Абылдау заттар мен құбылыстардың тұтас бейнесі ретінде және оның физиологиялық негізі.

Қабылдау әр түрлі деңгейде пайда болатынын айта кету керек.Сенсорлы деңгей (көру, есту, иіс, сипап сезу түйсіктері). Перцептивті деңгейде (адамның өткен тәжірибесіне, қызығушылығына, біліміне, қажеттілігіне, ерекшелігіне байланысты). Опретивті деңгейде (адамның іс -әрекетіне байланысты). Оның әрекеті неге бағытталғанына, оның қызығушылығы мен қажетсінуніне байланысты. Қабылдау –заттар мен құбылыстардың санада тұтас түрде бейнеленуін қамтамасыз ететін психикалық процесс.

Қабылдау – аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі белсенді әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі жәйттерден көрінеді. Ең алдымен ақпарат ағымы – бұл сезім мүшелері жәй тітіркенудің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдаушы мүшелерден миға жетуі ғана емес. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді тетіктерін байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу; дауыс ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті дыбыстарды әуендеп немесе күбірлей қайталау). Сондықтан да, психикалық қабылдау процесін субъектінің затты тануға ағытталған тікелей іс- әрекеті деп қарастырған жөн.

Қабылдау да түйсік секілді рефлекторлы процесс. Оның негізінде қоршаған орта заттары мен құбылыстарының рецепторларға әсер етуінен үлкен ми сыңарлары қабығында пайда болған шартты рефлекстер мн уақытша жүйке байланыстары жатыр. Ми қабығы бөліктеріне келіп түскен құрамды тітіркендіргіштер күрделі талдаудан өтіп, бірігіп жатады. Қабылдау нысаны талдау арқылы жалпы ортадан (фон) бөліп алынады, сонымен бірге оның барша қасиеттері біртұтас сапалық бейнеге біріктіріледі.

Түйсікпен салыстырғанда қабылдау процесі ми қызметінің ең жоғарғы талдау – бірігу формасы. Талдау болмай, қабылданатын зат не құбылыстың мән жайына жету мүмкін емес.

Ары қарай қабылдаудың жалпы қасиеттеріне мінездеме берейік, олар: заттық тектілігі, қабылдау тұтастығы, қабылдау тұрақтылығы (константтығы), қабылдаудың мағыналылығы, апперцепция.

Қабылдаудың заттық тектілігі. Қабылдаудың бұл қасиеті оның объектив болмыстық көрнісімен түсіндіріледі, яғни сыртқы дүниеден алынатын ақпарат көзі осы объектив дүниенің өзінде болуы. Заттай қабылау адамның тума қасиеті емес, ол өмір бойы қалыптасып, іс-әрекеттің барша саласында бағыттау – реттеу қызметін атқарады. Қоршаған дүниені заттай тану сол затпен жанасу барысындағы қозғалыс процестерінің негізінде орнығады.

Қабылдау тұтастығы. Түйсік жоғарыда айтқанымыздай, заттардың жеке қасиеттерінен ақпарат жинауға қажет, ал қабылдауда сол заттардың қарапайым бөлшектері жөніндегі біліктерді біріктіру арқылы тұтастай бейне жаратамыз.

Қабылдау тұрақтылығы (константтығы). Қабылдау тұрақтылығы деп өзгерген жағдайларға қарамастан заттың кейбір қасиеттерінің бір текті сақталуын айтамыз.

Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған нысан тұтас, оның мәні сөзбен беріледі, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым түрі – тану. Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану және даралап тану болып бөлінеді. Жалпылап тануды нәрселердің жай жапсары терең біліне бермейді, ал даралап тануды заттар мен құбылыстарды айырыу анық әрі толық түрде жүреді.

Апперцепция. Қабылдау нәтижесінің жеке адам психикалық өміріне, оның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелділігі апперцепция деп аталады. Қабылдау барысында адамның өткен өмір тәжрибесі үлкен рөл ойнайды. Сондықтан да бір заттың өзін әрқилы адамдар (біліміне, тәжрибесіне, тәрбиеленген ортасына, жасына, ұлтына, қызметтік дәрежесіне, т.т. орай) әрқилы қабылдайды.

Қабылдаудың түрлері:

Кеңістікті қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі заттардың барлығы кеңістікте орналасқан.Олардың әрқайсысының белгілі түр-тұрпаты бар: ұзын-қысқа, енді-енсіз, биік-аласа, үлкен-кіші. Олар бізден түрлі қашықтықта орналасқан.

Тек адамның нақтылы тәжрибесі, жан-жақты білімі арқылы ғана кеңістікті дұрыс қабылдауға болады. Адам заттардың бірінен бірінің қашықтығын, бет алысын, көлемін, рельефін, бағдарын және формасын қабылау арқылы ғана кеңістікті дұрыс қабылдайды.

Уақытты қабылдау – уақыт та материя өмір сүруінің объектив формасы. Дүниедегі материя мен заттардың бәрі де кеңістік пенуақыт ішінде қозғалыста болып, оларда бірнеше қабылдау бірліктері арқылы, құбылыстың белгілі бір ырғағымен өтеді, қарқын дәрежесімен өлшенеді. Қарқын – уақыттың бірізді тездігінің не баяулығының көрсеткіші.

Уақыт пен кеңістікті қабылдау екеуі қосылып қозғалысты қабылдауды береді. Қозғалысты қабылдау өте күрделі процесс, оның табиғаты әлі де түсініксіз. Қозғалысты қабылдауды 2 түрге бөлуге болады.

1.Салыстырмалы. 2.Қатыссыздық.

Абылдаудың қасиеттері: заттылығы, тұтастығы, мағыналылығы, апперцепция константтылығы, қабылдаудың таңдамалылығы.

Қабылдаудың заттық тектілігі. Қабылдаудың бұл қасиеті оның объектив болмыстық көрнісімен түсіндіріледі, яғни сыртқы дүниеден алынатын ақпарат көзі осы объектив дүниенің өзінде болуы. Заттай қабылау адамның тума қасиеті емес, ол өмір бойы қалыптасып, іс-әрекеттің барша саласында бағыттау – реттеу қызметін атқарады. Қоршаған дүниені заттай тану сол затпен жанасу барысындағы қозғалыс процестерінің негізінде орнығады. (И.М.Сеченов). Қозғалыс болмаған жерде біздің қабылдауымыз заттық қасиетінен айрылып, сыртқы ортамен байланысқа келе алмаған болар еді.

Қабылдау тұтастығы. қабылдау обьектісі кейбір жеке қасиеттерден,жеке бөліктерден тұрғанымен біз оларды бүтіндей тұтастай қабылдаймыз.Мысалы үш ноқатты біз үшбұрыш ретінде қабылдаймыз.

Қабылдау тұрақтылығы (константтығы). Қабылдау тұрақтылығы деп өзгерген жағдайларға қарамастан заттың кейбір қасиеттерінің бір текті сақталуын айтамыз. Мысалы телеграф бағаналарының қашықтығы бір бірінен әр түрлі болады,көзімізге әртүрлі корінеді.Бірақ біз олардың шамаларын бір біріне тең деп қабылдаймыз.(лампочка)

Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған нысан тұтас, оның мәні сөзбен беріледі, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым түрі – тану. Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану және даралап тану болып бөлінеді. Жалпылап тануды нәрселердің жай жапсары терең біліне бермейді, ал даралап тануды заттар мен құбылыстарды айырыу анық әрі толық түрде жүреді. Пальто или таныс адам.

Қабылдау таңдамалылығы. толып жатқан обьектілердің ішінен біреуін іріктеуіміз (қасиеті сапасы бой)Мысалы мұгалімнің сбк сұрағанда бір оқушыға ерекше мән беріп зейін қоюы,ал қалған оқушылардың жауабы еленбеуі.бірінші ол фигура,ерекше көрінеді.ал фон оның айналасындағы қоршау.

Апперцепция. Қабылдау нәтижесінің жеке адам психикалық өміріне, оның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелділігі апперцепция деп аталады. Қабылдау барысында адамның өткен өмір тәжрибесі үлкен рөл ойнайды. Сондықтан да бір заттың өзін әрқилы адамдар (біліміне, тәжрибесіне, тәрбиеленген ортасына, жасына, ұлтына, қызметтік дәрежесіне, т.т. орай) әрқилы қабылдайды. Мысалы түбір деген сөз.

Қабылдау мазмұны адамның алдына қойған мақсат, мүддесіне орайлас келеді. Ниет көңіл шарпуларының (эмоция) ықпалымен қабылдау мазмұны уақытша өзгеріске түсуі мүмкін. Мұндай уақытша апперцепция адамның әртүрлі алдануы - иллюзия салдарынан жаңсақ пікірлер туғызатын жағдайларда болады. Жүйке жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты жалған, теріс, бұрмаланған бейнелер туындайды. Мұндай қабылдау – галлюцинация деп аталады.