Тақырып. Ежелгі Шығыс философиясы

Дәріс жоспары:

1. Ежелгі Үнді философиясының пайда болуы және кезеңдері.

2. Үнді философиясының негізгі бағыттары және мектептері.

3. Ежелгі Қытай философиясының ерекшеліктері, өзіндік болмысы.

4. Даосизм және Конфуций ілімі – Қытай философиясының негізгі ағымы.

 

Дәріс мазмұны:

Ол біздің заманымызға дейінгі Х ғасырда басталды. Бұл қола дәуірінен темір дәуіріне көшу, рулық-тайпалық құрылымның ыдырауы, товар-ақша қатынасының қалыптасуы, мемлекеттің пайда болуы кезеңдері болатын.

Үнді қоғамында веда кейін өз алдына брахмандар дамытқан кітапта жазылған діни – ареньяк (тоғай кітабы), оны таратқан шайқыларға, сондай-ақ – упанишада (ұстаз қасында отырып дәріс тыңдау) дәстүрлеріне айналды. Бірақ веданың нағыз шын берілген қолдаушысы жоғары каста – брахмандар болды. Кейін осылардың негізінде тұңғыш үнділік философия қалыптасты. Жайнизм – этикалық ілім. Оның негізі – адам жанын тән қыспағынан, құлқын құлдығынан босату. Жайнизм – материяны жансыз дүние затына жатқызады. Әрбір зат атом, не атомдар қосындысы) субстанция ретінде қаралады, оған материядан басқа кеңістік, уақыт, қозғалыс, тыныштық та кіреді. Ал жанның басты белгісі, джайнизм бойынша – сана. Жан – мәңгі, оның мүмкіндіктері шексіз. Бірақ ол денемен бірге өмір сүреді. Бұл оны шектегендік болып табылады.

Буддизм – біздің заманымызға дейінгі VI-V ғасырларды діни ілім ретінде дүниеге келді. Ол брахманизмге қарсы әділдік көксеген төменгі таптар арасында пайда болды. Буддизм христиан, ислам діндері сияқты, дүниежүзілік ірі діндерге жатады. Оның негізін салған Сиддхартха немесе Гаутама Будда. Ол б.з.б. VI ғасырда өмір сүрген. Бұл дін Шығыс елдеріне (Қытай, Жапония, т.б.) кең тараған. Буддизм теориялық философиядан гөрі діни этикаға негізделген. Мақсаты адамдарды түрлі рухани азаптардан босату және оған жетудің жолын іздестіру. Буддизм кейін бірнеше ағымдарға бөлінеді. Ертедегі Үнді философиясында материалистік ағым да болды. Оны локаята (немесе чарвактар) дейді. Локаята бұл дүниеден басқа о дүние бар дегенге сенбестік білдіреді. Табиғаттағы заттар: ауа (жел), от (сәуле), су, жерден тұрады дейді.

Ертедегі Қытай философиясында конфуцийлік бағыт басты рөл атқарды. Оның негізін салған нақты адам Конфуций (б.з.б. 551-479 жж.) ертедегі Қытай мәдениетінің дамуында оның атқарған орны ерекше. Ол бірнеше кітаптар құрастырды (“Өлеңдер кітабы”, “Көктем және күз” жылнамасы, т.б.) бұл кітаптарда Қытай мәдениеті жинақталған.

Идеализм мен мистикаға қарсы күресте даоцизм ілімі, былайша айтқанда, Дао жөніндегі Лао-Цзы (VI-V ғ.) ілімі дүниеге келді, өмір сүрді. Оның пікірінше, табиғат пен адамдарды басқаратын Көк Аспан емес, Дао деп қарады. Дао – заттардың табиғи заңы, ол цзи субстанциясымен бірге әлемнің негізін құрайды, деді. Лао-Цзы пікірі бойынша, адам заттардың табиғи даму процесіне араласпауы қажет. Ал кімде-кім оған араласып, оны өзінің жеке басының пайдасына икемдемек болса, ол адам сәтсіздікке ұшырайды, дейді.

Әдебиеттер:

1. Алтаев Ж.А., Мұқанбетәлі К. Философия тарихы. – А., 1999.

2. Ақназаров Х.З. Философия тарихынан дәрістер курсы. – А., 1992.

3. Бейсенов Қ.Ш. Философия тарихы. – А., 1992.

4. Кішібеков Д., Сыздықов Ұ. Философия. – А., 1994.

5. Литман А.Д. Современная индийская философия. – М., 1985.

6. Сепанянц М.Т. Восточная философия: Вводный курс. Избранные тексты. – М., 1997.

7. Радхакришнан. Индийская философия. – М., 1956.

8. Философиялық сөздік. – А., 1996.

9. Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии. – М., 1981.

10. Чаттерджи С., Датта Д. Индийская философия. – М., 1966.

11. Антология мировой философии. Т.1. – М., 1969.

12. Древнекитайская философия: собрание текстов в 2 т. – М., 1972.

13. Китайская философия: энциклопедический словарь. – М., 1994.

14. Книга перемен. – М., 1993.

15. Хрестоматия по истории философии. От Лао-Цзы до Фейербаха. – М., 1997.