Табиғи төзімділіктің факторлары

Жануарлар мен адамның жүқпалы ауруларға төзімділігі тек кана окың иммунитетінщ күйіне ғана емес, сонымен қатар табиғи резистенттілігше де бағынышты болады. Микробтармен ең бірінші "күреске" шығатын осы табиғи төзімділіктің факторлары. Тек бүл корғаныс шебі бүзылса ғана келімсектерге иммунды жүйе тойтарыс (юре бастайды. Табиғи төзімділіктің факторлары универсалды болады іі.і, кез келген бөгде затгарға (антигевдерге) қарсы түрады, ал мммунитеттщ қорғаныс өнімдері жануарларды тек қана белгілі бір микроорганшмнщ немесе басқа да антигендердің зиянды ірскеттерінен қорғайды.

Табиғи резистентгіліктің корғаныс факторларының қатарына горінің, кілегейлі қабыктардьщ, сөл бездерінің тосқауылдық кызметін, сілекейдің, қан сарсыуының жэнс басқа да биологиялык і үйықтықгардьщ бактерицидті затгарын, дене кызуының көтерілуін, ісказан сөлінің қышкылдык қасиетін, үлпаның кабынуын жэне т.б. жатқызуға болады. Бүл факторлар организмнің генетикалык турақгылығын сақгауға жауапты туа біткен қорғаныс механизмдері Сюлып табылады.

Микробтардың денеге ену жолында кездесетін бірінші тосқауыл тері жэнс кілегейлі кдбыкгар. Қалыпты жағдайда закымдалмаған тсрі тек қана механикалық тосқауыл емес, ол сонымен қатар іиктерицидті қасиетгі де иемденген. Мысалы, сау адамның таза герісінде көптеген микробтар (гемолитгік стрептококк, сальмонеллалар, ішек таякшасы жэне т.б.) көп үзамай тіршілігін жояды. Қүрамында сірке, сүт жэне май қьшпсылдары бар тердің де иактерицидтік қасиеті белгілі больш отыр. Көздің, мурын мен ауыз і.уыстарынъщ, асқазанның жэне басқа ақзалардың кілсгейлі қабықтары да тері тосқауылдары сияқш қорғаныс кызметін чрындайды. Ал, егср микроб тері мен кілегейлі кабықгың і осқауыддарынан өііп кетсе, дененің қорғаныс ісызметін сөл бездері орындай бастайды. Сөл бездері микробтарды "сүзіл" алып, олардың ііршілігіне қолайсыз жағдай туғызу максатында өз үлпасьшда қабыну ироцесін өрбіте бастайды. Қабыну кезінде үлпалардан лейкоцитгердің бслсенділігін артыратьш затгар (лейкотоксин, гистамин, серотонин жэне т.б.) бөлініп шығады. Лейкоциттер кабыну аймағына шоғырланып, микробтардын денеге жайылуьша кедергі жасайды. Қабыну дене қызуын немесе үлпаның жергілікті қызуын көтеріп, ацидоз жэне гипоксия қүбылыстарын тудырьш, микроорганизмдердің жаппай жойылуына жағдай туғызады.

Табиғи резистентгіліктің сонымен қатар жасушалық және гуморальдік факторлары бар. Жасушальгқ факторлар организмді микробтардан немесе басқа бөгде затгардан фагоцитоз жүйесі арқылы қорғайды. "Келімсектер" эуелі фагоцитоз жасушаларынын шабылуына тап болады. Болмысы бөлек мұндай затгарды фагоцитгер жұтып, кейіннен талкавдап, пайда болған қаддықгарды денеден ығыстырып отьфады. Бөгде материал фагоцитоздың эсерінен өзгеріске үшырамаса немесе толық жойылмаса, организмнін қорғанысының ең жетілген түрі - иммундік жауап пайда болады. Ол туралы мағлұматгар оқу қүралымыздың төртінші бөлімінде берілген.

Фагоцитоз процессі микро- жэне макрофагтардың көмегі арқылы іске асады. Олардың ортақ касиеті - жасуша цитоплазмасында лизосома деп аталатын түйіршіктердің болуы. Лизосомада көптеген ферментгер: қышқыл фосфатаза, миелопероксвдаза, бета-глюкуринидаза, коллагеназа, лизоцим, катепсин, РНК-аза, ДНК-аза жэне т.б. болады. Осы фермснтгердін эсерінен микробтар мен бөгде затгар фагоцитоз кезінде өзгеріскс ұшырап, кейіннен жойылып кетеді. Микрофагтарға немесе көп ядролы (полинуклеарлы) фагоцитгерге қанның түйіршікті лейкоцитгері, атап айтсақ нейтрофильдер, базофильдер жэне эозинофильдер жатады. Олардың ядролары бунақ-бунақ болып, сегментгөрге бөлінген, ал цитоплазмасы түйіршіктеніл тұрады. Нейтрофильдер ең күшті фагоцитгер болып саналады, ал эозинофильдер паразит инвазиялары мен аллергаялық реакциялар кезінде белсенділік көрсетеді. Базофилвдер элсіз фагоциттер қатарына жатқанымен гистамин және гепарин сияқгы медиаторларды көп мөлшерде бөліп шығарып, кабынудың жіті түрівде өрбуіне жол ашады.

Макрофагтардын немесе бір ядролы (мононуклеарлы) фагопитгердің жасушаларыньщ басым бөлігін сегментгелмеген біртұтас ядро алып жатады. Олардың қатарына промоноцитгер, моноциттер мен үлпа макрофагтары жатады. Промоноцит сүйек майында жасалынып, моноцит түрінде қан айналымына енеді. Біраздан соң олар қылтамырлардың (капиллярлардың) кабырғасынан өтеді де, улпаларда іркіліп, макрофагқа айналады. Бүл өзгеріс эдеттс үлпаларда моноцитгін эсерінен түтылған бөгде затгардың немесе өлі жасушалардьщ пайда болған кезівде байқалады. Үлпаларға енген моноцитгер мононуклеарлы жасушалар жүйесіне жататьш бекітілген немесе көшпелі макрофаггарға айналады. Айталық, мүвдай макрофагтар дэнекер үлпасында гистиоцитгер деп белгіленсе, бауырда - Купфер жасушалары, өкпеде - альвеола макрофаггары, сүйекте - остеокластар, жүйке үлпасыңца - микроглия, күрсақ куысында - перитонеальдік макрофагтар, теріде - Лангерганс жасушалары деген атауға ие болады. Макрофагтар көп мөлшерде сөлі мен көкбауыр үлпаларында да кездеседі.

Фагоцитоз күбылысы сатылы түрде өтеді (2 сурет):

1) фагоцитгің микробқа (немесе баскз бөгде материалға) айқындауы;

2) микробтың фагоцитке жабысып, оның жасуша қабырғасымен кпршалуы;

3) микробты қоршап алған фаговдптщ жасуша мембранасының інііп, цитоплазма ішінде фагосома түзуі;

4) фагосоманың лизосомамен қосылуы;

5) микробтың тіршілік эрекетінің жойылуы;

6) лизосомалық ферментгердің микроб жасушасын ыдыратып жіберуі.

 

Иммунды организмде фагоцитоз қарқынды өтеді. Бак териялардың улары, капсулалары, лейкоцидин, кортикостероидтар, серотонин, холестерин, хинин жэне алколоидтар фагоцитозды біршама тежейді. Фагоцитгер тек қана организмді бөгде заттардаи тазартып коймай, сонымен қатар антигендерді өндеуден өткізіп. иммунды жауаптың өрістеуіне жол ашып береді. Бұл туралы біз оқу құралымыздың кейінгі тарауынан керекті мағлұматгар аламыз.

Табиғи резистентгіліктің гуморальдік факторларына табиві иммуноглобулиңцер, лизоцим, бета-лизин, комплемент, пропердин. интерферон жэне басқа антимикробты қасиетгері бар заттар жатады.

Табиғи иммуноглобушндердіаффиндігі элсіз І^С, І^М жэнс І§А класының антиденелері ретінде сипатгауға болады. Олаг лимфоциттер мен фагоцитгердің рецепторлық жүйелерін құрайды. комплементгермен біріге отыра немесе жеке өздері микробтарды талқавдайды. Табиғи антиденелердің эрекетінің арқсаньща микроб жасушасының үстіңгі кабаты өзгеріске ушырап, фагоциттерге жеңіл жабысады (опсонизация қубылысы). Сонымен қатар бул иммуноглобулиндер хемотаксис кұбылысын, яғни фагоцитгерді бөгдс затгарға қарсы бағытгау процесін қамтамасыз ететін факторлардың бірі болып табылады. Ғалымдардың болжауы бойынша табиғи антиденелер организмнің эртүрлі микробтармен күнделікті жағдайда кездесуінің нәтажесінде пайда болады.

Лизоцим - мурамвдазалық белсенділігі бар фермент. Ол көз жасында, сілекейде, қанда, сүтте, жұмыртқаның ақ уызында, ұлпалар мен ақзаларда кездеседі. Лизоцим грам-оң микробтардың жасуша қабырғасының мукопептидтерін ІЧ-ацетилмурамид қышкылына жэне М-ацетилглюкозаминіне ыдыратады. Мукопептидтер грам-он микробтардың қабырғасыньщ жалғыз ғана қабаты болғандықтан

лизоцим оларды өз күшімен лизискс үшыратады. Эртүрлі биологиялық суйықгықгардағы лизоцимнің белсенділігін анықгау үшін грам-оң микроорганизмдердің кейбір өкілдері, әдетте М.іувогіеісіісш тест-микроб ретінде қолданылады. Грам-теріс микробтарды лизоцим тек комплементгің көмегімен ғана талқандай алады. Лизоцим макро- жэне микрофагтармсн синтезделінеді. Бірінші жасушалар осы тіршілік барысында, ал екіншілері тек өздері талқанданған соң бөліл шығарады. Организмнің лимфа жэне қан ағымына, экскретгеріне ене отыра лизоцим барлық биологиялык суйыктықгарды қанықшрады.

Бета-лизиндердітромбоцитгер жасап шығарады. Олар лизоцимге грам-оң микробтарды талкандауға көмек көрсетеді.

Комплемент ~ жануарлар мен адамның жаңа алынған қан сарысуыңда болатын күрделі белокты кешен. Оның сң көп мөлшері теңіз шошкасының қан сарысуында табылған. Комплементгі мінонуклеарлы фагоцитгер мен бауыр үлпершегінің жасушалары күрастырып шығарады. Бүл белокты кешен эрқайсысы белгілі бір цвсиепі иемденген бірнеше компонентгерден қүралған.

Қорыта айтканда, организмнің комплемент жүйесі иммундік реакциялардың нәтижесінде немесе микробтар мен олардың токсиндерімен тікелей түйісу аркылы белсенділікке ие болады. Комплементгің кейбір биологиялық қасиетгерінс қысқаша тоқгала кетейік. с^ иммунологиялык реакциялардың жасушалық іүрінен гуморальдік түріне және керісінше ауысуына өз ыкдалын тигізеді, СЗ жэне С4 фагоцитоздың қаркынын күшейтеді, С1/С4 вирустың үстіңгі бетіне асабысып, оньщ жасушаға енуіне жауапты рецепторларды жауып тастайды, СЗа жэне С5а анафилотоксиндер сиякхы нейтрофильді гранулотоксиндерге эсер етіп, олардан бөгде антигендерді талқандай алатын лизосомалық ферментгердің бөлініп Щығуына жағдай жасайды.