МАЙКЕНЕ – КЛЕЩЕВИНА

 

Халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы, өнімі. Майкене – жоғары майлы өсімдік. Тұқымында жалпы 47-50% кеппейтін май болады, ал ядросында 64-71% болса, жаңа сорттар құрамындағы майдың мөлшері 73-74% жетеді.

Майкене тұқымында өте улы зат – рицин болады және оның құрамында циан тобы мен рицинин (алкалоид) кіреді.

Өсімдік майы өзінің жабысқақтылығымен және төменгі температурада (-16⁰С дейін) қатаймайтын қасиеттерімен құнды. Сондықтан, оны машиналардың тез қозғалатын бөліктерін майлауға пайдаланады. Майкене майы соңғы кезде авацияда және космонавтикада сұранысқа ие. Сонымен қатар, тұқымын ыстықтай сығымдау немесе еріткіш қосып экстракциялау арқылы майкене майын өндіреді, оны тері илеу, мақта-мата, лак-бояу, сабын қайнату және өндірістің басқа салаларында кеңінен пайдаланады, ал суықтай сығымдау арқылы медицинада қолданылатын кастор майы алынады. Екі тәсілмен алынған майлардың айырмашылығы, егер майкене майында аздаған мөлшерде улы зат сақталса, ол кастор майында кездеспейді.

Күнжарасынан казеин желімін алады және тыңайтқыш ретінде пайдаланады, себебі оның құрамында 7,5% азот болады.

Соңғы жылдары май сығу зауыттарында майкене күнжарасын залалсыздандырып, малға азық ретінде қолданады. 100 кг күнжарасында 92 азықтық өлшем және 2,6 кг қортырмалы протеин бар.

Жапырағын жібек құрттарын қоректендіруге пайдаланады, сабағынан арқан, жіп есіледі.

Майкененің отаны – Африка елдері, атап айтқанда Эфиопия мемлекеті. Оны ертеректе Египетте өсірген, одан Азияға, Америкаға содан кейін Европаға таралған.

Дүние жүзілік егіс көлемі 1,5 млн гектарға жуық. Ең көп егісі Индия, Бразилия және Қытайда. ТМД елдерінде Солтүстік Кавказда, Украинада және Ресейдің Кубань, Ростов облыстарында және Орта Азияда өсіріледі. Егіс көлемі 100 мың гектарға жуық, ал Қазақстанда мүлдем жоқтың қасы, тек қана жабайы түрлері кездеседі. Стратегиялық маңызды дақыл бола тұра, қажетті деңгейде өсірілмеу себебі, тұқымын жинау қиыншылығы, яғни арнайы комбаиндардың болмауы кедергі болуда.

Тұқымның орташа өнімділігі 8-10 ц/га, ал суармалы жерлерде 15-20 ц/га түсім жинауға болады.

Ботаникалық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Майкене Ricinus туыстығына, сүттіген тұқымдастығына жатады. Тропикалық және субтропикалық белдеулердің көпжылдық өсімдігі, ал біздің елімізде бір жылдық өсімдік ретінде өсіріледі, себебі қыстың суығына шыдамайды.

Сурет 40. Майкене. 1, 2 - өсімдіктің егін көгі және гүлдеуі; 3 – сабақ бөлігі мен жапырақтары және гүлшоғыры; 4 – аталық гүл; 5 – аналық гүл; 6, 7 – майкененің ал-қызыл жемісі мен тұқымы; 8, 9 – парсы май кенесінің жемісі мен тұқымы.

 

 

Майкене атауы латынша «Ricinus» - кене деген сөзден шыққан, себебі дақыл тұқымының пішіні кене пішініне ұқсас. Кәдімгі майкененің бірнеше түрлері бар, олар майлы (касторник), дәрілік (рицина) және жабайы рай ағашы.

Кәдімгі майкене төрт түртармаққа бөлінеді: қан-қызыл, маньчжуриялық, занзибарлық және персиялық. ТМД елдерінде персиялық және қан-қызыл түртармақтары таралған.

Майкене өсімдігі – кіндік тамырлы, тамыр жүйесі жақсы жетілген, топырақтың 3-4 м тереңдігіне және жан-жағына 1,5-2 м жайылып тарайды. Сабағы тік, ортасы қуыс, күшті бұтақтанған, биіктігі 1-3 м жетеді, ал көпжылдық жабайы түрлері 10 м дейін барады. Сабағының түсі жасыл немесе қызыл-қоңыр. Жапырақтары ірі, ұзын сағақты, ұзыннан тілінген 7-11 бөліктерден тұрады. Негізгі сабақта 5-20 аралығында ірі жапырақтар болады, сағағының ұзындығы 20-60 см. Жапырақтары кездесіп орналасады, алақаны тықыр, қалқан тәрізді, ені 30-80 см.

Гүл шоғыры – шашақгүл ұзындығы 60-80 см. Бір өсімдікте 2-12 дейін гүлшоғырлар болады. Шашақгүлдің жоғарғы жағында аналық гүлдер, ал төменгі бөлігінде аталық гүлдері жиналған. Біздің елімізде бір өсімдікте тек қана 3-5 шашақгүл ғана пісіп жетіледі, ал отанында 100-150 дейін піседі.

Әрбір шашақгүлдерде 50-200 дана гүлдер бар. Гүлдері ұсақ, жай бес ескекті гүл серігінен тұрады, дара жынысты. Аталық гүлдерде аталықтар көп, ал аналық – үш ұялы жатын, үш қос ескекті тозаңдардан тұрады. Майкене- айқас тозаңданатын өсімдік. Жемісі – үш ұялы шар тәріздес қауашақ, әрбір ұяда бір-бірден тұқым орналасады. Сырты тегіс, кейде тікенді. Алдымен орталық шашақгүлдегі қауашақтар піседі, содан соң бүйіріндегілері, піскен кезде қан-қызыл түртармақтың қауашақтары жарылып тұқымдары шашылады, ал персиялық түр-тармақ қауашағы жарылмайды. Тұқымы – сопақша жұмыртқа пішінді, қабығы әлсіз. Тұқымның сырты ала, түсі сұрдан – қара қоңырға дейін. 1000 тұқым салмағы 200-500 г.

Майкене – жылу сүйгіш өсімдік. Тұқымы 12-13⁰С өне бастайды, көгі жаппай 16-18⁰С пайда болады. өсіп-жетілуіне қолайлы температура 25-30⁰С. Өсімдік барлық өсу кезеңдерінде аз уақыттағы үсіктерден (-2⁰С) зардап шегеді.

Вегетация кезеңінің ұзақтығы 110-150 күн және өсу дәуіріндегі қажетті белсенді температуралар жиынтығы (10⁰С жоғары) – 2500-3200⁰С тең.

Ылғалға талабы жоғары. Жоғары өнімді ылғалды жылдары немесе суармалы жерлерде береді. Қуаңшыл жылдары өсімдіктің жапырақтары түсіп, гүлдері мен қауашақтары жетілмейді. Ылғалдың жетіспеуі өнімділікпен май шығымдылығына да кері әсерін тигізеді.

Жарық сүйгіш өсімдік. Топырақ құнарлылығына қатаң талаптар қояды. Ең жақсы топырақ типтері – қоректік заттарға бай қара және сұр топырақты жерлер. Топырақ ертіндісінің қолайлы реакциясы 6,0-7,3. Майкене үшін қолайсыз ауыр сазды, бастапқы және тұзданған жерлер.

Сорттары: Донская крупнокистная, ВНИИМК 165 улучшенная, Херсонская 10, Краснодарская 3, Хортицская және т.б.

Өсіру технологиясының ерекшеліктері. Майкенені күздік бидайдан, жүгеріден және дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастыру керек. Майкененің өзі де жаздық астық дақылдарына жақсы алғы егіс болып саналады. Фузариоз ауруымен залалдану қаупін ескере отыра, майкенені бастапқы орнына 8 жылдан кейін ғана қайтаруға болады.

Майкененің қоректік заттарға да талабы жоғары. Ол 1 ц тұқым қалыптастыру үшін топырақтан 7,2 кг азот, 1,7 кг фосфор және 5,0 кг калий жұмсайды. Дақыл үшін жақсы тыңайтқыш болып көң саналады және оны 20 т/га мөлшерінде шашу тұқым өнімділікті 20-25% жоғарылатады. Бүкілодақтық майлы дақылдар ғылыми зерттеу институтының деректері бойынша, майкене плантациясына N_60-90Р₉₀К₃₀ кг әсерлі затпен минералды тыңайтқыштар беру тұқым өнімділігін 16-20% көтереді.

Топырақ өңдеу. Майкене өсірілетін танапты күзде алғы дақылды жинағаннан кейін сыдыра жыотып, содан соң 25-27 см тереңдікке сүдігер тартады. Ерте көктемде танап тырмаланып және қажетсінше культивацияланады.

Дақылды индустриальды технологиямен өсіруде арамшөптермен күресу үшін тиімділігі жоғары топырақ гербицидін трефланды (6-8 кг/га) себер алдындағы культивацияға салады.

Егістік материалға қатаң талаптар қойылады. Себуге ірі және біркелкі сортқа тән тұқым іріктеп алынады. Тұқымдық материалдың тазалығы 98% және өнгіштігі 85% төмен болмау керек. Себер алдында тұқымдық материалды ауруларға қарсы дәріленеді.

Майкенені үсік шалу қаупі өткеннен соң, топырақтың 10 см қабаты 12⁰С жылынғанда себе бастайды. Ерте немесе кеш себу өнімділікті төмендетеді. Республиканың оңтүстік-шығысындағы майкене себудің қолайлы күнтізбектік мерзімі мамыр айының бірінші онкүндігінің соңы (Т.Н.Нұрғасенов және т.б., 2010).

Майкенені шаршы ұялы (70х70 см) және пунктирлі тәсілмен 70 см қатараралықпен СУПН-8, СПЧ-6МФ сепкіштерімен себеді. Т.Н.Нұрғасенов және т.б. (2010), республиканың оңтүстік-шығысының суармалы жерлерінде майкенені 90х60 см нобаймен себуді ұсынады.

Себу мөлшері ірі тұқымды сорттарды 20-25кг/га және ұсақ тұқымдыларды-10-12 кг/га. Себу тереңдігі 6-10 см. Гектардағы өсімдіктер жиілігі 45-60 мың дана аралығында болу керек.

Күтіп-баптау шаралары. Көгі шыққанға дейін тырмалау және қатараралықты өңдеу. Екінші нағыз жапырақ пайда болғаннан кейін сиретуге болады.

Вегетация кезеңінде қатараралық 2-3 рет өңделеді, сонша рет суарылады, әрбір суғару мөлшері 400-500 м³/га. Арамшөптермен күресуде гербицидтер қолданылады.

Майкене қауашақтары біркелкі піспейді, бірінші кезекте орталық шашақгүлдегі қауашақ піседі, содан соң басқа қатардағылар піседі. Жинау үшін қауашақтардың біркелкі пісуі және тұқым ылғалдылығы төмен болуы керек. Сондықтан қауашағы жарылмайтын өсімдіктерді десикациялайды, яғни тамырында құрғатады. Десикант ретінде магний хлораты 15 кг/га және оны 100 литр жұмыс сұйығына араластырып өсімдікке бүркеді. Десикант қолданғаннан кейін 12-15 күннен соң тұқымды жинауға болады.

Қауашағы жарылмайтын майкене сорттарын бір сатылы тәсілмен майкене жинайтын комбаиндармен ККС-6, ал екі сатылы тәсілмен жинау үшін алдына арнайы қондырғы қойылған астық комбайндарын пайдаланады. Соңынан майкене ұнтақтағышымен КЦМ-2 бастырады. Қамбада сақталатын майкене тұқымының ылғалдылығы 6% аспау керек.

 

4.2 ЭФИР МАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР (жалпы сипаттамасы)

 

Эфир майлы өсімдіктерді ароматты зат – эфир майларын алу үшін өсіреді. Оларды негізінен парфюмерия-косметика, тамақ және дәрі дәрмек өндірістерінде қолданады.

Эфир майларын өсімдіктер шикізатынан гидродистилляциялау жолымен немесе ерітінділерімен экстракциялау арқылы алады. Эфир майлы өсімдіктер эфир майлары өндірісінде табиғи шикізат болып саналады.

Эфир майлы өсімдіктер жер шарының барлық егіншілікпен айналысатын аймақтарында өсіріледі. Әлемде жылына 20-25 мың тонна эфир майлары өндіріледі. Олардың басым бөлігі – 26-28% - Солтүстік Америка мен Азия елдерінің үлесіне тиеді, ал Европа мемлекеттерінде -20% және Оңтүстік Америкада – 14%-ға жуығы өсіріледі. Европа континентіндегі эфир майлы өндірістің ең дамыған елдеріне ТМД мемлекеттері, Болгария, Франция, Испания және Италия жатады.

Адамзат эфир майлы өсімдіктерді ертеден пайдаланған. Біздің эрамызға дейін 4 мың жыл бұрын мысырлықтар өздерінің қажетіне хош иісті өсімдіктерді қолданған. Индия, Египет және басқа ертеде өркениеті дамыған орталықтардың эфир май өндірісі жер шарының басқа елдеріне кеңінен тараған.

ТМД елдерінде әлемдегі барлық эфир өндірісінің 4%-дан астамы және дүниежүзіндегі кориандр майының 90% өндіріледі.

Әдебиет көздерінің деректері бойынша, әлемнің эфирлі табиғи флорасында 3000 таяу түрлері тіркелген, оның ішінде 1054 түрі ТМД мемлекеттері үлесіне тиеді, атап айтқанда Кавказда 491 түр, ал Қазақстанда 449 түрі кездеседі. ТМД мемлекеттерінде мәдениленген эфир майлы өсімдіктердің 30-ға таяу түрлері бар.

Эфир майларына ең бай өсімдіктерге ерінгүлділер, балдыркөктер, астра, шатырша тұқымдастары кіреді және олардың эфир майлы өсімдіктер арасындағы үлесі 50%-дан асады.

Эфир майлы өсімдіктердің химиялық құрамы күрделі және тұрақты емес. Оның құрамындағы компоненттер қатынасы, олардың сақталуы немесе сақталмауы көптеген факторларға - өсімдіктің табиғатына (түр, сорт), өсірілген жеріне, климат жағдайына, жинау мерзіміне және т.б. – байланысты өзгереді.

Өсімдіктердің барлық бөлігінде бірдей эфир майлары болмайды. Мысалы, кориандр өсімдігінде эфир майы гүлінде, жемісінде, сабағында, жапырағында және тамырында түзілсе, осы тұқымдастыққа жататын кароподиумда тек қана жемісінде жиналады. Бір өсімдік деңгейінде әртүрлі органдарына жиналған эфир майларының құрамы да әртүрлі болады.

Өсімдіктердің әртүрлі органдарынан эфир майын алудың технологиялық үдерісінің өздеріне тән ерекшеліктері бар, сондықтан эфир майлы шикізат әртүрлі топтарға жатқызылады. Олар тұқым, шөп, гүл және тамыр шикізаттары болып бөлінеді.

Тұқымдылар тобына шатырша тұқымдастығына жататын өсімдіктер кіреді, олардың піскен тұқымдары маңызды эфир майын алатын көздерге жатады, өндірістік маңызы бар өкілдері – кориандр, анис, зере, тмин және фенхель.

Шөптесін эфир майы шикізатын беретін өсімдіктерге және эфир майларын жер бетіндегі органдарында, негізінен жапырақтарында, жинаушылар қатарына ерінгүлділер тұқымдастығы жатады. Оған жалбыз (мята), басқа тұқымдастардан осы топқа герань, эвкалипт және т.б. кіреді. Гүлді топтар құрамына эфир майы гүлдің желек және тостаған жапырақшаларында, көбінесе гүл шоғырында болады (раушангүл, мускатты шалфей т.б.)

Тамырдан алынатын эфир майлы шикізат беретін өсімдіктерге, яғни майы тамырында жиналатындарға: ирис, аир және т.б. жатады.

Шетелдерге эфир майлы шикізатты ағаш түрлерінен алады. Олардан майды ағашты өңдеу жолымен өндіреді.

Республикада және ТМД елдерінде егіс көлемі және өндірілген эфир майының мөлшеріне қарай жетекші орынды кориандр, бұрышты жалбыз, мускатты шатыраш (шалфей), анис, тмин және фенхель иеленеді.

Еліміздегі аталған дақылдардан өндірілген эфир майларын негізгі тұтынушы парфюмериялық және косметикалық өнеркәсіптер. Сонымен қатар, эфир майларын тамақ өнеркәсібінде, кондитер бұйымдарын дайындауда, алкогольсіз сусындар, балық, көкөніс консервілерін, арақ- шарап жасауда пайдаланады. Кейбір эфир майлары медицинада және ветеринарияда қолданылады. Көптеген эфир майлы дақылдар тұқымдары мен жемістерінде эфир майымен бірге басқа майдың болуы оларды техникалық мақсаттарда пайдалануға мүмкіндік жасайды. Майы сығылғаннан кейінгі қалған қалдық-күнжарасы – жануарлар мен құстарға бағалы мал азығы.

Шатырша және ерінгүлді тұқымдастардың барлық өсімдіктері-бал жинаушы дақылдар.