Даследаванні метэаралогіі і кліматалогіі ў Расіі і СССР

Рэгулярныя метэаралагічныя назіранні ў Расіі пачаліся па ўказанню Пятра І ў сувязі з адкрыццём у Пецярбургу ў 1725 г. Акадэміі навук. Каштоўны ўклад у развіццё метэаралогіі ўнёс геніяльны рускі вучоны М.В. Ламаносаў (1711 – 1765), які ў сваіх працах выказаў важныя меркаванні аб прычынах вертыкальнага і гарызантальнага руху паветра, аб узнікненні атмасфернай электрычнасці, аб будове атмасферы і тэмпературных змяненнях з вышынёй. М.В. Ламаносаў лічыў адной з галоўных задач метэаралогіі — прадказанне надвор’я.

М.В. Ламаносаў таксама з’яўляецца вынаходнікам шэрагу метэаралагічных прыбораў – анемометра для вымярэння хуткасці ветру, марскога барометра і інш. Акрамя таго, М.В. Ламаносаў выказаў думку аб магчымасці стварэння самапісных прыбораў для рэгістрацыі атмасферных з’яў, аб неабходнасці арганізацыі пастаянна дзеючай сеткі метэаралагічных станцый на агульнай метадычнай аснове.

Важныя вынікі метэаралагічных даследваняў ў Расіі звязаны з дзейнасцю Галоўнай фізічнай (зараз геафізічнай) абсерваторы і (1849) і Рускага геаграфічнага таварыства (1845). Асабліва сваю актыўную дзейнасць праявіла фізічная абсерваторыя пад кіраўніцтвам Г.І. Вільда. Да гэтай пары захаваліся прыборы, якія ён сам сканструяваў: флюгер Вільда, выпаральнік і інш. Г.І. Вільд арганізаваў дакладную работу ўсёй метэаралагічнай сеткі станцый, былі распрацаваны метадычныя ўказанні, праводзіўся крытычны аналіз назіранняў. Сумесна з Г.І. Вільдам працаваў М.А. Рыкачоў, які ўзначальваў першы ў Расіі аддзел прадказання надвор’я.

У складзе Рускага геаграфічнага таварыства быў аддзел метэаралогіі, якім кіраваў вядомы кліматолаг і географ А.І. Ваейкаў (1842 – 1916). Ён вывучаў кліматычнае значэнне снегавога покрыва, а таксама атмасферную цыркуляцыю, і першы паказаў існаванне мусоннай цыркуляцыі ва ўмераных шыротах Усходняй Азіі. Выкананыя фундаментальныя даследванні А.І. Ваейкаў выклаў у сваёй выдатнай навуковай працы “Кліматы Зямнога шара, у асаблівасці Расіі” (1884), якая мае пазнавальнае значэнне і ў нашы дні. Асаблівую ўвагу А.І. Ваейкаў удзеляў фізічным заканамернасцям фарміравання клімату. Ён указаў на неабходнасць вывучэння цеплавога балансу атмасферы і сістэмы зямная паверхня – атмасфера, а таксама мікраклімату, улік якога неабходны ў сельскай гаспадарцы. Акрамя таго, А.І. Ваейкаў устанавіў сувязь паміж Азорскім і Азіяцкім антыцыклонамі ў зімовы перыяд і назваў яе вялікай воссю мацерыка Еўразія. Ў яго гонар гэту вось назвалі воссю Ваейкава.

У ХХ стагоддзі метэаралогія развівалася ў рэчышчы дасягненняў навукі. Павялічылася сетка метэастанцый, палепшылася іх тэхнічнае аснашчэнне. У 1930 г. савецкі кліматолаг П.А. Малчанаў стварыў радыёзонд для вывучэння высокіх слаёў атмасферы. Гэтае вынаходніцтва заклала асновы аэралогіі ў СССР, што істотна павысіла дакладнасць прагнозаў надвор’я. У гэты час развівалася таксама дынамічная метэаралогія (Хромаў, Драздоў, Алісаў і інш.). Дзякуючы развіваццю выдавецкай дзейнасці, былі выдадзены кліматычныя даведнікі, атласы і манаграфіі, надрукавана серыя прац “Клімат СССР”.

Значных поспехаў дасягнула сельскагаспадарчая кліматалогія (Селянінаў, Каласкоў, Сапожнікава, Гольцберг, Шульгін, Кайгарадаў, Шкляр). Упершыню былі даследаваны ўсе кампаненты цеплавога балансу Зямлі (Будыка). Інтэнсіўна вывучаліся вільгацезварот (Пагасян, Будыка, Драздоў), цыркуляцыя атмасферы, узаемадзеянне атмасферы і акіяну (Шулейкін), цэнтры дзеяння атмасферы (Блінова), істотна ўдасканалены метады кліматычнай апрацоўкі дадзеных (Рубінштэйн, Драздоў).

Дзякуючы работам С.П. Хромава, Х.П. Пагасяна, Г.Я. Вангенгейма, А.А. Гірса, А.Л. Каца і Н.А. Багрова хутка шагнула наперад сінаптычная метэаралогія. Развіццё фізікі і матэматыкі, а таксама вылічальнай тэхнікі прывяло да ўзнікнення колькасных метадаў прагнозу надвор’я (Марчук, Абухаў, Юдзін і інш.). Пачалі распрацоўвацца доўгатэрміновыя прагнозы, а таксама метады актыўных уздзеянняў на воблакі і ападкі.

Магутным тэхнічным сродкам вывучэння атмасферы ў СССР з’явіліся штучныя спадарожнікі Зямлі, што дазволіла вымяраць патокі сонечнай радыяцыі ў сістэме Зямля – атмасфера. Выкарыстанне спадарожнікавай інфармацыі забяспечыла больш дакладнае распазнаванне сінаптычных аб’ектаў – цыклонаў і антыцыклонаў, тыпаў паветраных мас і франтоў (Кандрацьеў, 1984, Герман, 1985).

У савецкі перыяд атрымалі развіццё радыёлакацыйныя метады даследвання атмасферы. Выкананы фундаментальныя работы па вывучэнню ўзаемадзеяння сістэмы атмасфера – суша – акіян.

Праблема барацьбы з забруджваннем геаграфічнай абалонкі патрабавала дадатковай інфармацыі аб уласцівасцях і паводзінах атмасферы пад уздзеяннем прыродных і антрапагенных фактараў. На цяперашні час інтэнсіўна развіваецца такі напрамак даследванняў у метэаралогіі, як уздзеянне антрапагенных фактараў на сучасны клімат, а таксама вывучаецца ўплыў змяненняў клімату на розныя галіны народнагаспадарчага комплексу, уключаючы пытанні адаптацыі гаспадаркі да новых антрапагенізаваных кліматычных умоў (Будыка. 1980, 1984, Барысенкаў, 1982, 1983, Берлянд, 1985, Логінаў, 1992, 2002).