, сродкі масавай інфармацыі (СМІ), НТР, робататэхніка, экалогія акаляючага асяроддзя, рацыяналізатарская прапанова, канверсія. 13. Ад наступных назоўнікаў утварыце назвы са значэннем «маладая істота». Зубр, вярблюд, малпа, вавёрка, пінгвін, ластаўка, вуж, чарапаха, слон, арол, мядзведзь, тыгр, алень, заяц, лось, леў, воўк, качка, кот, бусел, мыш, бабёр, журавель, трус. 14. Растлумачце значэнні новых слоў і словазлучэнняў, якія ўзніклі ў пачатку 90-х гадоў XX стагоддзя. Складзіце з імі сказы. АНБ, бартэрная здзелка, бомж, брокерскае месца, датацыя, дэпазітны сертыфікат, дэпартызацыя, кансэнсус, лібералізацыя цэн, наменклатура, прыватызацыя, прыхватызацыя, плюралізм, РБ, рэкет, рэферэндум, СНД, спонсар, таварная біржа, ценявая эканоміка, цэнавая палітыка, экстрасенс. 15. Дакажыце, што ніжэй прыведзеныя фразеалагізмы адлюст- роўваюць нацыянальную спецыфіку беларускай мовы. На кані і пад канём, вока не запарушыць, з голымі рукамі, на скрут галавы, кату па пяту, на горкі яблык, на скорую руку, следам за дзедам, як апошняе ў печ усыпаўшы, плячысты на жывот, хоць вяроўкі ві, касіць дугой, газеты чытаць, напрамілы бог, што сліна на язык прынясе, бібікі біць, чорна ў роце, біць у хамут, даць пытлю, брацца за гуж, тачыць лясы, на сабак брахаць, смаргонская палітыка, рукой пайсці, сабакам сена касіць, цыганскае сонца, чортава вока, хоць зубы выберы, як серада на пятніцу, конь божы, ад зямлі не адрос, ад яйка адліць.
5. Слоўнік паняццяў
Літаратура
1. Антанюк Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія. Мн., 1987. 2. Беларуская мова. Пад рэд. М.С. Яўневіча. Мн., 1991. 3. Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1994. 4. Сучасная беларуская літаратурная мова: Лексікалогія. Фанетыка. Арфаграфія. Мн., 1993. 5. Сцяцко П.У., Гуліцкі М.Ф., Антанюк Л.А. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мн, 1994. 6. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5 т. Мн., 1977–1984. 7. Этнаграфія беларусаў. Мн., 1989. 8. Этымалагічны слоўнік беларускай мовы: У 4 т. Мн., 1978–1988. 9. Юрчанка Г.Ф. Сучасная народная лексіка. Мн., 1993–1998. Ч. 1–3. 10. Янкоўскі Ф.М. Беларуская мова. Выд. 3-е. Мн., 1978. МОДУЛЬ «ФУНКЦЫЯНАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ВА ЎМОВАХ БІЛІНГВІЗМУ» Уводзіны Дапаможа сістэматызаваць і паглыбіць веды першакурснікаў па дадзенай тэме, засвоіць паняцці «білінгвізм», «моўная інтэрферэнцыя як вынік білінгвізму», «віды інтэрферэнцыі», «моўная норма». Гэтаму будуць спрыяць разнастайныя заданні і тэсты, якія, дарэчы, дапамогуць пазбавіць заняткі аднастайнасці і шаблону, нададуць ім творчы характар, тым самым садзейнічаючы свядомаму і трываламу засваенню норм беларускай літаратурнай мовы. Супастаўленне і аналіз розных моўных фактаў у беларускай і рускай мовах дасць магчымасць выкладчыку фарміраваць у студэнтаў навыкі і ўменні навуковага і творчага падыходу да вывучэння дысціпліны як неабходнага элемента ў іх далейшай працоўнай дзейнасці. Фактычны матэрыял заняткаў мае і немалаважнае выхаваўчае значэнне.
1.Схема блок-сістэмы модуля
2. Лекцыя «ФУНКЦЫЯНАВАННЕ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ ВА ЎМОВАХ БІЛІНГВІЗМУ»
ЗМЕСТ
1.Беларусы. Кароткі агляд развіцця нацыянальнай свядомасці. 2.Беларуская мова на пачатку XXI ст. 3.Некаторыя аспекты функцыянавання беларускай і рускай моў. 2.1. Беларусы. Кароткі агляд развіцця нацыянальнай свядомасці Кожны народ зацікаўлены ў сацыяльным і культурным развіцці сваёй Бацькаўшчыны, кожны народ мае пэўныя агульныя інтарэсы ў абароне Радзімы, развіцці роднай мовы і культуры. I ў гісторыі грамадскай думкі беларускага народа гэтыя праблемы займаюць значнае месца. Яшчэ падчас непадзельнага ідэалагічнага ўладарання хрысціянскага касмапалітызму, які парадаксальна спалучаўся з сярэдневяковым правінцыялізмам, Францішак Скарына адным з першых асветнікаў эпохі Адраджэння пачаў фарміраваць нацыянальную свядомасць нашага народа: «Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя; рибы, плавающие по морю и в реках, чують вири своя; пчелы и тым подобная боронять ульев своих, - тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають». «Великославное место Виленское» было для яго сталіцай вялікай дзяржавы, у жыцці якой важную ролю выконвала яго Радзіма. Нацыя- нальную свядомасць Скарыны вызначае і ўсхваленне ім роднага Полацка, які згадваецца ў творах першага друкара каля 50 разоў, звычайна з эпітэтам «славный». Яшчэ больш ярка праявіліся патрыятычныя ідэі служэння Радзіме ў паслядоўніка славутага палачаніна - Васіля Цяпінскага. У сваім прадмоўі да «Евангелля», аднаго з буйнейшых помнікаў тагачаснай грамадскай думкі, Цяпінскі выступіў як палымяны патрыёт, абаронца нацыянальных і культурных інтарэсаў беларускага народа. Працэс паланізацыі, што пранік у вышэйшыя колы беларускіх феадалаў, і адмаўленне ад роднай мовы выклікалі пратэст Цяпінскага. Ён настойліва заклікае служыць Бацькаўшчыне, аддаць ёй сілы і інтэлек- туальныя магчымасці. А калі патрэбна будзе, «...с тою потребою отчиз- ны..., если она до конца згинет, з нею згинуть, або, если через вашь ретунок будет выдвигнена, з вами и з нею выбринуть». Пэўнай перашкодай складванню нацыянальнай свядомасці беларусаў сталася ў XVI - XVIII стст. рэлігійная сітуацыя на тэрыторыі нашага краю. Сярод беларусаў - ад магнатаў і шляхты да прыгонных сялян - былі і праваслаўныя, і католікі, і пратэстанты розных кірункаў. Рэлігійная цярпімасць беларусаў мела і адмоўны вынік: ніякая з цэркваў (канфесіяў) не пачувалася абавязанай выхоўваць народ у нацыянальным духу. I патрыёты краю памкнуліся да стварэння нацыянальнай беларускай царквы. Мікалай Радзівіл Чорны хацеў зрабіць такой рэлігіяй кальвінізм. Больш удалай спробай аб’яднаць беларусаў рымска-каталіцкай і праваслаўнай веры з’явілася унія, якую падтрымаў тагачасны канцлер Вялікага Княства Літоўскага Леў Сапега. Гэты слаўны дзяржаўны дзеяч быў палымяным патрыётам беларускай зямлі (тады яна называлася Літвою), дзейсна бараніў край, «айчыну нашу», ад паланізацыі, часам нават свядома ігнаруючы пастановы соймаў Рэчы Паспалітай, у якую аб’ядналіся ў 1569 г. Вялікае Княства Літоўскае і Каралеўства Польскае. Але самае галоўнае, што зрабіў Леў Сапега, каб абараніць Бацькаўшчыну ад паланізацыі, – перапрацаваў (такімбыло рашэнне супольнагасойму) Статут Вялікага Княства Літоўскага (рэдакцыі 1566 г.). Але перапрацаваў гэтызборнік законаў, своеасаблівую канстытуцыю, так, што артыкулы Статута 1588 г. (так званай трэцяй рэдакцыі) фактычна замацавалі незалежнасць Вялікага Княства Літоўскага, абавязвалі бараніць яго межы і ўладанні. Ідэі патрыятычнага служэння Радзіме, свайму народу знайшлі месца і ў той палемічнай літаратуры, якая з’явілася на Беларусі ў сувязі з ідэйнай барацьбой, што ўзнікла пасля Брэсцкай царкоўнай уніі. Тады ва ўсіх беларускіх гарадах утварыліся праваслаўныя брацтвы, якія павялі барацьбу супраць акаталічвання і апалячвання. Напрыканцы XVI ст. працэс паланізацыі захапіў усе сацыяльныя слаі грамадства краю. У XVII ст. ён закрануў і мову карэнных жыхароў Беларусі. Так, патрабаванне Статута 1588 г., каб пісар земскі пісаў толькі «па-руску» (г.зн. па-беларуску), выконваецца ўжо толькі фармальна. I пасля смерці «айца айчызны» Льва Сапегі паступовае пранікненне польскай мовы прывяло да таго, што ў 1696 г. яна становіцца агульнадзяржаўнай мовай. Слабая кансалідацыя розных груп насельніцтва вызначала і агульны ўзровень яго нацыянальнай свядомасці. Найболей выразна гэта адбілася ў этнанімічных назвах беларусаў. Найбольш вядомае найменне нашага народа - «літвіны» («ліцьві- ны»). Хаця доўгі час за гэтым словам бачылі ўсё насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага або літоўцаў (летувісаў), яго нельга атаесамляць ні з тым, ні з другім. Нават пасля далучэння нашага краю да Расійскай імперыі, калі этнонім «літвіны» («ліцьвіны») меў найбольш сталае распаўсюджанне толькі ў некаторых паветах заходняй і цэнтральнай частак сучаснай Беларусі, украінцы, напрыклад, працягвалі называць беларусаў ліцьвінамі. I ў наш час жыхары паўночна-ўсходняй часткі Валынскай вобласці Украіны называюць літвінамі насельніцтва, што жыве паўночней, г.зн. тых беларусаў, якія гавораць на палескіх дыялектах. А тыя, у сваю чаргу, лічаць літвінамі «насельніцтва басейна верхняй Ясельды, паўночнай часткі Брэсцкай вобласці і раёна Гродна-Баранавічы». Як бачым, ёсць падставы лічыць этнонім «літвіны» («ліцьвіны») гістарычнай назвай беларусаў. Трэба дадаць, што часта, асабліва ва ўсходняй частцы Вялікага Княства Літоўскага, мясцовых жыхароў называлі «рускыя» («руськие» «русский народ», «рускые» ды інш.) і нават усходне-славянскім этнонімам «русіны». Але ён напрыканцы XVII- пачатку XVIII стст. на землях Полаччыны, Магілёўшчыны, Віцебшчыны, часткова Смаленшчыны і Міншчыны, трансфармаваўся ў этнаграфічную назву «белорусцы». У нашым краі амаль да Кастрычніцкай рэвалюцыі (а ў Заходняй Беларусі да 1939 г.) была распаўсюджана яшчэ адна саманазва насельніцтва - «тутэйшыя». «Мы тутэйшыя, наша старана ні руска, ні польска, але забраны край!». Гэты «этнонім» пэўным чынам адлюстроўваў запаволены працэс кансалідацыі беларусаў, складанасць і цяжкасць фарміравання нацыянальнай свядомасці і - на яе аснове - патрыятызму. Аднак асноўнай прычынай, якая адмоўна ўздзейнічала на развіццё нацыянальнай свядомасці беларускага народа, з’явілася эканамічнае разбурэнне краіны войнамі, якія вяліся на тэрыторыі Беларусі ў другой палавіне XVII - першай палавіне XVIII стст.. Так, у выніку вайны з Расіяй 1654 - 1667 гг. насельніцтва Беларусі паменшала напалавіну: з 3,6 мільёнаў жыхароў краю засталося 1,8 млн. чалавек. Сотні тысячаў беларусаў загінулі ў час Паўночнай вайны Расіі са Швецыяй (1700 - 1721 гг.), баявыя дзеянні якой адбываліся на тэрыторыі нашага краю. I гэта прывяло да такога эканамічнага крызісу, з якога Вялікае Княства Літоўскае не змагло выйсці на працягу ўсяго XVIII ст. Пасля таго, як Беларусь апынулася ў складзе Расійскай імперыі, змяніліся шмат якія бакі палітычнага жыцця яе насельніцтва. Але асноўныя, найбольш важныя, не былі закрануты. Як і даўней, дзейнічаў у якасці афіцыйнага заканадаўства Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 г.. Паланізаваная мясцовая знаць утрымлівала свае пазіцыі ў эканоміцы. На польскай мове вяліся навучанне і значная частка афіцыйнай перапіскі. Вельмі магутным заставалася ўздзеянне каталіцкага духавенства. Толькі на тэрыторыі Беларусі было дазволена існаванне езуітаў, ордэн якіх у той час быў афіцыйна Рымскім Папам расфарміраваны. Як гэта ні парадаксальна гучыць, але на пачатку XIX ст. апалячванне і акаталічванне беларускага народа толькі ў змацніліся. Таму была прычынай палітыка заляцання рускага царызму з польскай шляхтай. Але паўстанне 1830 - 1831 гг. - чарговая спроба вызваліць зняволе- ную Бацькаўшчыну - напалохала царызм. У 1840 г. цар Мікалай I забара- ніў ужываць назву «Беларусь» і ўвёў тэрмін «Паўночна-Заходні край Расіі». Беларусаў сталі называць у афіцыйных дакументах «западнорусами». Была забаронена беларуская мова. Царызм стараўся знішчыць нават тэрмінало- гію, якая нагадвала аб нацыянальнай асаблівасці Беларусі. Адначасова абмяжоўвалася і выкарыстанне польскай мовы ў справаводстве, а пасля і ў школе. Паўсюдна ўводзіліся расійскія мова і заканадаўства. Усе адмністра- тыўныя і судовыя ўстановы былі перароблены паводле агульнаімперскага ўзору, мясцовых чыноўнікаў паступова замянялі расійскімі. Пасля 12 лютага 1839 г., калі скасавалі унію, усе ўніяты прымусова пераводзіліся ў праваслаўе. У былых уніяцкіх цэрквах, дзе служба вялася на беларускай мове, пачалі прымушаць маліцца на расійскай мове, уводзіліся законы Сінода, які разглядаў самыя дробязныя адхіленні ад канонаў праваслаўя як здраду дзяржаўнай рэлігіі і, адпаведна, як дзеянні супраць дзяржаўнай улады. Трэба сказаць, што на тэрыторыі Беларусі, і асабліва ў асяроддзі дробнай шляхты, заўсёды існавала дэмакратычная плынь. Яна, дарэчы, праявілася амаль адразу ж пасля другога падзелу (у 1793 г.) Рэчы Паспалітай, калі фактычна было ліквідавана Вялікае Княства Літоўскае. Паўстанне 1794 г. узначаліў Андрэй Касцюшка, які паходзіў з беларускага шляхецкага роду. Паўстанне, якому Касцюшка імкнуўся надаць агульна- народны дэмакратычны характар, было задушана, а сам правадыр трапіў у Петрапаўлаўскую крэпасць. Царская рэакцыя не змагла задушыць дэмакратычны рух. Ствараліся тайныя таварыствы, найбольш значнымі сярод якіх было патрыятычнае аб’яднанне філаматаў у Віленскім універсітэце. Патрыятычныя гурткі існавалі таксама і ў Свіслацкай гімназіі ды Полацкім піярскім вучылішчы. У 1836 г. Францішак Савіч заснаваў у Вільні дэмакратычнае таварыства, якое наладзіла сувязь са Слуцкім і Пінскім аддзяленнямі таемнага таварыства «Садружнасць польскага народа». У 1846 - 1849 гг. дзейнічала на Беларусі таемная арганізацыя «Саюз свабодных братоў», цэнтр якой знаходзіўся ў Вільні. Аднак усе гэтыя шляхецка-дэмакратычныя рухі непасрэдна беларус- кіх нацыянальна-вызваленчых ідэй не мелі. Тут трэба ўлічваць, што на- сельніцтва краю падзялялася на «ліцьвінаў» (Заходняя Беларусь, Цэнтраль- ная Беларусь і Віленшчына) і беларусаў (Усходняя Беларусь), што Вялікае Княства Літоўскае ў федэратыўнай дзяржаве - Рэчы Паспалітай - застава- лася ў значнай ступені незалежным (мела, напрыклад, сваё войска). Не было, відаць, пільнай патрэбы адмяжоўвацца ад агульнапольскага, даклад- ней, агульнадзяржаўнага (усёй Рэчы Паспалітай) вызваленчага руху. Але ўсё ж з канца 40-х гг. XIX ст. на літаратурную і палітычную арэну выходзіць гурт менавіта беларускіх літаратараў і публіцыстаў, дзеячаў культуры, якія свядома ставяць перад сабою мэту тварыць для народа, пісаць на яго мове. Трэба зазначыць, што і раней беларускай (як бы яе ні называлі: ліцвінскай, крэўскай, мужыцкай мовай ці гаворкай) мовы не цураліся ні мяшчане (успомнім Паўлюка Багрыма), ні шляхта, ні графы. Нагадаем, што падлеткам славуты Яўхім Храбтовіч (1729 - 1812) складаў вершы на беларускай мове. I Ян Чачот вітаў Адама Міцкевіча вершам, напісаным на беларускай (не польскай) мове. Сярод пачынальнікаў адраджэння беларускага народа асобнае, значнае месца займаюць Ян Чачот, Ян Баршчэўскі, Вікенцій Равінскі, Аляксандр Рыпінскі, Уладзіслаў Сыракомля, Вінцэсь Каратынскі, Антон Пяткевіч (Плуг), Арцём Вярыга-Дарэўскі, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, вядомыя кампазітары Станіслаў Манюшка і Антон Абрамовіч. Трэба таксама зазначыць, што пісаць па-беларуску, выкарыстоўваць беларускую мову ў сваіх творах яны пачалі пасля ўказа 1840 г. аб забароне ўжывання беларускай мовы і кнігадрукавання на гэтай мове. Ці гэта не сведчыць пра існаванне магутнага імкнення беларусаў да самасцвярджэння? З’яўленне такіх дзеячаў было гістарычна абумоўлена паступовым фарміраваннем беларускай нацыі. Аднак умовы, грамадскія і асабістыя, для большасці пералічаных пісьменнікаў былі настолькі неспрыяльныя, што адзін толькі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч здолеў стаць беларускім пісьменнікам, здолеў знайсці магчымасць надрукаваць свае творы. А паэтычны дар таго ж Паўлюка Багрыма быў знішчаны царызмам. Кім ён мог бы стаць, можна ўявіць на прыкладзе яго земляка, Адама Міцкевіча, без якога - нацыянальнага вешчуна - немагчыма ўявіць цяпер Польшчу. Найбольш выразна працэс складвання нацыянальнай свядомасці беларускага народа праявіўся ў час паўстання 1863 - 1864 гг. Паказчыкам абуджэння нацыянальнай свядомасці з’явілася дзейнасць Кастуся Каліноўскага. I яна ж адначасова садзейнічала гэтаму абуджэнню. Каліноўскі зрабіў неацэнны ўклад у фарміраванне беларускай літаратурнай мовы, стаў стваральнікам беларускай рэвалюцыйнай публіцыстыкі, заснавальнікам беларускага дэмакратычнага друку, выдаўцом першай газеты на беларускай мове. Працэс станаўлення нацыянальнай свядомасці беларусаў перапыніў- ся гвалтоўна, адначасова з падаўленнем паўстання. Найбольш актыўныя дзеячы рэвалюцыйнага і нацыянальнага руху загінулі. Шмат паўстанцаў саслалі ў глыб Расіі, пасадзілі ў турмы. Шмат патрыятычнай моладзі вые- хала за мяжу. Беларусь страціла не толькі шляхецкіх дзеячаў, але і простых удзельнікаў паўстання. У Сібір саслалі дзясяткі тысяч сялян, шмат бела- рускіх вёсак абязлюдзела. Але развіццё нацыянальнай свядомасці нашага народа ўжо нельга было спыніць. Пасля паўстання ў беларускую літаратуру прыходзяць нацыянальна свядомыя пісьменнікі Францішак Багушэвіч, Янка Лучына, Альгерд Абуховіч, Фэлікс Тапчэўскі, Адам Гурыновіч, Марыя Косіч. У гісторыі беларускай грамадскай думкі вялікую цікавасць выклікае дзейнасць Пецярбургскага рэвалюцыйнага гуртка студэнтаў-беларусаў, якія друкавалі на гектографе брашуры, арганізавалі выданне тэарэтычнага часопіса «Гоман». Іх публіцыстыка сведчыць пра абуджэнне ў асяроддзі перадавой беларускай інтэлігенцыі пільнай увагі да лёсу роднага краю, да яго гісторыі, культуры, мастацтва, мовы. Трэба адзначыць, што нарадавольцы пад кіраўніцтвам Ігната Грынявіцкага стварылі ў галаўной арганізацыі беларускую секцыю. Для яе распрацавалі асобныя статут і праграму, у якой значная ўвага ўдзялялася будучаму дзяржаўнаму ладу Беларусі. У часопісе «Гоман», у другім нумары ад 15 лістапада 1884 г., быў надрукаваны артыкул, у якім разглядаліся як тэарэтычныя праблемы патрыятызму, так і практычнае ажыццяўленне фарміравання нацыянальнай свядомасці беларускага народа. Неабходна адзначыць высокі ўзровень гэтага першага ў гісторыі грамадскай думкі Беларусі артыкула, глыбіню пастаўленых праблем і добрае веданне непасрэдна жыцця беларусаў. «Гістарычны прагрэс,- пісаў аўтар,- заключаецца ў тым, што чала- вецтва, уваходзячы ва ўсё болей і болей блізкую сувязь, у той жа час дыфе- рэнцыруецца для свабоднага развіцця і праяўлення ўсякай нацыі ў цэлым чалавецтве, усялякай грамадскай самастойнай групы ў кожнай нацыі і ўся- лякай чалавечай асобы ў гэтай грамадскай групе». Вельмі цікавай падаецца вылучаная аўтарам праблема аб праве кожнай нацыі на абарону сваёй самастойнасці. «Усякая нацыя, якой бы яна слабай ні была, заслугоўвае поўнага прызнання яе самастойнасці, і ўсялякую спробу з боку іншых нацый падавіць гэту слабую суседку трэба прызнаць шкоднай, пад якой шляхетнай падставай яна не праходзіла б, не толькі для гэтай слабай нацыі, але і для самой прыгнятальніцы. Не паважаючы чужую самастойнасць, пераможніца тым самым не паважае сваю, і, падтрымліваючы ў сваіх супольніках дух насілля, рызыкуе падпасці пад тыранію асобных супольнікаў сваёй нацыі». Што да канкрэтных практычных спраў у адносінах да Беларусі, аўтар лічыў, што беларускі народ адчувае сваё арганічнае адзінства і адрознівае свае інтарэсы ад намаганняў польскіх і вялікарасійскіх, што вельмі часта гэтыя інтарэсы падмацоўваюцца эканамічнымі супярэчнасцямі, з якімі звязаны ўспаміны пра прыгон. Аўтар лічыў, што беларуская інтэлігенцыя павінна звярнуць увагу на развіццё беларускай мовы, фарміраванне беларускай народнай годнасці, на развіццё «федэратыўнай аўтаноміі краю». 3 гэтай праграмы відаць, што беларускія нарадавольцы непарыўна спалучалі праблемы нацыянальнага патрыятызму з праблемамі рэвалю- цыйнага абуджэння народа і сацыяльнага пераўтварэння грамадства. Толь- кі на гэтай аснове можна было развіваць нацыянальную гордасць, свядо- масць народа, змагацца за сваю мову, культуру, бараніць права на свабод- нае існаванне, толькі на такой аснове можна было «перарадзіцца для нова- га самастойнага жыцця». Вынікам працэсу кансалідацыі беларускай нацыі і стала ўзнікненне нацыянальнай навукі. У другой палавіне XIX - пачатку XX стст. з’явіліся фундаментальныя навуковыя працы Івана Насовіча, Юльяна Крачкоўскага, Паўла Шпілеўскага, Мікалая Нікіфароўскага, Паўла Шэйна, Еўдакіма Ра- манава, Міхала Федароўскага, Мітрафана Доўнара-Запольскага, Аляксан- дра Сержпутоўскага, Яўхіма Карскага. Гэтыя вучоныя лічылі сваім грама- дзянскім і патрыятычным абавязкам развіццё нацыянальнай свядомасці свайго народа. Так, напрыклад, Еўдакім Раманаў адзначаў, што ён «горы кніг выдаў для беларусаў і абудзіў іх самасвядомасць». Важным паказчыкам росту этнічнай свядомасці нашага народа тае Характэрна, што этнонім «беларусы» ў канцы XIX - пачатку XX стст. выцясняе іншыя агульныя для ўсёй Беларусі назвы. I нават там, дзе замацаваўся этнонім «літвіны», да яго далучаюць этнонім «беларусы» («літвіны-беларусы»). Ростам нацыянальнай свядомасці можна вытлума- чыць і факт, што значная частка беларусаў, якія раней падавалі сябе за палякаў, у канцы XIX ст. пачалі лічыць сваёй роднай мо
|
