Актавы фармуляр

Кожны асобны акт складаецца з граматычна закончаных сказаў, раздзеленых пры публiкацыi кропкай («формул», цi «клаўзул»). Уся сума формул акта называецца фармулярам.

У развiтым вiдзе ўсе акты маюць тры асноўныя часткi: 1) пачатковы пратакол, дзе ёсць прысвячэнне Богу (iнвакацыя), указанне, ад каго зыходзiць акт, цi iмёны ўдзельнiкаў здзелкi, вызначаюцца асобы, якiм адрасуецца дакумент (iнскрыпцыя), ёсць прывiтанне (салютацыя);
2) асноўную частку, якая ўключае прэамбулу (з аб'яўленнем вышэйшай мэты складання акта), вызначэнне сутнасцi справы, забарону пад пагрозай божай кары цi штрафа парушаць распараджэнне (пагадненне), пасведчанне аб замацаваннi дакумента подпiсам i г. д.; 3) канчатковы пратакол (яго канцылярыя), дзе ёсць формулы аб тым, калi i кiм напiсаны акт, пазначаны сведкi заключанай здзелкi (у паведамленых актах). Подпiсы i пячаткi прымыкаюць непасрэдна да канчатковага пратакола.

Азначаны «развiты» паводле фармуляра акт на практыцы меў свае асаблiвасцi i адрозненнi ў залежнасцi ад часу i абставiн яго складання; нават асобныя экземпляры аднаго i таго ж акта часам не супадалi. Таму
С. М. Каштанаў называе гэтую агульную схему фармуляра ўмоўнай, вызначаючы ў ступенi паглыблення ў спецыфiку актаў яшчэ такiя фармуляры, як абстрактны (асобныя разнавiднасцi актаў), канкрэтны (вызначэнне новых груп у межах кожнай разнавiднасцi) i iндывiдуальны. Апошнi з'яўляецца фармулярам асобна ўзятага тэксту.

Адзiн з пачынальнiкаў расiйскага крынiцазнаўства В. В. Ключэўскi пiсаў: «Формулы ў актах ствараюцца з першых прыватных выпадкаў, якiя ўдалося абагульнiць у канцылярыях. Утварыўшыся раз i назаўсёды, формулы ўстанаўлiвалiся ў актах пэўнага вiду i з-за некаторага кансерватызму канцылярый, прасцей гаворачы, з-за iх непаваротлiвасцi, жывуць цэлыя стагоддзi. Мiж тым жыццёвая практыка, адносiны змяняюцца». Выдатны гiсторык трапна зауважыў тую акалiчнасць, што фармуляры актаў могуць адставаць ад жыцця i не ўлiчваць гэтага нельга. Аднак дадзенае палажэнне нельга i абсалютызаваць. Практыка часам уплывала на фармуляр акта, i яго структура ўсё больш ускладнялася. Побач з устойлiвымi выразамi-штампамi з'яўлялiся апiсаннi, якiя ўзнiклi з-за неабходнасцi ахарактарызаваць паняццi, што раней не сустракалiся ў тэкстах. Таму пры аналiзе акта адным з важнейшых яго элементаў з'яўляецца параўнанне: вызначэнне тыповых i выпадковых формул, якое дазваляе акрэслiць месца кожнага акта ў пэўным прававым працэсе.

Другое патрабаванне пры вывучэннi фармуляра акта – вывучэнне ўсяго комплексу яго клаўзул (формул). Аналiзуючы дагавор 1371 г. памiж маскоўскiм i лiтоўскiм вялiкiмi князямi, Л. У. Чарапнiн заўважыў, што ён «адрознiваецца непаслядоўнасцю. Пачатак дакумента як быццам гаворыць ад iмя лiтоўскага князя Альгерда, а ў далейшым ад iмя маскоўскiх прадстаўнiкоў». Гэтае назiранне прымусiла аўтара больш уважлiва прааналiзаваць умовы заключэння дагавора. Выявiлася, што на перамовы ў Маскву лiтоўскiя паслы з'явiлiся са сваiм праектам. Аднак маскоўскi ўрад вылучыў сустрэчныя патрабаваннi. Складзены ў вынiку перагавораў адзiн тэкст захаваў сляды прапаноў абодвух бакоў.

2.4. Этапы развiцця актавых матэрыялаў

2.4.1. Актавыя матэрыялы Х – ХІІІ ст. («рускiя» акты)

Да iх найперш патрэбна аднесцi першыя мiжнародныя пагадненнi – дагаворы Русi з Вiзантыяй 911, 941, 971 гг., тэксты якiх змешчаны ў «Аповесцi мiнулых гадоў». У летапiсе ёсць таксама ўказаннi на артыкулы дагавора 907 г., але большасць даследчыкаў не лiчыць iх рэальнымi. Растлумачыць, як трапiлi дагаворы ў летапiс, складана. Магчыма, гэта былi перакладзеныя копii. Ва ўсякiм разе, аналiз пагадненняў дазваляе зрабiць вывад аб залежнасцi тэксту дагавора 911 г. ад грэчаскага арыгiнала. Факт сапраўднасцi i верагоднасцi тэксту дагавора 907 г. мае iстотнае значэнне для вывучэння гiсторыi Беларусi, паколькi ў ім Полацк упамiнаецца сярод гарадоў, падуладных Кiеву. На гэтым грунтуецца думка аб падпарадкаваннi Полацка «мацi гарадоў рускiх» ужо з часоў паходу Алега (882 г.). Несапраўднасць гэтага дагавора дазваляе лiчыць такое меркаванне далёкiм ад рэчаiснасцi.

Да найбольш раннiх рускiх актаў адносяцца царкоўныя ўставы. Вядомы ўстаў князя Уладзiмiра Святаславiча – найстаражытнейшы акт, якi вызначыў прававое становiшча царквы. У яго аснову быў пакладзены дагавор Уладзiмiра з жонкай Ганнай – сястрой вiзантыйскага iмператара[xx]. Устаў Яраслава, падобна Уставу Уладзiмiра, меў папярэднiкам устаўную грамату – дамову князя з першым рускiм мiтрапалiтам Iларыёнам. Гэты дакумент вызначаў становiшча i структуру праваслаўнай царквы на ўсходнеславянскiх («рускiх») землях i таму шмат разоў перапiсваўся. Вядома некалькi рэдакцый гэтага помнiка. Адна з iх – «Свиток Ярославля», апублiкаваны ў 1846 г. I. Грыгаровiчам[xxi]. Гэтая рэдакцыя (якую называлi яшчэ «заходнерускай») вядома ў адным спiсе пачатку XVI ст., дзе яна змешчана разам з граматай (прывiлеем), якая дадзена вялiкiм князем лiтоўскiм Аляксандрам архiепiскапу полацкаму i луцкаму Луку ў Вiльнi ў 1502 г. (7011, снеж. 26) і пацвярджае за iм правы праваслаўнай царквы ў аб'ёме, устаноўленым у «Свiтку».

У ХІІ ст. узнiкаюць мясцовыя царкоўныя ўставы. Яны афармляюцца ў выглядзе ўстаўных грамат. У якасцi прыкладу можна прывесцi ўстаўную грамату Смаленскай епiскапii. У рукапiсе яна ўяўляе, як дакумент, якi складаецца з 4 частак, што адрознiваюцца як па змесце, так i па палеаграфiчных прыкметах. Усе гэтыя часткi звязаны з устанаўленнем матэрыяльных крынiц забеспячэння епiскапii, хоць i адносяцца да рознага часу (1136 – 1150). Тут могуць быць вызначаны: 1) устаўная грамата князя Расцiслава Мiхайлавiча, дадзеная Смаленскай епiскапii; 2) пацвяр-джальная грамата епiскапа Мануiла; 3) княжацкi запiс аб перадачы епiскапскай кафедры зямельнай уласнасцi з датай 6659 г.; 4) запiс аб памерах грашовых i натуральных паступленняў кафедры з гарадоў Смаленскай зямлi.

Як бачым, найстаражытнейшыя з дайшоўшых да нас актаў узнiклi пераважна ў сферы грамадска-палiтычных i сацыяльна-палiтычных адносiн[xxii]. Акты сацыяльна-эканамiчных адносiн толькi зараджаліся. Неабходнасць фiксавання ў юрыдычнай форме эканамiчных, сацыяльных, палiтычных узаемаадносiн узнiкла са стварэннем дзяржавы. Але на раннiм этапе развiцця феадалiзму пры панаваннi нормаў звычаёвага права патрэба ў пiсьмовым акце была нязначнай. Да таго ж, як вядома, умовы не спрыялi захаванню гiстарычных дакументаў на Беларусi. Як вынiк, па перыяду да XIV ст. актаў, што датычаць гiсторыi Беларусi, амаль не захавалася. Значна ўзрастала колькасць актаў з XIV ст. Актавы матэрыял з гэтага часу становiцца масавым, што дазваляе весцi яго вывучэнне комплексна.