Тақырып. ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БАТЫС ЕУРОПА ФИЛОСОФИЯСЫ

Қазіргі заманғы Батыс философиясында толып жатқан, кейде бір - біріне қарама - қарсы ағымдар бар. Әрбір дерлік ағымда бір - біріне қарама - қарсы бағыттар да бар. Қазіргі батыс философиясында толып жатқан ағымдар мен бағыттар бар.

Неопозитивизм бағытына тоқталайық. Бұл философиялық бағыт ағылшын тілінде сөйлейтін елдерде кең тараған. Оның өкілдері: Р.Карнап, Л.Виткенштейн, Б.Рассел, А.Айер және тағы да басқа неопозитивизм – XIX ғасырдың 30 жылдарында пайда болған субъективті идеалистік бағыт – позитивизм идеяларын жаңа тарихи жағдайларға және деңгейіне сәйкес әрі қарай дамыту болып табылатын философиялық ағым. Сондықтан да ол үшінші позитивизм деп аталады.

Неопозитивстердің ілімі бойынша, философия тек тілдік нормаларды талдаумен және тілдік пайымдау құру ережелерін жасаумен айналысуы тиіс.

Праматизм қазіргі заманғы субъективтік идиализмның американдық түрі. Оның басты өкілдері Ч.Пирс, У.Джейм, Дж.Дьюи т.б. Прагматизмді жақтаушылар дәстүрлі философиялар адамдардың күнделікті іс - әрекеті үшін пайдасыз, өйткені «болмыс», «сана», «материя», «идея» деген сияқты дерексіз ұғымдармен айналысқандықтан, адамдардың мақсат – мүдделеріне қызмет етпейді, сондықтан ондай дерексіз жалпы проблемаларды, мәселен, объективтік шындықтың мәні, философияның негізгі мәселесі жайындағы мәселелерді тағы басқаларды лақтырып тастап, тікелей практикалық істермен айналысса ғана олар дағдарыстан шыға алады деп дәлелдеуге тырысады. Демек, философияның міндеті, дейді олар, дерексіз бос сөзбен айналыспай, адамдардың бақытты тұрмысқа жетуіне көмектесуде. Прагматизмнің негізін қалаушылар біз бүкіл ескі философиядан үзілді – кесілді бас тартып, жаңа философия жасадық деді кезінде. Өздерінің жаңа философиясының бастапқы негізгі ретінде олар адамды, адамның практикалық іс - әрекетін ұсынды, бірақ олар «практика» ұғымының мәнін мүлдем басқаша түсінді – прагматизм практикада деп жеке адамдардың қара басының мүддесіне сәйкес пайда табуды, табысқа жетуді түсінді.

Экзистенциализм – ХХ ғасырдың орта шегінде Батыста ең кең тараған субъективтік – идеалистік философияның бірінен саналады. Экзистенциализм капитализмнің жалпы дағдарысының идеалогиялық бейнеленуінің бір формасы болып табылады. Оның ірі өкілдері М.Хайдеггер, Г.Марсель, Ж.П.Сартр, А.Камью және т.б.

Экзистенциализм немесе «өмір сүру философиясы» буржуазиялық философиясының иррационалистік бағыттардың біріне саналады. «Экзистенция» ұғымы экзистенциализмде ерекше роль атқарады, оның барлық философиялық қағидаларының бастапқы негізін құрады. Бірақ экзистенциализмнің бастапқы негізі материяның, заттар дүниесінің өмір сүруі емес, жеке адамның өмір сүруі, оның көңіл-күйі, сезімі, ішкі талпынысы, яғни өзінің психикалық сезім құбылыстарының жиынтығы арқылы көрінетін субъектің өмір сүруі. Міне осыдан философияның міндеті келіп шығады – болмыстың ең жалпы формаларын зерттеу емес, сыртқы дүниенің және танымның мәнін ашу. Адам өз болмысының мәнін түсіну арқылы ғана өзінен тыс сыртқы дүниеде не бар екені жайында пікір айта алады.

Экзистенциалистер адамның табиғатын ғылыми тұрғыдан танып білуін жоққа шығарады, өйткені адам табиғаттың ішкі сырын, оның өмір сүруінің мәнін ашу олардың философиясының мақсатына қайшы келеді.

Ж.П.Сартрдың әйгілі тұжырымын еске түсірсек, «тірлік ету мәнінен бұрын пайда болды». Демек, өз өмірімен өзі мағына беріп, ақылды мақұлыққа айналуы тиіс. Адам өз - өзіне не жасаса, сол болғаны. Басқаша айтқанда, бар болу дегеніміз - өз - өзіне еркін міндет жүктеу арқылы өзіңді таңдау. Бұл еріктіліктен бас тарту мүмкін емес, себебі бұл толық еркіндік, адам тек еркіндік үшін жаралған. Міне, осыдан оның метафизикалық жан түршігуі: ол өзінің жоқтан пайда болғанын сезінумен қатар мағынаға жетудегі таңдау көмескілігін де сезінеді.

Фридрих Ницшенің басты шығармалары: «Трагедияның дүниеге келуі», «Уақытылы емес ой - толғаулар», «Тарихтын өмір үшін пайдасы мен зияны» және т.б. еңбектері бар.

Ницше неміс философы. Ол «өмір философиясының негізін салушы». Оған адамның жаңа нұсқасы туралы ұғым қажет болды. Ол адам өлген Тәңірінің орнын басуға тиіс еді. Ол үшін ол өз - өзіне асып түсуге тиіс. Сондықтан Ницше өз - өзінен мақсат қойған адамды құдай туралы ертегісіз өмір сүре алатын адамды асқан тұлға (сверхчеловек) деп атаған. Асқан тұлға бұрынғы құндылықтардың адамын артқа қалдырып, одан асып түседі. Сөйтіп барлық құқықтардың орнатылуын таза биікті құруына жүктейді. Міне, асқан тұлға дегеніміз осы биікті жүзеге асырушы қаһарман тұлға. Сөйтіп, Ницшені ұғу үшін, асқан тұлға ұғымдардың жеке болмысы мен өзара байланысында зерделегеніміз жөн.

Мартин Хайдеггер (1889-1976) – неміс философы, Гуссерльдің шәкірті. 1914ж. «Психологизмдегі пікір туралы ілім» деген диссертациясын жарыққа шығарды. Бұл шығарманың өте ықпалды болуының себебі, (мысалы, Сартр бұдан «Болмыс пен ештеңенін» бүкіл талдау тәсілін алса, Камью «абсурд» ұғымын алған) мұнда адамның белгілі жағдайда түсуі терең экзистенциалдық талдаудан өтеді. Бірақ сәл кейінірек философ «Болмыс пен уақытқа» кіріспе жазып, ең басты назарды адамға емес, болмысқа аударды. Хайдеггерше, болмысты ұмыту батыс философиясының тағдырына айналған, оны осы ұмытшағынан құтқару керек. Осы кезден бастап болмыс туралы ілім қалыптастыру Хайдеггердің өмірлік мақсатына айналды. Хайдеггер осы болмыс ақиқатының жалғыз жаршысы ретіндегі ақындық тілді талдауға жақын. Қатаң ойдан гөрі шабытты ойға берілгіш, тәжірибеден тыс таза мағынасы зерделенеді. Бұл тәсіл қиялдың еркін нұсқалары деп аталады. Трансценденталды редукцияда субъекті мен объекті бір - біріне байланысты, жаңа мағына жасайды.

К.Ясперс (1883–1969) неміс ойшылы және психиатры, экзистенциализм ілімінің беделді өкілдері. Оның «Тіршілік ету философиясы» деген еңбегі бар. Оның түсінігінше, экзистенциализм біздің нақты болмысымыз және трансцедентті ұмтылыстарымыз арасындағы ғылым мен дін арасындағы айырмашылық.Ол жеке адамның құлдырау бейнесін емес, қайта адамның өз даралығын ширыға іздестіруін көреді. Осы жанға батарлық ізденістерді нағыз философияға салынудың ұйтқысы деп санаған. Ясперстің ойынша, болмыстың шын мағынасы аса терең күйзелістер (ауру, өлім, кешірілмес күнә және т.б) кезеңінде ашылады. Нақ осы сәттерде адам өзінің күнделікті қам – қарекетінен (дүниедегі нақты болмысынан) және өзінің идалдық мүдделері мен өмір шындығы туралы ғылыми түсініктерінен (трансцендентальдық өзіндік болмысынан) арылады. Оның алдынан өзінің оңаша тіршілігінің (экзистенцияның нұрлануы) және оның құдайды (трансценденттік) танып білу кезеңінің есігі ашылады, - деген.

Э.Гуссерель (1859-1938) феноменологияның негізін салушы. Оның ойы бойынша, әлем дегеніміз әлемнің санада құбылуы. Зерттеушінің назары әлемге емес, әлемдегі заттарға емес, соларды ұғынудағы сананың әрекетіне аударылуға тиіс. Әлемнің санада құбылуы феномен деп аталады. Болмыс оның санадағы құбылуы ретінде алынғанда ғана біз нағыз танымға, таза ақиқатқа жете аламыз. Сананың басты сипаты ретінде феноменология интенция саналады. Интенция дегеніміз–сананың затқа бағытталуы. Гуссерель енді өзі психологизм деп атаған бұрынғы көзқарасын сынайды. Логика мен математиканың негіздерін эмпирикалық ғылым - психологиядан іздеу керек емес,-дейді. Тек априорлы ғылым ретінде философия ғана рационалды ұғымдарды негіздей алады. Бірақ философия дескриптивтік феноменологиямен толықтырылуы қажет. Дүние қалай болса, оны сол күйінде алу керек, «заттардың өзіне қайтуы қажет» дейді. Гуссерль феноменологиясы заттар мәнділігін таным актілерінен табылады. «Логикалық зерттеулердің» екінші томында жан-жақты қарастырады. Гуссерль барлық діндік құбылыстарда интенционалдық бар дейді. Ол философияның өзі натурализм мен тарихшылдық деп атаған ағымдарды сынға алады. Философия рефлексиялық ілімге айналу керек. Бұл жағдайда таза сана немесе трансценденталдық Эго деп дараланып, ол үшін барлығы объектілерге айналады. Сана объектілері таза мәндер немесе эйдостар болып көрінеді. Және феноменологияның міндетіне оларды суреттеп беру жатады.

Герменевтика – тексттердің мәнін талдау мен дәріс оқу әдісі, философиядағы ағым. Герменевтика тексттердің методикалық тексерілген талдауы мен теориялық негіздеуі ретінде өңделген. Герменевтика негізгі талдаудың жалпы теориясы ретінде Ф.Шлеермахермен енгізілген. Дильтей герменевтиканы гуманитарлы білімнің әдістемелік негізінде дамытты. Тексттің мазмұнын әлеуметтік - экономикалық «себептермен» немесе мәдени - тарихи феноменологияға реттеу мүмкіндігі феноменологияға жатқызылған герменевтика адамдық болмыстың феноменологиясы, ал адам болмысының онтологиялық құралдарын оған сай адамзат тіршілігі болуы мүмкін шарттар көрсетеді.

Иррационализм табиғатты логикалық байланыстырады жоққа шығарады, қоршаған әлемді жалпы және заңға сыйымды жүйе ретінде даму идеясын сынады.

Иррационализмнің көрнекті өкілі А.Шопенгауер болды. Ол Гегель тарихы мен диалектикасына қарсы шықты, өз философиясының әмбебапты принципі ретінде волюнтаризмді жариялады, оған сәйкес қоршаған ортадағының барлығын анықтайтын басты қозғалатын күш болып бостандық табылады. «Әлем бостандық пен көрсетілім ретінде» (1819-1844) кітабында жеткілікті негіздің логикалық заңын көрсетті. Бұл заңға сәйкес, шынайы философия объектіден де емес, субъектіден де емес, сана дәлелі болып табылатын ұсынымнан шығады. Ұсыным субъекті мен объектіге бөлінеді. Ұсыным объектісінің негізінде жеткілікті негіздеулі жатыр, ол төрт дербес заңға ажыратылады:1) болмыс заңы – кеңістік; 2) себеп заңы – материалды дүние үшін; 3) логикалық негіздеу заңы – таным үшін; 4) дәлел заңы - адам әректі үшін.

Ал С.Кьеркегор (1813-1855) философия адам мәселелерін оқуы керек деп есептеді. Негізгі еңбегі «Немесе - немесе», - деп аталады. Ол келесі түсініктерді көрсетті: тіршілік – адамның қоғамға толық бағынышы, «барлығындағыдай өмір», «ағынмен жүзу», өз «менін», шындық атауға табусыз; нағыз тіршілік – қоғаммен басылатын күйден шығу, есті таңдау, өзін - өзі табу, өз тағдырының басшысы болуға айналу; нағыз тіршілік экзистенция болып табылатын адам оның үш кезеңінен өтеді: эстетикалық – адам өмірі сыртқы дүниемен анықталады; этикалық – адам есті таңдау жасайды; діни – адам өз бейімділігін терең түсінеді;

Сциентизм барлық әлеуметтік мәселелерді шешуге деген қабілеттілік негізімен байланысты, философия – дүниетанымдық бағыт.

Антисциентизм. Оларға талдау ғылымның келеңсіз бұзылуы ретінде ғылымның әсері талданды.

ХХ ғасыр философиясының тақырыбы Батыс Еуропалық мәдениеттің құлдырау анализі болды.

Шопенгауэр Артур (1788-1860) неміс - идалист философы. Негізгі еңбегі «Еріктілік және түсінік іспетті әлем» болып табылады. Ол дүниені ғылыми тұрғыдан түсінуге метафизикалық идалимді қарама – қарсы қойды. Канттан санаға байланысты түсініктер ретіндегі құбылыстар идеясын алған Шопенгауэр «өзіндік заттың» танылмайтындығын жоққа шығарып, дүниенің мәні парасатсыз дүлей ерік болып табылады деп пайымдады. Оның волюнтаристік идеализмі, (Волюнтаризм – иррационализмнің формасы) дүниеге үстемдік етіп отырған ерік табтғат пен қоғамның заңдылығын және сол арқылы ғылыми танымның мүмкіндігін жояды. Ол озық реалистік өнерге қарсы күресе отырып, өмір шындығын текке шығаратын және адамдардың өмірлік мүдделеріне жат әсемдікті уағыздады. Шопенгауэр идеялық көркем шығармашылыққа көркемдік түйсіктің мақсатсыздығын, енжар пайымдауын қарсы қойды. Оның философиялық жүйесі буддизмнен алынған «нирвандардың - өмірге деген ынтаны» жоятын мүлдем енжарлықтың мистикалық мұратымен аяқталады.

Шпенглер Овальд (1880-1936) неміс – идалист философы. Негізгі еңбегі «Европаның құлдырауы» болып табылады. Ол тарихи прогресс ұғымын теріске шығарып, тарихты маттериалистік тұрғыдан түсінуге фатализмді қарама – қарсы қояды. Шпенглер тарихи релятивизмнің жақтаушысы. Ол бүкіл дүниежүзілік тарихи дамудың заңды бірлігін жоққа шығарады. Онда тарих бірқатар тәуелсіз, жеке тағдыры бар және күйреу кезеңдерін бастан кешіретін ерекше организмдерге бөлінеді. Тарих философиясының міндетін Шпенглер «мәдениеттің жаны» негізіне алады. Шпенглерге сәйкес, Батыс мәдениеті құлдырау сатысына аяқ басты.

Семиотика ХХ ғасырда дүниеге келген кибернетика, құрылымдық поэтика, мәдениеттану, вертуалистика сынды пән аралық күрделі ғылымдарға жатады. Семиотиканың діңгегін белгілі ұғым құрайды. Белгілі деп белгілер жүйесінің немесе белгілі бір ақпараттар тасушы тілдің өлшемдік бірлігін айтады. Семиотика термині алғаш рет Дж.Локктың «Адам – ақыл парасаты жайында» атты еңбегінде белгілер туралы жалпы ғылым мағынасында пайдаланған. Семиотиканның принциптерін алғашқылардың бірі болып американ логигі Ч.С.Пирс қалыптастырды.

Неотомизм – ХХ ғасырдағы діни философия, объективтік идеализмнің қазіргі заманғы бір түрі.

Неотомизмнің ең белгілі өкілдері: Ж.Маритен, Э.Жильсон, Й.Бохеньский т.б. Неотомизм объективтік – идеалистік философия ретінде ортағасырлық схоластика ілімін жай қайталап қана қоймайды. Оның ілімі мен діни қызметі әлде қайда кең ауқымды: неотомистер қазіргі заманғы ғылымның жаңалықтары мен теорияларына идеалистік тұрғыдан түсіндірме беруді, сөйтіп ақыл - парасат пен діни сенімді, ғылым мен дінді ұштастыруды өз философиясының басты бір міндеті етіп қойды. Ғылыми – материалистік көзқараста қарсы күресу олардың қызметінде маңызды орын алды.

Персонализм философиясының ғылымға жат екені, оның үстем таптардың мүддесін қорғайтыны айдан анық. Бұл философия еңбекші халықтың санасын дінмен уландырып, қанау мен қайғы – қасіреттің шын себептерін бүркемелеп қоюға тырысады.

Қазіргі батыстық философияда мынадай ағымдар және олардың тармақтарын атап өттік: позитивизм, непозитивизм, экзистенциализм, иррационализм, неотомизм, персонализм, прагматизм, феноменология, герменевтика және т.б. түрлері бар. Бұлардың барлығы сайып келгенде, субъективтік идиализмдердің бағытын ұстайды. Cонымен бірге, бұл бағыттар қазіргі жаратылыстану және басқа да ғылымдарға біраз әсерін тигізді.