Алдықтардың критерилері.

Қалдықтар критерилері келесі мақсатта қолданылады:

- ластаушыларға анықтама;

- қалдықтардың шығу көздерін бақылау;

- деңгейдi анықтау және қауiптi өсетiн атмосфераның ластануының шегiн орналастыруда;

- газ тазарту жабдығын қызмет етуін бақылауы;

- өндірістік орынның техникалық деңгейіне баға;

- инспекциялық мақсаттарда

Қалдықтар критерилері сандық және сапалық болады.

Сандық көрсеткіштер массалық немесе көлемдік бірліктерде немесе әртүрлі параметрлерге пайыздық қатынасын, осындай, масса немесе газдар көлемінің шығу көздерінің ұзақтығын, шығару қарқындылығын немесе қолданылатын шикізат көлемін, түпкі немесе аралық өнімнің шығуын көрсете алуы мүмкін.

Сандық көрсеткіштерге жатады:

1.Қалдықтың массалық ағыны М (қалдықтың қуаттылығы). Бұл масса уақыт бірлігінде ластаушы заттардың бөлінуі. Ол г/с, кг/сағ, т/г көрсетіледі. Бұл критерии қалдықтардың жалпы саны жайлы мәлімет береді, сондықтан да гигиеналық және баланстық түрдегі басты критерии болып табылады. Ол қалдықтарды шектеуде пайдалы емес.

2.Қалдықтың массалық концентрациясы С. Құрғақ және ылғалды газ жағдайында газ көлемі бірлігіне жіберілген, температура және қысыммен стандартталған (температура 0 °С және қысым 101,325 кПа), ластаушы заттардан бөлінетін масса.

Осындай «концентрациялық критерийлер» технологияға және ластануды бақылауға өте пайдалы, ол концентрацияны және шегiнетiн газда ластайтын заттың бөлу дәрежесін көрсетеді және ластанған газдарды тазартудың нұсқаларын ұсынуға рұқсат бередi:

 

г/м³

 

Мұндағы V— газ жылдамдығы.

Бүкiл әлемдiк Денсаулық сақтау ұйымының кепiлдемелерiмен сәйкес (БДҰ) бұл көрсеткіш мг/м³ немесе г/м³ көрсетеді. Америкалық әдебиетте көлемдік көрсеткіштер ретінде ррт және ppb шамаларын, әсіресе газдар үшін (1 ррт_об = 1 см³/м³), ал кейбір кезде қатты заттар үшін массалық шама ретінде (1 ррт_масс= 1мг/кг) пайдалынады. Ауада аз концентрация кезінде ppb мәліметтерін қолданады, 1:10⁹ (1 ppb_об = 1 мм³/м³) (10⁹-сі Америкада биллион, ал еуропада –миллиард деп аталады) сай келеді. Сонымен қатар шетелдік газанықтағыш аппаратурасы миллиондаған ррт өлшеміне немесе миллардтаған ppb көлем бойынша үлесіне бөлінеген (градуирована). Бұлармен байланысқанда концентрациядағы көлемдік үлесті кайта есептеу мүмкіндігі туады, ол мг/м³ белгіленген.

8 кестесінде газдар және булардың бір өлшемнен екіншіге (0 °С температурада, қысым 760 мм рт. ст.) концентрациясын есептеу формулалары көрсетілген.

Концентрацияны теңдеумен есептейді

 

b=aF,

 

Мұндағы F- қайта есептеу факторы; а - бастапқы өлшемдегі концентрация мәні; b - ізделіп отырған өлшем. Қайта есептеу факторын бастапқы концентрацияның ізделініп отырған өлшем графасымен қиылысуында табады. Мысалы, күкірт диоксидінің 20 ррт есептейік (М= 64,06) осыған мг/м³:

 

b = a×4,2×10^-2. M=20-4,46×10^-2-64,06 = 57,14 мг/м³.

 

Кесте 8 - Булар мен газдар концентрациясын қайта есептеу формуласы

Ағымдағы концетрация	Мг/л (г/м3)	Мг/м3 (мкг/л)	%, (к-лем)	Ppm (см3/м3)	Ppb (мм3/м3)
Мг/л (г/м3)		103	22,4*10-1/М	22,4*103/М	22,4*10-6/М
Мг/м3 (мкг/л)	103		22,4*10-4/М	22,4/М	22,4*103/М
%, (к-лем)	4,46*10-1М*	4,46*10+2М		104	107
Ppm (см3/м3)	4,46*10-5М*	4,46*10-2М	10-4		103
ppb(мм3/м3)	4,46*10-8М*	4,46*10-5М	10-7	10-3

* М — молярлық масса.

 

3.Қалдық коэфиценті М_к. Өндірістік көзден шыққан өнім санын көрсететін, ластаушы заттан бөлінген массаның массаға немесе басқа көлемге қатынасын білдіреді. Ол технологиялық өнім критерийі болып табылады және кг/т немесе кг/кВт*сағ беріледі. Мұндай критериді анықтау қиындау, жоғарыда айтылған мәліметтер болғандықтан ластану көзінен шыққан өнімді міндетті түрде үздіксіз белгілеу керек. Бірдей өнім шығаратын әртүрлі кәсіпорындар үшін М_к анықталуы, олардан бөліп алуға мүмкіндік беретін, басқа да кәсіпорындарда төменгі шекті орналастырылуы үшін тиімді негіз құрады:

 

(1.4)

 

Мұндағы, Р —уақыт бірлігінде шығарылған өнім саны.

М_к параметрі көптеген елдерге енгізілген, бірақ бұл көрсеткіштің жалпы қолданылуы, шынайы мағыналарын қабылдануы үшін уақытты талап етеді.

4.Меншіктік аймақтық қалдық М_f. Аймақтық аудан бірлігіне қатысты, массалық критерий болып табылады. Ол т/(км²·г) түрінде беріледі. Мысалы, күкiрттiң диоксидiнiң меншiктi аймақтық қалдығы Италияда 10,2 т/(км²·г), Испанияда 4,1 т/(км²·г)құрайды:

 

(1.5)

 

Мұндағы, ∑М- қарастырылатын аймақтағы барлық көздерден шығатын ластауыш заттардың бір типті қалдықтарының жиынтық саны; F - қарастырылып отырған аймақтың ауданы.

Сапалық критерии сандық толықтыруларда қолданылады.Оларға тығыздық және түтіннің қаралығы жатады, оның қабілеттілігі жұту немесе жарықты шағылыстыру, иіс және т.б. Негізгі мақсаттардағы бақылауларда қолданылатын, түтін тығыздығының критерииі жақсы таралған. Бұл ретте арнайы түтін тығыздығы мен массалық концентрацияның салыстырмалы кестелері қолданылады. Жеке көздерден шығатын қалдықтарды бағалау келесі көрсеткіштермен шығарылады:

1.Қалдықтар шығыны (м³/сағ немесе м³/с). Ең жоғарғы, ең аз және орта көлемін міндетті түрде білу керек, сонымен қатар қарға бәйге (пиковые скачи) жобаланады. Бұл мәліметтер қажет, себебі көп аппараттарда газдарды тазалау деңгейі шығынға байланысты болады.

2.Қалдықтар температурасы және оның мүмкін болатын тербелісі (орташа, ең аз, ең жоғарғы, пиковые скачки). Температураның төменгі шегі бу концентрациясының қауіптілігін, жоғарғысы –деформацияның қауіптілігін және құрылымдық элементтердің термиялық бұзылуларын анықтайды.

3. Агрессивтi сұйықтықтардың буларын конденсацияның температурасы.

4. Қалдықтың бугаздық фазасының химиялық құрамы (компоненттердің көлемдік,%).

5. Дисперстік фазаның қасиеті:

— химиялық құрам;

— дисперстік құрам;

— шынайы және үйiндi тығыздық;

— абразивтік қасиеттері;

— концентрация, мг/м³;

— меншікті электр кедергісі;

— дисперстік фазаның бөлшектерінің түзілуі (бөлшектелу, конденсация, айландыру, отынды жағу және тағы басқалар), сонымен қатар олардың морфологиялық мәліметтері.

6. Қалдықтың массалық ағыны немесе қалдықтың массалық концентрациясы.

7. Қалдықтардың басқа ерекше ерекшіліктері: ылғалдылық, қысым, сызықтық жылдамдық және т.б.

Қалдықтардың негізгі көрсеткіштерін анықтау инвентаризация кезінде орындалады. Қалдықтардың инвентаризациясы олардың саны және құрамы жайлы мәліметтерді жүйеленуін, аймақ бойынша көздердің (источники) бөлінуін көрсетеді (МЕСТ 17.2.1.04-77). Бұл ретте қалдық көздерінің параметрлері анықталады: биіктігі және диаметрі, сонымен бірге көздердің уақытша жұмыс режимі. Ластаушы заттардың қалдықтар инвентаризациясының негізгі мақсаты алғашқы мәліметтерді алу болып табылады мыналар үшін:

— кәсіпорынның ластаушы заттардың қалдықтарының қоршаған ортаға әсер ету дәрежесі (атмосфералық ауа);

— атмосфераға жіберілетін ластаушы заттарды орнату және сондай ақ атмосфераны бөлек- бөлек ластау көздері;

— Атмосфераға тасталынған ластаушы заттарға орнатылған нормасын дұрыс бақылау организациясы;

— технологиялық кәсіпорындарда қолданылатын, экологиялық бағалауына сипаттама;

— кәсіпорындардағы ауа-қорғау жұмыстарын жоспарлау;

Ластаушы заттардың қалдықтарының есебі үлесті көрсеткіштерді қолданумен өндіріледі, толығырақ айтқанда ластаушы заттар қалдықтары, уақыт бірлігінде әкелінгендер, жабдық, өнімнен алынған массасы немесе тұтынылатын материалдар.

Өткізілген инвентаризацияны негіздеуде көздердің есебі жүргізіледі және алғашқы есеп беру құжаттамасы үлгi нысандарды толтырылады (ПОД), оған үш журнал енеді (қосымша №1):

1) тұрақты ластаушы көздер есебі және олардың сипаттамасы. (форма №ПОД-1). Көрсеткіштердің қатары бойынша өлшеуден кейін тікелей толтырылады;

2) атмосфералық ауаның қорғауда атқарылған шараларды есептеу (форма №ПОД-2). Кварталына бір рет толтырылады және ағымдағы мерзімдер есебі үшін,көлемдер және ауа бассейінің қорғау шараларын нығайту үшін қызымет етеді;

3) газ тазарту және шаң ұстағыш қондырғылардың жұмысының (форма №ПОД-3). Күн сайын толтырылады және газ шаң ұстағыш қондарғының нақтылы жалғасуы жұмысының есебі үшін қызмет етеді.

Инвентаризацияның жүруі бойынша жұмыс келесі кезеңдерді қосуы керек:

— кәсiпорында атқарылатын технологиялық үдерiстермен танысу;

— барлық бөлінетін ластаушы заттар мен көздердің тізбегін құрастыру;

— атмосфераның ластануына және бөліну көздеріне тексеру жүргізу, шаң ұстағыш қондырғының тиімділігі, олардың сипаттамаларына анықтама.

Қалдықтар инвентаризациясы кезінде қолданыстағы стандарттар мен және ұсынылатын әдістердің қатысында тікелей аспапты өлшемдер пайдалануы керек.

Әр көз бойымен газ шығыны анықталады және әр түрлi қоспалардың шоғырлануларының анықтамасы үшiн сынаманы таңдайды. Осы мәліметтер мен секундтық және жылдық қалдықтар есептеледі (қалдықтар қуаты). Өкінішке орай, инвентаризацияны өткізген ұйым өте жиі табиғи өлшемді және сараптауды орындамайды, орнына есептік саланың әдістерін қолданады. Осындай жағдайда инвентаризация нәтижелері жалған болуы мүмкін.

Инвентаризация 5 жылда 1 рет өткізіліп тұру керек. Қайта құру және өндірістің технологиясының өзгерісі жағдайында, кәсіпорын алдыңғы алынған мәліметтерге толықтыру жүргізеді. Инвентаризация жүргізу кезінде қателер кетуі мүмкін, сипаттамасы және олардың көздері 9 кестеде берілген.