Факторлар

Бұзбайтын фактор	Бұзатын фактор
1. Кәсіпкерлер тарапынан еңбекке сұраныстың төмендеуі; 2. Фирмалар төлейтін еңбекақының төмендеуі; 3. Фирмалардың еңбекақыны көбейтуі; 4. Халықаралық бәсекелестің күшеюі.	1. Кәсіподақтардың саясаты (еңбекақыны көтеру, жұмыс уақытын қысқарту салаларын); 2. Мемлекет саясаты (еңбек рыногы салалары жағдайындағы түзетулер: а) ең аз жалақыны белгілеу; б) жұмыспен қамтуды әлеуметтік қорғау туралыфирмаға қатысты талаптар; 3. Ірі корпорациялардың саясаты.

3. Пайда және процент.

Пайда және процент қазіргі экономикалық теорияда өте бір күрделі әрі пікірталас мәселелер қатарына жатады. Бұл мәселені талдау пайда және проценттің көзін анықтау ғана емес, оның рыноктық экспортындағы атқарар қызметтерін қарастыру.

Пайда және процент теориясы

К.Маркстің пайда теориясы еңбек, құн теориясының және қосымша құн теориясының тікелей жалғасы болып табылады. Қосымша құн Маркстің пайымдауынша пайданың, сауда пайдасының, қарыз процентінің өзгерген түрі, соңғыларынан шыққан тегі.

Тауар құнының формуласы: W = (C+V) + P P – пайда формасы

С – тұрақты капитал

V - өзгермейтін капитал

Пайда сандық тұрғысынан қарағанда тауар құндылықтарын өндіріс шығындарына шегергенде қалған артық бөлігі. Ал сапалық тұрғысынан алғанда пайда қосымша құндылықтардың өзгерген формасы.

Рыноктың пайдаға ықпалын жалпылама түрде былайша сипаттауға болады: Егер тауар құнынан жоғары бағамен сатылатын болса, (сұраныстың ұсыныстан арту жағдайында), өткізілетін пайда өндірілген қосымша құннан көп болады (P> m); егер тауар бағасы құннан төмен болса, (таурлар ұсыныс, сұраныстан асып кетсе), өткізілетін пайда мөлшері өндірілген қосымша құннан кем болады (P< m). Ал егер тауарларға сұраныс ұсынысқа сай келсе, баға құнымен теңеседі, капиталдар алған пайда массасы, өндірілген қосымша құнмен тең болады. Қосымша құнның пайда айналымы қосымша құн нормаларының пайда нормаларына айналғанын да түсіндіреді. Пайда нормасы капиталистік шаруашылық етушілердің тиімділігінің бір белгісі. Капиталистік біліктілігі мен оның қолдағы бар өндіріс ресурстарын рационалды пайдасында білуі пайда нормалары, қосымша құн нормаларына тікелей әсер етуі даусыз.

Пайда нормасы капиталистік айналым жылдамдығына байланысты (тәуелді). Авансыланған капитал жыл бойына көп айналым жасалған сайын осындай жағдайларда пайда нормасы жоғары болады. Бұдан шығар қорытынды: пайда нормасы капиталистік айналым жылдамдығына тік қатынаста. Пайда нормасына ықпал ететін фактордың бірі – тұрақты капиталды үнемдеу. Мұндай үнемдеу кәсіпкерлік тұрақты капиталының аз шығынымен бұрынғы дәрежеде қосымша құн өндіріп, пайда нормасын арттыру мүмкіндігін береді. Пайда нормасының динамикасы (ұзақ мерзімді тұрғадан капиталдың қорлану қарқыны) нәтижесінде қоғамдық өндірістің өсу қарқынын анықтайды.

Пайда нормасының қозғайтын акция курсының, процент ставкасының, басқа да экономикалық көрсеткіштердің өзгерісіне байланысты.

Егер тауарлар құнмен сатылатын болса, капиталдар бірдей мөлшерлі капиталдарда әр түрлі пайда алар еді, ал капиталистің органикалық құрылымы жоғары және капиталистік айналым жылдамдығы төмен салалары капиталдар пайдасының ең төменгі дәрежесіне ие болар еді. Бірақ нарық жағдайында бұлай болуы мүмкін емес. Өйткені ешкім де кәсіпкерді өз капиталын ең төменгі пайда нормасы бар салаға жұмсауға міндеттей алмас еді. Егер оның капиталы басқа өндіріс салаларына жұмсалған бірдей мөлшерлі капиталға қарағанда аз пайда әкелетін кәсіпорында жұмсалатын болар еді. Бірдей көлемді капитал бірдей дәрежеде пайда әкелуі үшін, тауарлар құнымен сатылмауы керек.