Літаратурны від і жанр

Адразу ж зазначым, што ва ўжыванні тэрмінаў «від» і «жанр», які­мі аба­значаецца ўнутранае структурна-падпарадкавальнае і функ­­цыя­­наль­нае чляненне твораў мастацкай літаратуры, няма пэў­на­га адзінства. Так, у боль­шасці даведачных выданняў па літара­ту­ра­знаўству свярджаецца, што від з’яўляецца катэгорыяй больш агуль­най у адносінах да жанру (для прыкладу прывядзём цытату з падручніка А. Фядотава: «Вытвор­ны­мі ад катэгорыі роду ці, правільней, удакладняючымі, канкрэтызуючымі яго паняццямі з’яўляюцца паняцці «від» і «жанр». Відам мы па традыцыі на­зываем устойлівыя структурныя ўтварэнні ўнутры літаратурнага роду, якія групуюць яшчэ больш дробныя жанравыя мадыфікацыі» [200]). На прак­тыцы ж гэтыя паняцці вель­мі часта змешваюцца, атаясамліваюцца, а то і зусім палярна ўза­е­мазамяняюцца (той жа А. Фядотаў у сувязі з да­дзе­най з’явай, на якой ён таксама акцэнтуе ўвагу ў сваім падручніку, вя­дзе гаворку аб г. зв. «тэрміналагічнай нестабільнасці» [201]). Калі ж браць пад увагу частату ўжывання да­дзе­ных тэрмінаў, то намнога, нават не­па­раў­нальна часцей, су­стра­ка­ец­ца тэрмін «жанр», які ў сваю чаргу можа пад­раздзяляцца на формы, раз­навіднасці і нават віды (напрыклад, жан­ра­вая форма апавядання, раз­навіднасць аповесці, від рамана) [202]. Такім чы­нам, жанр як бы пад­мі­нае пад сябе від і ў прынцыпе замяняе яго.

Жанрам называецца «гістарычна акрэслены, адносна ўстой­лі­вы тып мас­­тацкай формы, дзе структура пэўных фармальных прык­мет (архі­тэк­та­ніч­ных, вобразных, моўных) выяўляе больш-менш кан­к­рэтны мастацкі сэнс» [203].

Жанры літаратурных твораў вылучаюцца па трох асноўных прык­ме­тах: 1) па прыналежнасці да таго ці іншага літаратурнага ро­ду; 2) па пе­раважаючай эстэтычнай якасці, якую вызначаюць вер­ша­ваная альбо пра­заічная форма твора, а таксама яго вядучы пафас (ка­мічны, са­ты­рыч­ны, трагедыйны, элегічны ці які-небудзь інш.); 3) па аб’ёму і адпаведнай агуль­най структуры твора.

Наогул, любы жанр — гэта канкрэтнае адзінства пэўных асаб­лі­вас­цей і ўласцівасцей формы ў яе асноўных момантах — свое­асаб­лівай кам­па­зіцыі, вобразнасці, мове, рытме.

Усё часцей і часцей айчынныя (у тым ліку і беларускія) літара­ту­ра­знаў­цы вядуць гаворку аб жанравай форме і жанравым змесце. Так, В. Рагойша піша: «Генетычна кожная жанравая форма звязана з пэў­ным змес­там, аднак у выніку сваёй адноснай самастойнасці яна ў пра­цэсе лі­та­ратурнага развіцця можа «адчужацца» ад яго і вы­ра­жаць новы жан­ра­вы змест» [204]. Разам з тым даследчык звяртае ўвагу на немагчымасць поў­най страты сувязей паміж формай і зместам у жан­ры. Менавіта гэты мо­мант указвае на адрозненне жанру «ад віду лі­таратурнага, заснаванага толь­кі на фармальных прыкметах (ар­хі­тэк­­танічных, моўных, рытмічных і інш.)» [205].

Жанр з’яўляецца, як правіла, утварэннем гістарычна ўстой­лі­вым, «цвёр­дым», замацаваным у шматвяковай практыцы. «Кожны з іх — гэта не вы­падковая сукупнасць рыс, а прасякнутая дастаткова пэў­ным і ба­га­тым мастацкім сэнсам сістэма кампанентаў формы. Гэ­та форма, якая ўжо «апрадмеціла» ў сваёй архітэктоніцы, фак­ту­ры, кала­рыце больш ці менш канкрэтны мастацкі сэнс» [206].

Даволі складанай з’яўляецца праблема гістарычнага развіцця жан­ру. З аднаго боку, жанр увесь час змяняецца, абнаўляецца, на­бы­­ваючы ў твор­часці кожнага таленавітага пісьменніка нейкія но­выя якасці і рысы. З дру­гога боку, жанр бывае часам надзвычай ус­той­лі­вым і жывучым, бо лі­таратура, як правіла, рэдка грэбуе ўжо вы­праца­ванымі і апрабаванымі фор­мамі. Многа выпадкаў ад­ра­джэн­ня жанру ў абноўленым выглядзе, як то, напрыклад, трагедыі ў ча­сы класіцызму і рамантызму, навелы ў пер­шай трэці ХІХ і ў ся­рэ­дзі­не ХХ стст.

У сувязі з развіццём жанравых форм, магчымасцю іх відазмя­нен­ня і транс­фармацыі В. Халізеў вылучае жанры кананічныя, «га­то­­выя, за­вер­ша­ныя, цвёрдыя формы <...>, нязменна роўныя самім са­бе (яркі прыклад та­кога жанравага ўтварэння — санет, жывы і сён­ня)» [207], і жанры не­ка­на­на­нічныя, «гнуткія, адкрытыя ўсялякім транс­фар­мацыям, перабудовам, аб­­наўленням, якія, да прыкладу, эле­гіі ці навелы ў літаратуры Новага ча­су» [208].

Разглядаючы жанры як усеагульныя формы літаратурных тво­раў, што надзвычай моцна вызначаюць творчасць любога пісь­мен­ні­ка, не трэ­ба таксама забываць і аб індывідуальнай жанравай свое­асаб­лівасці кож­нага канкрэтнага твора. Пры аналізе творчасці лю­бо­га буйнога мас­та­ка абавязкова будзе паўставаць пытанне аб спе­цы­фіцы яго жанравых форм. Менавіта ў творчасці такіх пісь­мен­ні­каў ажыццяўляецца развіццё, якое змяняе пэўныя тыповыя рысы ўсіх жанравых форм, не даючы ім за­стыць, акасцянець. Адбываецца не­абходны і заканамерны працэс унут­ра­нага жанравага абнаўлення.

Для кожнай літаратурнай эпохі, напрамку, нават плыні з’яў­ля­юц­ца ха­рактэрнымі свае пэўныя жанры. Так, напрыклад, для кла­сі­цыз­му ў яка­с­ці тыповых паўстаюць трагедыя, камедыя, ода, эпічная паэ­ма; для Ас­вет­ніцтва — мяшчанская драма, сатыра, філасофская апо­весць; для ра­ман­тызму — лірычная паэма, драма, элегія, балада, псі­халагічны і гіс­та­рыч­ны раманы. Прычым з кожнай новай эпохай у лі­таратуру ўклю­ча­ец­ца ўсё больш і больш жанраў, самых розных па­водле зместу, агульнай та­нальнасці, структурна-кампазіцыйных, моў­на-выяўленчых і інш. асаб­лі­васцей.

Вывучэннем эвалюцыі відаў, жанраў і іх сістэм на працягу знач­ных гіс­тарычных адрэзкаў часу альбо за ўвесь перыяд іс­на­ван­ня і функ­цы­я­на­вання ў пэўнай нацыянальнай літаратуры ці наогул у су­светным пры­го­жым пісьменстве займаецца гістарычная паэты­ка. Яны, г. зн. віды і жан­ры ў эвалюцыйным развіцці і зменах — «га­лоўная праблема гіста­рыч­най паэтыкі» [209].