Йсін және қаңлы мемлекеттеріСақ салт дәстүрлерінің негізгі жалғастырушылары Жетісу үйсіндер мен Сырдария бойындағы және Жетьісудың оңтүстік Сырдариядағы қаңлы патшалығы, немесе қаңлылар біздің заманның ІІ ғасыр бұрын үйсіндер тайпасы Жетісуға Орта Азиядан келді. Біздің заманның ІІ ғасырға дейінгі кезеңде олар сақтарды басып алды және өздерінің “гуньмо” титулды билеушісі басқаратын иелік орнатты. Үйсіндер Іле алқабында, Шу өзені, Талас өзендері бойында мекендеп, Қаңлылармен тұрған. Шығыста олардың көршілері ғұндар, оңтүстікте Ферғана болды. Үйсіндер туралы алғашқы деректер біздің заманымызға дейінгі ІІ ғасырда пайда болған. Үйсін – 30 мың тұрғыны бар, 188 мың әскері оның ішінде 30 мың атты әскер және жаяу әскерлері бар көп халықты мемлекет. Үйсіндер мемлекетінің аумағы кең - солтүстікте Балқашқа дейін, батыста Талас өзеніне дейінгі аралықты алып жатқан. Жоғарғы билік иесі Күнбек болған. Оның ордасы және мемлекет астанасы – бекіністері мен қорғаныстары бар қызыл алқап қаласы Чигучен болған. Үйсіндер ғұндарға қарсы қытайлықтармен одақ құрды, бұл Қытайдың олардың елдеріндегі ықпалын күшейтіп, жергілікті тұрғындардың наразылығын туғызды, әсіресе, қытайлықтардың таққа мұрагерлік ісіне кірісуі ерекше наразылық туғызды. Осындай таластар үйсіндер мемлекетінің екіге бөлінуіне әкеп соқты: 1. кіші күнбек; 2. ұлы күнбек билігі пайда болды. Бұл оқиғалар біздің заманға дейінгі 64-51 жылдар аралығында орын алған. Бірақ, біздің заманымызға дейінгі 45-14 жылдары күнбек Цылими басқарып тұрған кездері – Үйсін мемлекетінің гүлдену кезеңі. Үйсіндердің күші мен құдіреті туралы, олармен одақтастық қатынастарға ұмтылуларына әулеттік некелер дәлел бола алады. Көптеген Қытай, Ғұнн ханымдары күнбектерге әйел болды. Қытай әулеттік жылнамасында үйсін мемлекетінің тарихы ІІІ ғасырға дейін жеткізілген. Үйсіндер кезеңінен көптеген сол кездің тұрмыстық дәлелдері қалған: мысалы ағаштан, балшықтан жасалған дөңгелек – терең ыдыстар, жебенің темір ұштары, семсерлер, қанжарлар, түйреуіштер, қымбат тастардан жасалған әшекей бұйымдар: сырға, білезіктер, айналар. Біздің заманымыздың ІІ ғасырға дейінгі қаңлы хандарының пайда болуы Орта Азиядан юэчжи тайпасының көшіп келуімен байланысты. Юэчжи тайпасы бұрынғы сақтар жерін үйсіндермен бөлісті. Біздің дәуір межесінде Қаңлы жерінде 600 мың жұрт мекендеген, оның 120-мыңы әскер, орталығы Битянь қаласы болған. Қаңлы үйсін ығыстыруына ұшырап ғұндармен одаққа кірді. Олармен келісім әулеттік сабақтастық некесімен бекітілді. Шығыста үйсіндерден сақтана отырып, қаңлылар батыс көршілерімен Арал, Орта Азиямен байланысқа ерекше көңіл бөлді. Үйсіндер мен қаңлылардың өзіндік қасиеті, олардың қоғамдары классикалық көшпенділер де классикалық егіншілер емес еді. Үйсіндерде мал шаруашылығы егіншілікпен, ал көшпенділік өмір жартылай көшпенділікпен қабаттасып отырды. Қоғамның бай мен кедейге бөлінуі, сақтардан гөрі үйсіндерде анығырақ білінеді. Қытай «тарихының әкесі» Сыма Цянь үйсіндерде жылқының көбінің, әсіресе байларда 4-5 мыңға дейін жылқы болғанын айтады. Үйсіндер қоғамында құлдық та болған. Құлдықта тұтқындар болған. Үйсіндер ірі мал өсірушілер болған, негізінен жылқы өсірумен шұғылданған, ал қаңлылар егін шаруашылығымен көбірек шұғылданған. Олардың шаруашылығын мал және егін шаруашылығының кешенді түрі деп атауға болады. Олар мыс, қорғасын, қалайы, алтын шығатын кен орындарын зерттеп, темір балқытып одан қанжар, семсер, жебе ұштарын жасаған. Түрлі түсті тастардан және бағалы металдардан моншақ, сырғалар жасаған. Қаңлылар жөнінде де осыны айтуға болады, олардың мәдениеті негізінен отырықшы егіншілердің мәдениеті. Қаңлылар қоныстарында шаруашылық қабырғалар мен суға толған орлар болған. Біздің заманға дейінгі ІІ-І ғасырда Қаңлылар өз ақшаларын шеккен, қолданыста олардың өз теңгелері болған. Алып кірпіш құрылыстар, күрделі сәулет өнері сарайлар кешендері, әдемі қабырғалық жазулар - көне қаңлылар патшалығының мәдениетінің жоғарғы деңгейде дамығанын көрсетеді. Олар Қытаймен, үйсіндермен, ғұндармен дипломатиялық қатынаста болған. Үйсіндердің қысымымен ғұндармен одаққа кіреді. Күшейіп алған соң батысқа бет бұрады, яғни солтүстік Кавказ, Солтүстік Қаратеңіз. Бірақ Ұлы даладағы өмірдегі төңкеріс - түбегейлі дәуірлік оқиға – Шығыстан халықтың Ұлы қоңыс аударуы. Және бұл оқиға негізінен гұндармен, олар хунну, сюнну деген атпен де белгілі, байланысты.
|
