Мемлекеттік бағалы қағаздар және оның теориялық негіздері

1.1 Мемлекеттік бағалы қағаздардың экономикалық мәні

Қазіргі нарықтык экономиканың қалыптасуы жағдайында ұдайы өндіріс қаржыны несиеге алып өркендеуімен ерекшеленеді. Оның ең жарқын көрінісі қарыз міндетгемелерінің кең түрде айналымда жүруі. Қарыз міндеттемелерінің көптеген анықтамалары бар. Олардың әрқайсысы қарыз міндеттемесінің әржақтарын сипаттайды. Солардың екеу-үшеуін қарап өтейік:
І.Қарыз міндеттемесі - оны иемденушінің басқалардың шаруашылығына несиеге ақша немесе мүлік салып, сол үшін табыс алу қүқын дәлелдейтін қарыз алушының берген заңды қүжаты.
2. Қарыз міндеттемесі - карыз алу кезінде несие алушының несие берушіге (кредиторға) беретін қүжаты.
Сонымен, қарыз міндеттемесі деген жеке немесе заңды түлғалардың, яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын қүжат. Қарыз міндеттемесін шығарып және оған одан әрі үстаушыға дейін қызмет ететін түлғаны эмитент деп атайды. Көп жағдайда эмитентпен қарыз міндеттемесін үстаушының арасында үстаушының қүқын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.
Қарыз міндеттемесі нарыққа қатысушылардың қаржылық жағдайларын алдын ала болжау қажеттілігінен шыққан күжат. Ал нарыққа қатысушылардың қаржы жағдайын сол уақыттағы олардың табысының кірісі мен шығынының арақатынасы анықтайды.
Қаржымен қамтамасыз етудің 3 түрлі жағдайы кездеседі;
1. Тепе-теңдік жағдай. Ол кіріс пен шығынның теңдігінен туындайды.
2. Артық жағдай. Ол кіріс шығыннан көп болғанда туындайды. Демек, сақтаудағы
қоры мол, сондықтан бүл субъектінің басқаға несие беруге мүмкіндігі бар.
3. Қаржыға тапшылык жағдай. Ол шығын кірістен көп болғанда туындайды.
Демек, бүл субъект қаржыға мұқтаж, яғни оған несие алу қажет.
Кез келген уақытта қаржысы артық шаруашылық субъектілері де, қаржы тапшылығында отырғандар да бір үлттық қаржы жүйесі шеңберінде кездеседі. Дәл осы жағдайда екі шаруашылык субъектілерінің біреуі артық табысын екіншісіне несиеге беріп, орнына қарыз міндеттемесін алады. Ке-рісінше, бүрынғы қарыз міндеттемесінің орнына қолма-қол ақша жүруі де мүмкін. Қарыз міндеттемесін борышқор несие берушіге жазып береді. Ол борышқор несиесін өтегенше несие берушіде сақталады. Қарыз міндеттемесін иемдену қүқынан оны орындату қүқы туындайды.
Қаржы міндетемелерін жеке түлғалар да, мемлекет те және Орталық (эмиссиялық) банк те шығаруы мүмкін. Қаржы міндеттемелерінің шаруашылық айналымында қолдануын есептеуді қаржы активтері деп атайды.
Қаржы активтері мен оны айналымға түсіретін үйымдық түрінің ор-ганикалық бірлігін елдің каржы жүйесі дейді. Үйымдық түрғыдан қаржы жүйесінің негізін ақша нарығы және капитал нарығы қүрайды. Ақша нарығы бір жыл мерзімге дейін шығарылған қарыз міндеттемелерін біріктірсе, капитал нарығы бір жылдан көп уақытқа шығарылған қарыз міндеттемелерінің жиынтығы, Бүл инвестициялық қорлардың нарығы.
Өз кезегінде каржы нарығы алғашқы және екінші (қосалкы) нарық болып та бөлінеді. Алғашқы нарықта жаңадан шыққан қаржы міндеттемелері орналастырылса, екінші нарықта оның бүрын шыққандары айналымда бола-ды. Демек, алғашқы нарықта олар сатылады, ал екіншісінде сатып алынып, қайта сатылады.
Артық каржысы бар және тапшылық қаржы жағдайындағы шаруашылық субъектілері бірімен бірі 3 түрлі тәсілмен байланысты болуы мүмкін: тікелей, қаржы делдалдары арқылы және қаржы институттары арқылы.
1. Тікелей қаржыландыру тәсілі артық қаржысы бар субъект басқаға қаржысын несиеге береді. Сөйтіп, несие берушінің біреу берген қарыз міндеттемелері бойынша талабы көбейсе, несие алушының міндеттеме қайтару портфелі үлғаяды.

Бағалы қағаздар нарығын олардың шығуы мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылар арасындағы экономикалық қатынастарының жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез келген басқа тауар нарығының анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық нысанын жеке салыстырғанда ғана айырмашылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді, әрі кез келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай капитал құрайды.

Қазіргі кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрыңғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы қағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер бар.

Экономикалық мәселелерге:

— нарықты реттейтін механизмнің нашар дамығаны;

— нарықты дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің жоқтығы;

— заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;

— салымдарды тіркеу жүйесінің жоқтығы;

— бағалы қағаздар нарығының материалдық-техникалық негізінің аздығы;

— нарықтық инфрақұрылымның өсу деңгейінің төмендігі жатады.

Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге бағалы қағаздар нарығында маман кадрлардың аздығы мен халықтың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейлігі жатады. Бұ мәселелер халықтың басым көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігінің және здерінің уақытша бос ақшаларына бағалы қағаздарды сатып алуға психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.

Бағалы қағаздар нарығына мамандарды Бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның осы іспен шұғылдануға рұқсат берген Оқу орталықтары дайындаған болатын. Олардың жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәкес құрылған Аттестациялық комиссия үйлестіріп отырды. Оның құрамына Ұлттық комиссияның бір мүшесі басқарушысы болып, ал мүшелері және хатшы болып бағалы қағаздар нарығынреттейтін БАс басқарманың мамандары кірген. Оқуды ойдағыдай бітіріп, мамандық туалы бірінші санатты куәлік алған 1500-дай адам брокерлік, дилерлік іспен айналасуға құқық алып, қызмет атқаруда.

Әлемдік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш үлгісі бар. Олар:

1. 1. Банктік үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы банкетр қаржы қорларын бөледі (ол Германияда, Австрияда, Бельгияда көп тараған). Бұл үлгі бойынша экономиканы инвестициялау мен мемлекеттік бюджет кемшілігін жоюды банкетр өз міндетіне алады.

2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер арқылы елдің қаржы қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады (мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пакистанда, Сингапурде). Бұл үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы десократиялық жолмен өркендейді. Қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол – банкетн алған ақшаға қарағанда – «арзан» ақша болып келеді.

3. Аралас үлгі – онда бағалы қағаздар нарығының механизмі арқылы қаржы қорын бөлумен банкетр де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы, Жапонияда).

Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – мүлікті кіші және жалпы жекемешіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын жалпы өзгертуге жеке инвесторлар ретінде өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдегендей банкетр бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік (монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттердің бағалы қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан біздің елдегі экономикалық өзгеріс әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәо осы мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі, яғни нарықтық үлгісі асыра алады деген пікірлер молшылық.

Бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден айырмашылықтары мыналар:

— Нарыққа акционерлік капитал үлесінің көптігі;

— Үлестік бағалы қағаздардың қарыз қағаздарынан көптігі;

— Өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;

— Нарықтағыбанк емес мекемелердің көптігі.

Бұлардан басқа Қазақстан бағалы қағаздар нарығының нарықтық үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар.

Олар:

1. Өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылатын акциядан түсетін ақша – «арзан» ақша. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп қайта құру — өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешіледі.

2. Әлі көп уақытқа дейін Қазақстан нарығында өндіріс саласын өз активтерімен инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды деген болжамдар көп. Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты кәсіпорын басқаруға тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік туғызады.

3. Саясат факторы – дүниежүзіндегі сисяқты Қазақстанда да бос ақша көздерінің негізгі иесі – халық. Мемлекеттік мүлікті жекеменшіктендіру купондары арқылы әрбір адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқығын жүзеге асыру (халықтың социалистік менталитетін есептегенде) – бүгінгі кездегі ең өзекті саясат.

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлгісіне нақты біріңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі қажет.

Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында табысқа жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес құрылған Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне тоқалар болсақ, банк секторында банк топтарын қадағалауды жән реттеуді одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы бекітілді. Операциялық және несиелік тәуекелдерді ескере отырып, төлем қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі қайта қаралды.

Қазақстан ұжымдық инвестициялау нышандарының дамуын жетілдіру және ынталандыру, жеке инвесторлардың қаражатын жұмылдыратын инвестициялық қорлардың пайда болуы үшін «Инвестициялық қорлар туралы» заң қабылданды. Сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы қызметінің стандарттарын белгілеу, корпоративтік басқаруды жақсартуға арналған ынталандыру шараларын пайдалану және тәуекелге барынша бейім қаржы нарығының сегменттерінде қадағалау ресурстарын шоғырландыру үшін өзгертілген және толықтырылған «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданып, оның негізінде Агенттік Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті.

Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, салымшылар мен алушылардың құқықтарын қорғау, ұзақ мерзімді ішкі инвестициялар көзі ретінде зейнетақы активтерін тиімді басқаруды жетілдіру мақсатында Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Несие нарығын дамыту және займшылардың шарт тәртібін жоғарлатуға елеулі әсері бар 2004 жылғы 6 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы кредиттік бюролар және кредиттік тарихты қалыптастыру турал» қабылданған заңды іске асыру займшылардың барынша айқындығына, олардың несиелік қабілеттелегі мониторингін жетілдіруге мүмкіндік жасай отырып, банкетрдің тәуекелін азайтуға және тәуекелді басқарудың сапасын жақсартуға ықпал етті. Кредиттік бюроның тиімділігі және оның нарыққа ықпалы бірсыпыра уақыттан кейін сезіле бастайды.

Егер қазіргі қалыптасқан Қазақстан бағалы қағаздар нарығын сандық көрсеткіштер тұрғысынан қарайтын болсақ, 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» категориясы бойынша сауда-саттықты ұйымдастырушылардың ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының жалпы капиталдануы 1198146 млн.теңге болған, бұл көрсеткіш 2006 жылғы қаңтармен салыстырғанда 68,64%-ке ұлғайған. Бұл ретте облигациялар бойынша нарықтың капиталдануы 47,42%-ке артқан. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша Қаөақстан қор биржасында жасалатын мәмілелер көлемінің жалпы ішкі өнімге қатынасы 7,17 % болған.

Ал 2010 ж. 1 қаңтарында қолданыстағы акциялар шығарылымы бар акционерлік қоғамдардың жалпы саны 2 196 құрады. 2009 жылғы 444 акциялар шығарылымы тіркелді (оның ішінде шығарылымдар проспектісіне енгізілген өзгерістер), акциялардың шығарылымы жəне орналастыру қорытындысы туралы 667 есеп бекітілді, сондай-ақ 260 акциялар шығарылымы жойылды. Агенттік 2009 жыл ішінде жалпы көлемі 3 356 658 млн. теңге болатын мемлекеттік емес облигациялардың 89 шығарылымын тіркеді. 2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жиынтық номиналды құны 5 216 267 млн. теңгені құрайтын қолданыстағы облигациялар шығарылымының саны 395 болды, олардың ішінде рейтингтік бағасы бар 30 шығарылымы, 177 шығарылымы – бірінші шағын санаттың рейтингтік бағасы жоқ, 30 шығарылымы – екінші шағын санат рейтингтік бағасы жоқ жəне 78 шыңарылымы – буферлік санат KASE ресми тізіміне енгізілген.

KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады. Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша «А» және «В» санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11 есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша 8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану көрсеткішінің өсуі де байқалды.

Бірақ табысты отандық компаниялардың акциясын Қазақстан азаматтарына сатып алып дивидендтке қол жеткізуіне құқықтық негіз болмауда. Керісінше, осындай табысты компаниялардың акциясын (мы. Казақмыс) Лондон қор биржасында батыс елдердің инвесторлары сатып алуда. Сондықтан көпшілік отандық инвесторлардың қор нарығы, бағалы қағаздар туралы сауатын ашатын үкімет тұрғысынан білімін жетілдіру бағдарламасын тарату қажет.

Сөйтіп нарық жағдайларының шапшаң өзгерістерге ұшырауын ескере отырып, оның құқықтық негіздерін тез арада одын әрі жетілдіру қажет. Себебі кейбір заңнамалық актілерде көптеген шектеу нормаларының болуы қор нарығын жандандыруға мүмкіндік туғызбауда. Бұл біріншіден. Екіншіден, мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша табысты есептеу мен оны төлеу тәртібі заң жүзінде анықтауды талап етеді.

Қазақстандағы қор нарығының қазіргі даму кезеңінде Қазақстандағы акциялар нарығын белсенділігін арттыру ісінде мемлекеттік органдардың келесі әрекеттерін атап өту қажет. Мысалы, Ұлттық Банкі мемлекеттік қызметкерлер акциясының жалпы санынан 2/3 бақылаудағы пакетті сақтау арқылы жеке ұлттық компаниялардың қор нарығына мемлекеттік акция пакеттерін қайта жаңғырту бойынша үкіметке ұсыныс енгізді.

Ұлттық Банкі үкіметке 30% дейін дауыс беруші ұлттық компаниялардың акцияларын шығару мүмкіншілігін қарастыруды «банктер еркін қаражаттарының және зейнетақы активтерін салуға мүмкіндігі бар болатын» ұсынғандығы туралы Ұлттық Банкінің төрағасы Григорий Марченко 2007 жылдың 27 қарашасында Астанадағы кезекті жиналысында атап айтты. Оның айтуы бойынша, зейнетақы жинақ қорлары акцияларға және қазақстандық кәсіпорындарының корпоративті облигацияларына 100 млн АҚШ долларын салуға мүмкіндігі бар. Ұлттық Банкінің төрағасы, егер барлық эмиссияларды есептесе, елдің қор нарығының теорилық капиталға айналуы 4 млрд АҚШ долларынан асатынын ерекше атап өтті.

Одан басқа, Ұлттық Банкінің төрағасы Қазақстанның банк жүйесінің ары қарай капиталға айналуының қажеттілігі 2007 жылдың екінші жартысында акция нарығына күрделі банктерді алып келеді деп санады. Алғашында дамымаған акция нарығына банктер келді, содан кейін — корпоративті эмитенттер келді. 2007 жылдың екінші жарытсынан бастап, осы нарыққа бірталай банктер шықты және 2008 жылы оған копроративті эмитенттер шықты.

Несиелі базаның жедел өсуі, акционерлер ортасының кеңейуіне банктерді бөгеттейді. Депозиттерді және синдицирленген қарыздарды недәуір көбірек тартса, соншалық капиталдың өсуіне сұраныстар тез пайда болады. Қазақстандық банктерге капиталдың қажеттілігі артса, қазіргі акционерлер арасында өздерінің жаңа эмиссияларын орнату қиындай түседі.

Бұл әрекеттердің барлығы, берілген үрдіс 2008 жылдың екінші жартысында акция нарығының әлемдік дағдарысына қарамастан маңызды жандандыруына алып келді — өйткені, жеткілікті капитал бойынша сұранысты ешкім төмендетпейді. 1996-1997жж реттеуші органдардың әрекеті, реттеуші органдар корпоративті облигациялар нарығынан бұрын дамытуға ниеттенген акция нарығын дамыту бойынша революциялық әрекеті болды. Ол кезде политикалық жағдайларға байланысты бұл әрекет оңды болған жоқ.

Қазіргі кезде, мемлекеттік құнды қағаздар нарығы құрылып, ал 600 млн АҚШ доллар көлеміндегі корпоративті акциялары нарығы ресейлік сапасына жол бермейді және жеткілікті тұрақты дамып отырған кезде, акция нарығының жандануына уақыт келді.

Акция нарығына, 5 млрд доллардан асып кеткен активтер және 1,1 млрд доллардан аса жиналған зейнетақы қорларының өсуі банктердің еркін қаражатының жедел өсуі қосымша күш береді. Қазіргі таңда, зейнетақы қорының 61 пайыз активтері мемлекеттік құнды қағаздарына салынған (екі жыл бұрын мемлекеттік құнды қағаздар үлесі зейнетақы қор активтерінде 90 пайызды құрған).

Өткізілген талдау, күрделі корпоративті одан кейін ұсақталған және жеке англосаксондық үлгілердің орнына күрделі корпоративті жекеменшіктік басым болып келетін қазақстандағы жекеменшік көтерме құрылымын құру бойынша үрдіс таза қазақстандық құбылыс болып саналмайтынын көрсетеді. Берілген үрдіс көпшілік елдерге тән, көбінесе ауыспалы немесе экономикасы даму барынсдағы елдерге тән.

Біз қаласақ та, қаламасақ та қарыздық міндеттемелер Қазақстандағы бизнес қорының негізі болып келді. Бұның барлығы осы уақытқа дейін саясат үкіметтерінің дамыған және өтімді акция нарығының жоғары келетін америкалық моделенінің дамуына бағытталған қор нарығын қайт қарастыруды талап етеді.

Акция нарығының қазіргі жағдайын әділ бағаласақ, Қазақстан Республикасындағы акция нарығы толығымен тек 2014 жылы құрылытанын болжауға болады.

Қазақстан Республикасының құнды қағаздар нарығы туралы заңдылығы Қазақстанның Конституциясына негізделген. Ол ҚР Азаматтық кодексінен, «Құнды қағаздар нарығы туралы» ҚР Заңынан (2 шілде, 2003 ж.) және басқа да нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. Егерде Қазақстан Республикасы қол қойған келісім-шарттарда заңда қарастырылғаннан басқа ережелер бекітілген болса, онда халықаралық келісім-шарт ережелері есепке алынады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқықтық құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, нормалық құны, кіріс көлемі немесе марапаттау), қағаз бойынша орындалу орны және басқа талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей сақталмаса, яғни, бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік емес деп бөлінетін болғандықтан, оның заңдық маңызы болады. «Бюджет жүйесі туралы» және «Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш туралы» зандарға сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекеттің шеттен алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда шығарылады (олар шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке тұлғалары болып табылады). Оны шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі, яки, Ұлттық банкі арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару негізінен алғанда республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздарды әлемдік нарықтарға шығарады (еврооблигациялар), сондай-ақ Қазақстан аумағында қазыналық міңдеттемеде және қазыналық облигацияда жүреді.
«Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңның 14-бабына сәйкес мемлекеттік бағалы кағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдык қаржыны тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі «Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңмен реттеледі.
Қазақстанда тұрғындардың сақталған қорларын банк және құнды қағаздар арқылы жұмылдырып өндіріске тарту, оның құрылымын жетілдіру үшін инвестициялау бүгінгі күні ең ұтымды саясат бағыты ретінде танылып отыр. Шетелдік капитал өздеріне қажетті Қазақстанның шикізат-энергетика өндірісіне жұмылуда. Қазақстанның ішкі қажеттілік-терін өтейтін жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, дайын өнім өндіру салаларына шетелдік инвестициялар онша бармай отыр. Сондықтан өзімізге қажетті өнімді өндіру саласына негізінен ішкі қаржы ресурстарын жұмылдыра қарастыруга болатыны түсінікті. Егер ішкі өндіріс көтерілсе, онда ішкі ұлттық нарық қалыптасады, кәсіпорындар мен тұрғындардың табысы өседі, ал бұл өз кезегінде Қазақстанда ішкі ұлттық капиталдың қорланып өсуіне жол ашады. Осының негізінде құнды қағаздар нарығы да тиімді қызмет атқарады.
Бағалы қағаздардың қалыптасуы және оның тиімді жұмыс істеуі Қазақстандағы ұлттық капитал мен табыстардың өсіп, шоғырлануына тікелей байланысты деуге толық негіз бар. Ұлтттық капиталдың шоғырланып өсуі ұлттық табыстың жұмсалуына тығыз байланысты. Қазақстан жағдайында тұрғындар өздерінің табыстарын негізінен шетелдік тауарларға жұмсайды. Ашығын айтсақ, олар шетел фирмаларын жанама түрде инвестициялап, қаржыландырып тұрады. Ұлттық кәсіпкерлік пен өндіріс шоғырланып өсуі үшін тұрғындардың табысы ұлттық өнеркәсіп орындары өндірген өнімге жұмсалуы қажет. Сондықтанда Қазақстан Үкіметі ішкі тауар өндіруші кәсіпкерлерді қорғау және қолдау саясатын ұстанады..
Ұлттық экономиканың өсіп-өркендеуі ішкі өнімнен түсетін таза табыстың Қазақстан банкілерінде сақталып, Ұлттық қаржы-капитал резервтерінің шоғырлануына байланысты. Қазақстанда шикізат өнімдерін экспортқа өндіретін ең ірі өнеркәсіп орындары шетелдік компаниялардың басқаруында. Оған таң қалуға болмайды. Мамандардың айтуынша, шетелдіктерге басқаруға берілген компаниялардан бюджетке салық түрінде түсіретін табысы өте мардымсыз. Мұның негізгі себебін мамандар тағы былай түсіндіреді: Қазақстанда жұмыс істейтін компаниялардың көбінің оффшорлық аймақтарда тіркелген филиалдары бар. Бұл компаниялар шикізат өнімдерін екі есе төмен бағамен өздерінің шетелдік филиалдарына өткізеді. Соның салдарынан Қазақстан экономикасына есепке алынбайтын және көзге көрінбейтін көптеген зияндар келетін көрінеді. Біріншіден, бюджетке қажетті табыс түспейді, екіншіден, ішкі өнімнен түскен таза табыс шетел асып кетеді. Сөйтіп бұл жағдай Қазақстан банкілерінің ресурстарын шектейді. Ақырында олар өздеріне қажетті қаржыны шетелден тартуға мәжбүр болады. Бұдан сабақ алған жөн.
Бағалы қағаздар рыногының мәні өндірістің құлдырауына жол бермеуде және қаржы жүйесінің сауықтандырылуында маңызды мәнге ие. Бұл рыноктың дамыған сатысында қоғамдық өндірістің тиімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика жүзеге асады. Қоғамдық өндіріс көбіне қоғамдык сұранысқа сәйкес келеді. Бағалы қағаздарды шығарушы өндірісін кеңейтуге мүмкіндік беретін қосымша ресурстары болғанда ғана пайда табады. Өндірістің эмитентпен кеңейтілуі және кәсіпорын табыстылығы дәрежесінің жоғарлауы осы кәсіпорынның, бағасы күнделікті өсіп отырған акцияларын иеленетін инвестор үшін тиімді болып табылады.
Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар нарығын ұлттық экономиканы дамытуға үлкен серпін беретін қуатты да, икемді құрал деп қарастырған жөн. Сонымен қатар, бұл өткір құралды дұрыс әрі тиімді пайдалана білу қажет. Оңтүстік-Шығыс Азия, Латын Америкасы елдерінде, тіпті, көрші Ресейде қалыптасқан қаржы дағдарыстарының тәжірибесі көрсетіп отырғандай, құнды қағаздар арқылы капитал қаншалықты және ауқымды көлемде шоғырланған болса, соншалықты аз уақытта және болжауға келмейтін тосын жағдайларға бай- ланысты тез тарап кетеді.
Қазақстанның болашағы, экономикалық-әлеуметтік дамуы өзінің қолындағы табиғи ресурстары мен байлығын дұрыс та ұтымды пайдаланып, іске асырылуына тікелей байланысты. Сондықтан да өз еліміз кәсіпорындары шығарған акциялар болсын, өз банкілеріміздің қаржылық қағаздары болсын, өз Үкіметіміздің міндеттемелері болсын, барлық бағалы қағаздарымыздың құны мен бағасын түптеп келгенде, Қазақстанның табиғи ресурстары анықтайтындығын есте ұстасақ, ешкімге ұтылмайтынымыз анық. Сол үшін де бағалы қағаздармен жұмыс жасауды жетілдіре түсуіміз керек.

 

1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері мен ерекшеліктері

 

Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын шығару арқылы капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың) алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.

Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш түрге бөлінеді:

– мемлекеттік;

– муниципалды;

– корпоративтік.

Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мемлекетімен эмитенттелінетін бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:

– Ұлттық жинақ облигациялары;

– Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)

– Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)

Муниципалдық бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың мұндай түрі жергілікті бюджеттен эмиссиланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат – құрылыс, яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер, жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік мәселелерін шешу болып табылады.

Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң күшіне сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын корпоративтік бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.

Бағалы қағаздарды жалпы мынадай екі топқа бөлуге болады:

а) ақшалай бағалы қағаздар;

б) капиталды бағалы қағаздар.

Ақшалай бағалы қағаздар – ақшаны қарызға алғандығын білдіреді. Бағалы қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай бағалы қағаздардан табыс бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай бағалы қағаздар қысқа мерзімді болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.

Капиталды бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын (капиталын) құру немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады. Акция мен облигация осы аталған бағалы қағаздардың түріне жатқызылады.

Өздерінен алынатын табысқы байланысты бағалы қағаздар мынадай екі топқа бөлінеді:

• қарыздық бағалы қағаздар;
• инвестициялық бағалы қағаздар.

Қарыздық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі бойынша эмитент көрсетілген уақыт барысында белгіленген пайыз көлемінде (процентімен) тиісті қарыздарын өтуге (төлеуге) міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы басқа бағалы қағаздар жатқызылады.

Инвестициялық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі иемденуші активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Бағалы қағаздардың бұл түріне акцияны жатқызуға болады.

Бағалы қағ