МАСТАЦКАЯ ДЭТАЛЬ

Мастацкая дэталь – выяўленчая мастацкая падрабязнасць: элемент пейзажа, партрэту, маўлення, псіхалагічнай характарыстыкі персанажа, сюжэта. Расійскі тэарэтык літаратуры Л. Крупчанаў дае наступнае азначэнне: “Дэталь мастацкая – адзін са сродкаў стварэння вобраза, які дапамагае ўявіць увасоблены характар, карціну, прадмет, дзеянне, перажыванне ў іх своеасаблівасці і непаўторнасці”. Савецкі даследчык М. Храпчанка пісаў: “Шляхі ад канкрэтнага да агульнага і агульнага да канкрэтнага ў мове не аддзелены адно ад другога. Яны цякуць адначасова, вельмі цесна пераплятаючыся паміж сабою. Знайшоўшы найменні агульным уласцівасцям і працэсам рэчаіснасці, чалавечая думка імкнецца акрэсліць іх спецыфічныя рысы і ўласцівасці”. Ролю вызначэння спецыфічных характарыстык прадметаў і з’яў якраз выконвае дэталь.

На нашу думку, існуюць два тыпы мастацкіх дэталей: адны з’яўляюцца адасобленымі кампанентамі ў тэксце, а іншыя – кампанентамі структуры паўнацэнных аб’ектных вобразаў. Першыя – асобныя адзінкавыя ўпамінанні ў тэксце нейкіх рэчаў, аб’ектаў ландшафту, людзей, жывёл або састаўныя часткі зборнага вобраза-пейзажа ці інтэр’ера, якія могуць складацца як бы з мноства дэталей. Іншыя – элементы партрэту ці характару персанажа, знешняга выгляду локуса ці рэчы і г. д. Некаторыя літаратуразнаўцы (Я. Добін, Г. Белая, А. Есін) адрозніваюць паняцці мастацкая дэталь і мастацкая падрабязнасць. Адзін з буйнейшых расійскіх тэарэтыкаў слоўнай мастацкай творчасці Г. Паспелаў сцвярджае, што ўсе тыя рысы жывога жыцця, з якіх складаецца мастацкі вобраз і якія працуюць, так бы мовіць, на стварэнне абагульнення ў вобразе, сутнаснае ў ім, можна назваць мастацкай дэталлю, у адрозненне ад падрабязнасці – неістотных рыс прадметаў і з’яў, якія перагружаюць вобраз, скажаюць характэрнае ў ім. “Усе дэталі вобразаў слоўнага мастацкага твора ствараюцца для выяўлення яго зместу, і таму ўсе гэтыя дэталі экспрэсіўныя”. Не зусім зразумела, як дакладна высветліць, якія рысы ў вобразах істотныя, а якія – не (на наш погляд, гэта ў вялікай ступені залежыць ад суб’ектыўнага чытацкага ўспрымання). І незразумела, чым будуць адасобленыя кампаненты ў тэксце. Іншыя аўтары ўсе падобныя з’явы называюць мастацкімі дэталямі. Да таго ж, самі згаданыя вышэй даследчыкі адзначаюць, што часта дэталі і падрабязнасці бывае цяжка адрозніць, і што адно можа пераходзіць у другое. Так, Я. Добін піша: “Розніца паміж дэталлю і падрабязнасцямі не абсалютная. Існуюць пераходныя формы, прамежкавыя ступені. Усеагульных, для ўсіх абавязковых колькасных крытэрыяў няма і быць не можа”.

Выпрацаванай універсальнай класіфікацыі тыпаў мастацкіх дэталей да гэтага часу не існуе. Асобныя класіфікацыі, якія трывала зацвердзіліся ў літаратуразнаўчай навуцы, не заўсёды магчыма прыкласці да твораў усіх жанраў, напрыклад да фальклорных тэкстаў. Таму звяртаемся да найбольш універсальных у гэтым плане. Напрыклад, паводле класіфікацыі даследчыка У. Кухарэнкі вылучаюцца наступныя віды дэталей:

1. Выяўленчыя. Дэталі гэтага тыпу павінны “ствараць зрокавы вобраз таго, што апісваецца” і часцей за ўсё ўваходзяць “у якасці кампанента ў склад вобраза прыроды і вобраза знешнасці”. Такім чынам, выяўленчыя дэталі адносяцца да тых, што ўваходзяць у склад макравобразаў.

2. Удакладняючыя. Наконт іх У. Кухарэнка адзначае: “Асноўная функцыя ўдакладняючай дэталі – шляхам фіксацыі нязначных падрабязнасцей факта ці з’явы стварыць уражанне іх дакладнасці, верагоднасці”. Менавіта да гэтага тыпу трэба аднесці, магчыма, усе дэталі, якія з’яўляюцца адасобленымі кампанентамі ў тэксце. Можна меркаваць, што яны служаць для запаўнення прабелаў у сюжэтнай лініі тэксту, для звязкі паміж іншымі кампанентамі, для стварэння ўражання пэўнай дакладнасці апісаных фактаў.

3. Характаралагічныя дэталі ўдзельнічаюць у фарміраванні характару вобраза-персанажа.

4. Імпліцытныя дэталі. “ Імпліцытная дэталь адзначае знешнюю характарыстыку з’явы, па якой угадваецца яе глыбінны сэнс”, стварае вобраз адносін паміж персанажамі; асноўнае прызначэнне такога кшталту дэталі – стварэнне падтэксту.

Прыведзеная класіфікацыя ў значнай ступені функцыянальная, вынікае з галоўнай функцыі кожнай дэталі ў тэксце.

Паводле іншай класіфікацыі (І. Мурзак), якая арыентуецца на розныя вобразныя планы, узроўні твора, вылучаюцца дэталі:

1) слоўныя (вылучаюць пэўныя асаблівасці ў мове персанажаў);

2) партрэтныя (падкрэсліваюць рысы знешнасці персанажаў, звязаныя з фізіялагічнымі прыкметамі);

3) прадметныя (падкрэсліваюць рысы знешнасці персанажаў, звязаныя з вопраткай і аксесуарамі);

4) псіхалагічныя (характарызуюць асобу персанажа);

5) пейзажныя (з іх дапамогай “ствараецца каларыт абстаноўкі”);

6) бытавыя (паказваюць бытавыя рэчы, мэблю і г. д.);

7) дэталь як форма мастацкага абагульнення (дапамагае тыпізацыі вобразаў, стварэнню вобразаў-сімвалаў і г. д.).

Крыніцы:

1. Кухаренко, В. А. Интерпретация текста: учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. № 2103 “Иностр. яз.” / В. А. Кухаренко. – 2-е изд., перераб. – М.: Просвещение, 1988. – 192 с.

2. Введение в литературоведение: учебник / Н. Л. Вершинина [и др.]; под общ. ред. Л. М. Крупчанова. – М.: Оникс, 2005. – 416 с.

3. Поспелов, Г. Н. Теория литературы: учебник для университетов / Г. Н. Поспелов / реценз. И. И. Стебун, Л. И. Тимофеев. – М.: Высш. шк., 1978. – 351 с.

4. Храпченко, М. Б. Язык художественной литературы / М. Б. Храпченко // Контекст. 1984. Литературно-теоретические исследования / ред. коллегия: Н. К. Гей, П. В. Палиевский, В. Р. Щербина. – М.: Наука, 1986. – С. 3–57.

5. Добин, Е. С. Искусство детали. Наблюдения и анализ / Е. С. Добин. – Л.: Сов. писатель, Ленингр. отд-ние, 1975. – 192 с.