Рықтың провизорлық мүшелері

Көптеген омыртқалылар эмбриогенезінде ұрықтың тіршілігі үшін өте қажет уақытша мүшелер — провизорлық мүшелер калыптасады, себебі ұрықтын әлі толық жетіле қоймаған мүшелері өздеріне тән қызметтерді аткара алмайды. Ал, олар толық жетіліп өздеріне тән қызметтерді атқаруға кірісе бастағаңда провизорлық мүшелер семіп жойылады. Провизорлық мүшелер дегеніміз омыртқалылардың ересек дараларында болмайтын, тек ұрықтың дамуы үшін ғана кажет уақытша мүшелерді айтамыз. Оларға— сарыуызды капшық және ұрық қабықтары — кағанақ (амнион), хорион, аллантойстар жатады.

Провизорлық мүшелер ұрықты механикалық зақымданудан сақтайды, оның дамуы үшін қолайлы жағдайлар — сұйықтық орта қалыптастырады және тыныс алу, қоректену, бөліп шығару, қозғалу, қантүзу т.б. қызметтерді атқарады.

Адамдардың провизорлық мүшелерінің дамуы өте ерте гаструляциямен бір мезгілде басталады. Қағанақ (амнион) пен хорионның дамуы ұрық дамуының 7—8 тәулігінде басталады. Хорион трофобласттан, ал қағанақ (амнион) эпибласт жасушаларының ығысуы салдарынан пайда болады. Адам ұрығының қағанағы (амнион) шизамнион деп аталады.

Омыртқалардың провизорлық мүшелері:

а) балықтар, ә) құстар, б)сүтқоректілер

1-сарыуыздық қапшық, 2-амнион, 3-аллантоис, 4-хорион.

Қағанақ куысы шамалы уақыт эпибласт жасушаларымен және трофобласт учаске-лерімен шектеледі. Кейінірек эпибласттың бүйір кабырғасы катпарлар пайда етіп бір-бірімен кірігеді. Қағанақ қуысы түгелдей эпибласт жасушаларымен астарланып тұрады, ал оның сыртқы жағы ұрықтан тыс мезодермалы жасушаларымен капталған болады.

Қағанақ (амнион) ұрық қабаттарының ең ішкі қабаты. Ол ұрықты тікелей қоршап тұратын және сұйықтыққа толтырылған эпидермалы қапшық болып табылады. Қағанақ ұрықты кеуіп кетуден және механикалык зақымданудан сақтайды, оның дамуы үшін ең қолайлы және табиғи ылғалды ортаны қалыптастырады.
Хорион - ұрық қабықтарының ең сыртқысы болып табылады және ол қағанақ сияқты эктодермадан түзіледі. Хорион ұрықпен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу кызметін атқарады. Сүтқоректілерде ол - тыныс алу, қоректену, бөліп шығару, сүзу (фильтрация) және кейбір заттарды (мысалы, гормондарды) синтездеу қызметтері де атқарады.

Сарыуызды қапшық; ішкі жасушалық массадан гипобласттың жұқа қабаты мен ұрықтан тыс эпидермалы жасушалардың бір-бірінен ажырасқан кезіңде түзіледі. Алғашқы сарыуызды қапптық ұрық дамуының 12—13 тәулігіңде пайда болып, әрі қарай ұрықпен байланыскан екінші реттік сарыуызды қапшыққа айналады.

Сарыуызды қапшық; эктодерма туындысы және ұрықтын ішек түтігімен тікелей байланысқан. Сүтқоректілерде сарыуызды қапшық энтодермасы алғашқы жыныс жасушаларының, мезодермасы — қан түйіршіктерінің түзілетін орны болып саналады. Сол сияқты, сүтқоректілердің сарыуызды қапшығы сұйықтықпен толтырылған, ал онда амин қышқылдарының, глюкозаның көптеген қорлары жинақталады. Осыған байланысты ол ақуыз алма-суына катынасуы мүмкін деген болжамдар айтылуда.

Аллантоис (сарыуыз қап)— провизорлық мүшелердің ең кейін түзілетін қабығы болып саналады.

Адам аллантоисы артқы ішектің вентральды кабырғасының қалтасы күйінде пайда болады. Оның қабырғасында ұрықтың негізгі қантамырларымен байланысқан көптеген тор тәрізді кантамырлар дамиды. Аллантоис мезодермасы хорион мезодермасымен косылып өзінің қантамырларын соңғысына береді. Осылайша хорион — аллантоисты бала орны (плацента) дамыды.

Плацента (бала орны) дегеніміз ұрық қабықтарының ана ағзасының үлпаларымен кірігуі болып табылады. Приматтарда және кейбір сүтқоректілерде аллантойстың энтодермасы редукцияланған, ал мезодерма жасушалары тығыз созылмалы жіпше пайда етеді. Ол клоака бөлімінен хорионға дейін созылып жатады. Аллантойс мезодермасы арқылы хорионға сосудтар өтеді, ал олар бөліп шығару, тыныс алу, қоректену қызметтерін атқарады.