Билет 15. 1. Бурабай. Астана мен кокшетау қалаларының аррасында атақты Бурабай колі жатыр

1. Бурабай. Астана мен кокшетау қалаларының аррасында атақты Бурабай колі жатыр. Бурабай ауасының жанға жайлы, дертке дауа екендігін адамдар ежелден ақ байқаған. Адамдар осы жерге келіп, әртүрлі науқастардан, соның ішінде, өкпе ауруларынан да сауығып кетіп отврған. Бурабайдығы алғашқы сауықтыру орны фотосүрет 1910 жылы ашылды. сауықтыру орны бейнеленген фотосүрет 1938 жылы Нью-Йоркте өткен букіл дүниежүзілік көрмеге қойылған. Сол кезден бастап, «Қазақстан екінші Швейцариясы» әлем таныды. Бурабай өзінің емдік қымызымен де жұртқа белгілі, ол ерекше пайдалы сусын.

Оқшау сөздер түрлері: қаратпа сөз, қыстырма сөз және одағай.
Виды обособленных слов: обращение, вводное слово и междометие.

Біреудің назарын өзіне аударту үшін айтылатын оқшау сөздің бір түрі қаратпа сөз деп аталады.

Мысалы: Дәулет, театрға барасың ба?

Айтушының көңіл-күйін, әр түрлі сезімін, эмоциясын білдіретін оқшау сөздер одағай деп аталады.
Оның түрлері:

• көңіл-күй: қап, әттеген-ай, бәрекелді
• шақыру: моһ, кә-кә
• жекіру: тәйт, жә
• таңдану: ах, апыр-ай

Мысалы: Апыр-ай, не істеймін енді!

Қыстырма сөз- сөйлемдегі ойға айтушының көзқарасын білдіретін оқшау сөздің бір түрі.

Мысалы: Сірә, жаңбыр жауар.

а) уақыт – мезгіл

ә) үлкен - дәу

б) ақылды – ғұлама

Билет 16

1) Невада-Семей КСРО (Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы) заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өткізілді. Ол үшін арнайы 18 миллион гектар жер болініп, Семей ядралық полигоны ашылды. Атом бомбаларының жарылыстары ауыр болды.радиациялық жер аймағында тұратын ғ,қ мыңдай адам. 1989 жылдың ақпанынла Семейдегі атом полигонын жабу туралы «Невада - Семей» қозғалысының алғашқы митингісі өткізілді. Оны басқарған белгілі қоғам қайраткері, ақын – Олжас Сүлейменов. 1991 жылғы 29 тамызда Семей полигоны жабалды.

Зат есім жалғаулары

Көптік Тәулдік Жіктік Септік

Билет 17

Арал теңізі. Еріген мұз суы таудан ағып келіп, Әмурдария мен Сырдария арналарына қосылады. Сөйтіп, Азия шөлейтінің ортасында орналысқан су коймасы Арал тенізіне кұяды. Сол теніз суы адам қолынан құрғап барады, Арал тенізінің құрғап қалған түбінің ауданы 40 шаршы километрге дейін жетті. Жер қыртысын жаппай тұз басып кетті. Жыл сайын 50-ден 240 миллионғф дейінгі тұзбен топырақ желмен ауаға тарап жатады. Теңіз тартылып барады, су бұрынғы жағалаудан 15-20 шақырымдай алыстап кеткен.

• Атау септік Кім? Не? Жалғауы жоқ
• Ілік септік Кімнің Ненің? Дауысты, үнді - ның –нің - дың – дің - тың - тің-
• Барыс септік Кімге? Неге? Қайда?- - нан соң - қа - ке -а, - е-
• Табыс септік Кімді? Нені?- Кімін?- Несін?-ны - ні - н - ды - ді - ты - ті –
• Жатыс септік Кімде?- Неде?- Қайда?- Қашан?- да - - де - -сы, - сі- нда - - нде - та - - те –
• Шығыс септік Кімнен? Қайдан? Қалай? - дан - ден - нан - нен - тан - тен –
• Көмектес септік Кіммен? Немен? Қалай? - мен -менен - бен - бенен - пен - пенен -

Билет.

1.Астанаға сапар.

Астана-біздің Қазақстанымыздың астанасы.Үлкен және өте әдемі арман қала.Ақмола облысында орналасқан.Қала сутасымен еркелей аққан Есіл өзені шаһарды 2-ге бөліп жатыр.Жағалаудың оң қапталынан ескі Ақмоланы және қарсы беттен салынып жатқан жаңа,сол жағалауды көруге болады.Сол жағалаудағы тұңғыш салынған құрылыс –Бәйтерек.Алып құрылыстар еріксіз таңғалдырып,сізді оң жағалаудағы бейбіт барыстар сақшылықта тұрған жаңа көпірге дейін шығарып салады.Осы тұстан Президенттің мәдениет орталығының қайталанбас сәулеті қарсы алады.Ол Республика даңғылының басында тұр.Сондай-ақ бұл манға Астана-Тауәр мен Рамстор сауда орталығының ғимараттары сән-салтанаттарымен көрік береді.

• Атау септік кім? не?
• Ілік септік кімнің? ненің? -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің
• Барыс септік кімге? неге? қайда? -ға, -ге, -қа, -ке
• Табыс септік кімді? нені? -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті
• Жатыc септік кімде? неде? қайда? -да, -де, -та, -те
• Шығыс септік кімнен? неден? -нан, -нен, -тан, -тен, -дан, -ден
• Көмектес септік кіммен? немен? -мен, -бен, -пен

Сөйлем мүшелерінің қатысуына қарай жай сөйлем бірнеше түрге бөлінеді

• Жақты мысалы: Мен ауылға бардым.
• Жақсыз мысалы: Менің оқығым келеді.
• Жалаң мысалы: Ол мектепке келді.
• Жайылма мысалы: Ол ет алды.
• Толымды мысалы: -Балам, сен кайдаң келдің? – Мен Астанадан келдім.
• Толымсыз мысалы: -Балам, кайдаң келдің? –Астанадан.
• Атаулы мысалы: Жаз. Қайнаған күң. Егіс даласы.

• Атау септік Кім? Не? табиғат, теңіз
• Ілік септік Кімнің Ненің? табиғат тың, теңіз дің
• Барыс септік Кімге? Неге? Қайда? табиғат қа, теңізг е
• Табыс септік Кімді? Нені?- Кімін?- Несін?- табиғат ты, теңіз ді
• Жатыс септік Кімде?- Неде?- Қайда?- Қашан?- табиғат та, теңіз де
• Шығыс септік Кімнен? Қайдан? Қалай? - табиғат тан, теңіз ден
• Көмектес септік Кіммен? Немен? Қалай? - табиғат пен, теңіз бен

Билет

1.Менің бос уақытым.

Мен мектепке аптасына 6 кун барамын,сондықтан менің демалысым тек-жексенбі.Ол күні басқа күндерге қарағанда кешірек тұрамын.Қыста таңертеңгі астан кейін шаңғы тебуге кетемін.Достарымен кездесіп,әңгімелесіп,серуендейміз.Жазда,таза ауада көп уақыт өткізуге тырысамын.Сенбі күнгі кешке ата-анамен,бауырларымен саяжайға кетемін.Саяжайымыз өзенге жақын.Өзенің жанында тоғай бар.Мен оған барып санырауқұлақ,жидек теремін.Егер далада жауын жауып тұрса,үйіден шықпай,кітап оқып,теледидар көремін,үй шаруасына көмектесемін.

 

Сөйлем интонациясына, айтылу мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлем болып төртке бөлінеді.

СӨЙЛЕМ ТҮРЛЕРІ
ХАБАРЛЫ СӨЙЛЕМ	СҰРАУЛЫ СӨЙЛЕМ	ЛЕПТІ СӨЙЛЕМ	БҰЙРЫҚТЫ СӨЙЛЕМ
Тоғай да бұл кезде кемеліне келіп толықсып тұрады.	«Есіл тасып барады» деген әнді естіп пе едің?	Шіркін, қарақат, тәтті де сұлу жеміс қой!	Атаның баласы болма, адамның баласы бол.

 

Та-би-ғат-қа а.б. а.б. б.б. а.б.

• Т- қатаң, дауыссыз.
• А- жуан, ашық, езулік, дауысты.
• Б- Ұяң; дауыссыз.
• И- жіңішке, қысаң, езулік, дауысты
• Ғ-үяң, дауыссыз.
• А- жуан, ашық, езулік, дауысты.
• Т- қатаң, дауыссыз.
• Қ- Қатаң; дауыссыз.
• А- жуан, ашық, езулік, дауысты.

 

Билет

2.сөйлемнің тұрлаулы мүшелері бастауыш баяндауыш. Бастауыш, баяндауыш құрамына қарай дара, күрделі және үйірлі мүше болып үшкебөлінеді.

Мысалы: Дара бастауыш Қазақстан - тәуелсіз мемлекет. Дара баяндауыш Күрделі баяндауыш Жиырма бес маған тағы қайтып келді.

 

 

3.(Кімнің?) Біздің республикамыздың мемлекеттік рәміздеріне (қай?) шетелдік (кімдер?) мамандар (қандай?) жоғары (не істеген) баға берген

Жай сойлем, жакты, толынды, Жайылма.

Билет

Стр

Анықтауыш - зат есімнен болған мүшенің сын сыпатың анықтап тұрады. Анықтауыштың сұрақтары: қандай? Кай? қанша? Неше? Анықтауыштың түрлері:

• Дара (сары алма берді)
• Күрделі (Қара торы ат бірінші келді)
• Уйірлі (Ақылы бар жігіт ойланып істеді)

Толықтауыш – іс оқиғаны заттың мағына жағынан сипаттайды. Табас, барыс, жатыс, шығыс, көмектес сұрақтарға жауап береді.

• Дара (Атты оған берме)
• Күрделі (олар аптардың он екісін маңдап алды)
• Уйірлі (Досы көппен сыйлас, досы жоқпен сарлас)

Пысықтауыш – іс қималдың белгісін анықтайды. Қайда? Қайдан? Қашан? Неге? Қалай? сұрақтарға жауап береді.

• Дара (ол кеше келді)
• Күрделі (ол бүгін ет жеді)
• Уйірлі (үйдін барба ойлан)

3. Адамдар табиғатты қорғауы тиіс

§ Көкшетау – орманды қала

§ Сирек кездесетін жануарлар Қызыл кітапқа енгізілген

Билет

2. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері сұрағы мен қызметі бірдей сөйлемдегі бір ғана мүшемен байланысатын, келгінде екі сөзден тұратын сөздер.

Барлық сөйлем мүшелері бірыңғай мүшелер бола алады
1. Бірыңғай бастауыш: Ұстаздар мен шәкірттер пікірлесті.
2. Бірыңғай баяндауыш: Ауа тұп-тұнық, тап-таза, жібектей жұмсақ.
3. Бірыңғай анықтауыш: Боранбай ақ сақалды, қой көзді, толық келген адам.
4. Бірыңғай толықтауыш. Ол – Шығанақ пен Олжабекке өз қасынан орын берді.
5. Бірыңғай пысықтауыш: Мектеп сахнасында біз шырқап, толғап, баяу ырғақпен өнерімізді көрсеттік.

Билет

Ыңғайлас (Сочинительные союзы): және, да, де, та, те (и, к, тому же).Жиналыс бітті де, халық тарқай бастады. (Собрание закончилась, и народ стал расходиться).

Қарсылықты (Противительные союзы): бірақ, алайда, дегенмен, әйтсе де, сонда да, (но, однако, иначе, все-таки). Мен кітабымды беріп едім, бірақ ол алмады (Я давал ему свою книгу, но он не взял)

Талғаулықты (Разделительные союзы): біресе, не, немесе, я, яки, бірде, не болмаса, әлде, кейде, (или, иногда, то, однажды, либо) Күн біресе жауады, біресе ба-сылады (Дождь то шел, то переставал).

Себеп-салдар салалас (причинно-следственные): сондықтан, сол себепті, сөйтіп, сонымен, өйткені, себебі шылаулары арқылы байланысады. Менің кім екенімді Жұмабайға әкесі айтып берді, сондықтан ол менен қымсынбай сөйледі.

Кезектес (разделительный) - бірде, біресе, кейде шылаулары арқылы байланысады. Ел іші сапырласып жатқан әскер: біресе қызыл келеді, біресе ақтың әскері келеді.

Түсіндірмелі СҚС «Іліктес» деп те аталады. (Разъяснительные СПП)
Екінші жай сөйлем бірінші сөйлемнің мағынасын түсіндіріп
тұрады.(Второе простое предложение
разъясняет содержание первого предложения) Жалғаулықтары жоқ. Бірінші сөйлемнен кейін қос нүкте қойылады Бірінші сөйлем сонша, соншама,соншалық, сондай, сол деген сөздері
болса – сызықша қойылады. (После первого предложения ставится двоеточие. Первое предложение может иметь слова сонша, соншама, соншалық, сондай, сол – тогда ставится тире) Мысалы: Қорыққаны сонша – орнынан тұра алмай қалды. Өз жөні бар әркімнің: аққу – көкте, көбелек – шөпте.

Мұғалім: «Балалар, бүгін кім жоқ?», - деп сұрады

Билет

Құрамындағы жай сөйлемдердің біреуінің баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына байланысады.

• Шартты Қайтсе? Не етсе? Не еткенде?
• Қарсылықты Не істеседе? Қайткенмен?
• Себеп Неге? Не үшін? Неліктен?
• Мезгіл Қашан? Қай кезде?
• Қимыл Қайтып? Қалай? Не етіп?
• Мақсат Не үшін? Неге? Қалай? Не етіп?

Әкесіне қарап ұлын, Шешесіне қарап қызын таны.

Ананың сүті — бал,
Баланың тілі — бал.

Ана сүті бой өсіреді,
Ата тілі ой өсіреді.

Ана алдында — құрмет,
Ата алдында — қызмет.

Бала жетіге жеткенше жерден таяқ жейді.
Балаң жаман болса да аман болсын.