Мұрат Мөңкеұлы

(1843-1906)

Мұрат Мөңкеұлы – қазіргі Атырау облысы, Қызылқоға ауданының аумағында өмірге келген қазақ поэзиясының көрнекті өкілі. Болашақ ақын жастайынан халық ауыз әдебиетіне үйір болып, жыр, терме, толғауларын жаттап өседі. Есейе келе, атақты жыршылар Қуан мен Төлегеннен “Қырымның қырық батыры” жырын үйренген. Кішкене кезінен-ақ өз жанынан түрлі өлеңдер шығарып келген Мұрат айтыскерлігімен де ерте танылады. Оның Жылқышы (1860), Бала Ораз (1868), Кете Жаскілең, Жантолы, Тыныштық, Ізім сияқты ақындармен айтыстары бұл өнердің тәуір үлгілері қатарында.

Өлең сөзге жастайынан жүйрік Мұрат айырықша білімдарлығымен де көзге түскен. Ел шежіресін, оның батырлары мен ардақты азаматтарын жақсы білген, айтыс кезінде жеңіліп көрмегенінің бір себебі оның осындай білімін дұрыс қолдана білуіне де байланысты болған.

Мұрат өлеңді көп шығарған ақын: «Үш қиян», «Қазтуған», «Сарыарқа», «Омар қажыға», «Қарасай қазы» тағы басқа поэмалары, Жаскелең, Жылқышы, Бала Ораз, Қалнияз, жантолы, Тыныштық, Шолпанмен айтыстары, тағы басқа толып жатқан қысқа өлеңдері бар.

Мұрат ақынның басты шығармашылық мұралары деп «Үш қиян», «Сарыарқа» поэмаларын, «Қазтуған», «Шәлкез», «Қарасай-Қази» жырларын, көптеген айтыстарын, толғау-термелері мен арнау өлеңдерін айтуға болады. «Үш қиян» мен «Сарыарқа» поэмаларының тақырыбы қазақ халқының басынан өткен ауыртпалықтар болса, «Қазтуған», «Қарасай-Қази», «Шәлгез» жырларында халық аузындағы аңыздарға жаңаша трактовка жасайды. Бүгінгі ұрпаққа сондай-ақ хат түрінде жазылған «Оқудан қайтқан жігітке», «Еліне жазғаны», «Бір досқа» деген үш өлеңі, тойбастар жырлары жеткен.

Ақын шығармалары алғаш рет 1908 жылы Қазан қаласында Кәрімовтердің баспаханасында басылды. Кітап «Мұрат ақынның Ғұмар Қазы ұғлына айтқаны» деп аталады. Кейбір кітаптарда «Мұрат ақынның Ғұмар қажыға айтқаны» деп те жазылып жүр. Шындығында жинақтағы «Байұлы байбақты Ғұмар Қазы ұғлына Мұрат ақынның айтқаны» деп аталатын өлеңде баяндалғандай, Ғұмар – әйгілі Сырым батырдың немересі.

Мұрат шығармаларының ішінен ерекше орын алатыны – “Үш қиян” толғауы. Бұл шығармада Ресейдің отаршылдығына байланысты қазақ халқының басына төнген ауыр нәубет сөз болады. Ақынды тебіренткен нәрсе – отаршылдықтың салдарынан тынысы тарылып, тұрмысы нашарлап, көшпелі өмірі тығырыққа тірелген ел тағдыры еді. Халқының бейшаралық халге түскенін ақын заман аздыға санайды, ел билеген “жақсылар” мен “ел қорғаған” батырлардың да қазіргі қалпына қайғырып, қамығады. “Үш қиян” жырында Мұрат бұрынғы салт-сананың, дәстүрдің, рулық жүйенің іргесі шайқалғанына, адамдардың пиғылы, ниеті бұзылуына шерленеді. “Сарыарқа”, “Әттең, бір қапы дүние-ай”, “Қазтуған” атты шығармалары “Үш қиян” толғауымен үндес. Осы толғауларда басты тақырыбы – туған жер, құтты қоныстың кейінгі мүшкіл жағдайлары.

“Сарыарқа” атты толғауында ақын елдің еркін қоныста жүрген уақытын, туған жердің табиғаты мен байлығын тамсана жырлайды. Сөйтіп “енді ен далаға сыймаған сонша малдан жалғыз да тай қалмады” деп өкініш білдіреді. “Сарыарқа” – Мұраттың ауылы жұтқа ұшырап, өзін “тәңірі” айдап Маңғыстауға “жалғыз таяғын” ұстап барған бір қиын кезде шыққан толғау. Ақын туған жерін сағынышпен еске алып, бір кезде Беріш елі жинаған Тайсойған, Қабыршақты, Еділ, Жайық, т.б. жерлерге ыстық махаббатын, сол жердің тамаша қасиетін жеткізе жырлайды. Отаршылдық саясатының зардаптарын салдарынан туған халқының ежелгі қонысынан айырылғанына қынжыла отырып, осы өлкеде өмір сүрген бұрынғы азаматтарды, батырларды еске алады, қандай заман болса да, соларға “атамекен таршылық жасамаған” деп түйеді. Осы ауыртпалықтан құтылудың бірден бір жолы – жерді, құтты қонысты тастау керек дейді. Қонысты тастап көшу керек деген мәселені Мұрат «Үш қиянда» жыр етті. Мұнда ақын бұл қонысты талайлардың тастап кеткендігін дәлелдей келіп, өзінің «Қазтуған» атты поэмасында сол көшудің жолын көрсеткен болды. Ол үшін Мұрат ел аузынан «Қазтуған» батыр туралы аңызды пайдаланады. Асан қайғы, Қазтуған, Беркін тәрізді елін бастап, басқа жаққа көшкен ерлерді еске түсіреді.

Мұрат мұрасының бір саласы – термелер. “Өлім”, “Қыз”, “Ақмақ сайлап не керек”, “Аттан сұлу болар ма?”, “Жалпыға”, “Жалғаншы фәни жалғанда” атты термелерінде замана сырына үңіле келіп, көне жыраулар үлгісінде адам өмірі, жастық, кәрілік, саулық, өмір, жарастық хақында толғанады.

Мұрат өз кезіндегі пәлеқорлық, парақорлықтарды дұрыс көре біліп, оны шеней суреттейді. Бірақ оларды мінеп, сынағаннан сол жағдайдан шығудың жолын іздейді. «Күн орнынан туады, ай орнынан батады», бұзылып отырған адамдар, бұл заманның адамдары, егер олар, бұрынғының адамдарындай болса, заман баяғыдай болар еді деген қорытындыға келеді.

Ол өткір тілді сатирик ақын да болған. Мұраттың болыстарға арнау түрінде айтылған шығармаларынан реформадан кейін қазақ даласында пайда болған ел билеуші топтардың бейнесін жазбай танимыз. Ақын болыстыққа таласып, ел берекесін алған адамдарды сын садағына іледі.

Мұсылманша сауат ашқан Мұрат өлеңді жазып та шығарған. Өзі жазып шығарған толғау түріндегі (“Оқудан қайтқан жігітке хат”, “Еліне жазғаны”, “Қыз”) атты өлеңдері сақталып қалған. Мұрат ұзақ эпикалық жырларды таңды-таңға салып, жатқа айтатын жыршы, әрі әнші болған. Ол “Қырымның қырық батыры” атты жыр топтамаларын өңдеп, жетілдіре отырып жырлаған. Одан Мұрын жырау жаттап, біздің заманымызға жеткізген. Мұрат “Қарадөң батыр”, “Жұбаныш батыр”, “Сүйініш батыр”, “Төгіс батыр”, “Тама батыр”, “Тана батыр”, “Нәрік батыр”, “Шора батыр”, “Жаңбыршы батыр”, “Кеңес батыр”, “Телағыс батыр”, “Оғы батыр” және т.б. жырларын жатқа айтады екен. Мұраттың репертуарында орын алған “Қарасай-Қази”, “Шалгез”, “Қазтуған” жырлары Халел Досмұхамедұлының жазып алуымен жетіп отыр. Бұл мұралар 1925 ж. “Исатай-Махамбет” атты жинақта жарияланды.

Олардың кейбіреулерін ақын өз жанынан шығарып жыр еткен де, кейбіреулерін халық аузындағы аңыз әңгіме, бұрынғы тақырып, бұрынғы уақиғаның негіздеріне құрған. «Үш қиян», «Қазтуғандағы» батырларды суреттеу, ел аңызын ғана алып, соның негізінде өзі жанынан жаңа нәрсе шығару болса, «Шәлгез», «Қарасай-Қази» уақиғасының желісі халық аузында бар нәрсе.

Бұл жырлар мазмұны жағынан құнды, тілі жағынан өте көркем. «Қарасай-Қази» жыры – өзінің тарихи маңызы жағынан да, композициялық құрлысы және тілі жағынан да құнды жырдың бірі. Бұл шығармада ең алдымен адам образдары шебер түрде жасалынған.

“Сарыарқа” атты толғауының өн бойынан ақындық арынды қуаты айқын байқалады. Маңғыстаулықтар Атырау жағын Арқа деп атайды екен. Толғау сол себепті “Сарыарқа” деп аталған. Мұрат бұл толғауында туған жеріне сағынышын, елге деген махаббатын, ата-қоныстың қадір-қасиетін жыр тілімен шебер бейнелейді.

Елге деген сағынышын ауылда қалған азаматтарға өлеңін сәлем жолдау арқылы жеткізеді. Ақынның арнау өлеңдері де көркемдігіне назар аударады.

Мұраттың басқа ақындардан және бір айырмасы – өткен дәуірлердегі батырлардың ерлік істерін тақырып етіп алып, соларды жыр ету.

Олардың ішінде Орақ, Мамай, Қарасай, Қази, Асан Қайғы, Қазтуған секілді өткен адамдар туралы шығарған өлеңдері атап өтуге тұрарлық.

Мұрат Мөңкеұлы – зар заман ақындары деп баға берген топтың көрнекті өкілі. Ол қазақ жері талауға түсіп, отаршылардың ойранына айналған жылдарда халқына ұран тастады. “Үш қиян”, “Сарыарқа”, “Қазтуған” атты толғау-дастандарында ел жағдайы мен жер жағдайын байланыстыра жырлап, халықтың ата-қоныстан айрылып бара жатқанын, оның тоз-тозы шыққанына тебірене күйзелді.

Бұлар қазақ жерінде Ресей отаршылдығының күшейе бастаған кезеңінде өмір сүргендіктен, халқының тәуелді жұртқа айналуына қамықты, келешектеріне пессимистік сарынмен қарады. Нақ осындай көңіл күйде болған Мұрат мойнына бодандық қамыты ілінген халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтады. Отаршылдыққа қарсы әрекет жасауға шақырды.

Ақынның өміршең шығармалары ұзақ жылдар бойы жартылай ақтаңдақ ретінде бағаланып, жұрт аузына алынбай келгені сондықтан. Орыс отаршылдарының қазақ жерін жайлай бастауына наразылық білдіруі ақын шығармаларының жолын бөгеді.

Оның алты ақынмен айтысы ғана сақталған. Ал арнау өлеңдерінің дені би-болыстарға бағышталып айтылған. Оның алғаш айтысып жеңген ақыны – Жылқышы. Ол Ысық руының маңдайалды жыр жүйрігі саналған. Оны Мұратпен айтысып отырғанда өзі де сездіріп қояды:

 

Мен кімнен айтар сөзге қорғалайын,

Ойықтың тізгін үзген бұбұлымын,

 

– деп, жас ақынға өзінің оңай шағылатын жаңғақ емес екендігін ескертіп өтеді. Мұратты жеңетініне сенімді сыңай танытып, еркін көсіледі. Бірақ сөйтіп өзіне сенімді бола тұра сөзден ұтылады.

Мұрат екінші рет 1863 жылы, жиырма жасында Таз руының ақыны Бала Оразбен айтысады. Мұраттың Бала Оразбен немесе Жаскелеңмен айтысы сияқты оның Ізім ақынмен айтысы да бір-бір қайырыммен бітеді. Тіпті өлеңнің буын санына дейін бірдей: жеті буынмен жырлайды. Үшеуінде де қарсыласы бастап, Мұрат жауап беріп отырған. Тек бір өзгешелігі – алдыңғы айтысушылар бірін-бірі біледі, Ізім ғана Мұратты танымайды екен. Ораз ақынмен айтысында да Мұраттың үстем тұрғаны байқалады. Ораз да, Мұрат та бұл айтыста еркін көсіле алмаған. Тек бір-бір қайырумен ғана шектеледі.

1868 жылы Мұрат жиырма бес жасында Кете Жаскелең ақынмен айтысқа түсті. Жылқышымен, Оразбен айтысып тәжірибе жинақтаған ол Жаскелеңді оп-оңай-ақ тізе бүктіреді.

М.Мөңкеұлының өлеңдері мейлінше көркем де әсерлі. Адамның жан дүниесінің бұлқынысы да айқын бейнеленіп отырады.

Мысалы:

 

Тайсойған, Орал бойы жүрген жерім,

Қызығын дәулетінің білген жерім.

Ат мініп, мырзалардан нар жетелеп,

Қызылын әуестікке киген жерім.

Қиғаш қас, оймақ ауыз, бал тамақты

Күнінде асаулықтың сүйген жерім

Қой сойып үй басына, ойын қылып,

Жиылып жүруші еді қыз бен келін.

Шалқыған тасқын судай көңілін басып,

Біреуге пенде болды кербездерім.

 

Ақын өзінің аз-ақ алдында өткен Исатай, Махамбет, Жолым, Тілеубай тағы басқалардың хан мен сұлтандарға қарсы халық үшін еткен ерлік істерін сүйсіне жырлап, оны өзінің айтыстарының өзегі етіп алады.

Бір сөзбен айтқанда, Мұрат Мөңкеұлы – өз талантын жан-жақты ашып көрсете білген ақын.