Глоссарий

· Жер қорларын ұтымды пайдалану өндірістік объектілерді оңтайлы орналастыруға бағытталған шамалар жүйесін орындауды, құрылыс тығыздығы параметрлерін және жер учаскілерін пайдалануды қарастырады.

· Жер бетін эрозиядан сақтаудың технологиялық әдісі бұзушылар (ауа немесе су ағыны) жолына механикалық кедергілерді тұрғызуға негізделген. Бұл үрдісте эрозияға қарсы тұрақтылықты жоғарылату орындалмайды.

· Жер бетін эрозиядан сақтаудың биологиялық әдісі жыныстарды берік ету үшінжоғары қабатқамәдени немесе жабайы өсімдіктерді отырғызу және бұл қабатқа мәдени микроорганизмдерді орналастыруды қарастырады.

· Рекультивация – падаланылған жер мен суды экологиялық және экономикалық тұрғыда қалпына келтіру жұмыстарының кешені.

· Рекультивацияға кететін шығын кең көлем шегінде жердің бұзылу жағдайына және ары қарай пайдалану бойынша өзгереді. Үйінді орнын жоспарлауда салыстырмалы шығын 123 тен 1000 долл/га ға өзгереді

· Жердің салыстырмалы сыйымдылығы – өнім бірлігіне шаққандағы пайдаланылатын, бұзылған немесе ластанғын жер көлемі.

· Жер құрамындағы қоспа – жердің тұрақты құрамында жоқ, жерде таралған зат.

· Жердің бұзылуы – пайдалы қазбаларды өндіруде, геологиялық барлауды жүгізгенде немесе құрылыс және т.б. жұмыстарды жүргізгендегі топырақ жабының бұзылуға, жергілікті жердің гидрогеологиялық режимінің, техногенді рельефтің қалыптасуына және басқа да сапалық өзгерістердің қалыптасуы барысында жүретін үрдіс.

· Рекультивацияланған жерлер –бұл бұзылған жерлер, өнімділігі қалпына келтірілген, халық шаруашылығындағы құндылығы мен қоршаған орта жағдайлары жақсарған бұзылған жерлер.

· Топырақ; — құнарлыжер литосферасының жоғарғы қабаты

 

Блиц – тест:

1. 1930 жылдан бастап Пенсильванияда (АҚШ) неше % бұзылған жерлер қайта қалпына келтірілді?

а) 20 b)80 c)90 d) 55 e)73

2. РФ ндағы жерді қорғаудың басты заңы:

a) «О недропользовании» b) «О недрах» c) «Об защите земли» d) «О земля, великая» е) «Защита нашей земли»

3. Тау кен өнеркәсібінің қалдықтары неше түрге бөлінеді?

a) 1 b) 2 c)3 d)4 e)5

4. Кен байыту фабрикаларының топыраққа әсер етуінің негізгі көзі:

а) котельная b) қойма с) шығарынды(выбросы) d) фабрика е) түтін

5. Н.Ф. Рейсмерс неше заңды көрсетті?

а) 7 b) 8 с)9 d)6 е)10

6. Қорғау бойынша шаралар топтарын табыңыз?

А) алдын ала қорғайтын және қалпына келтіретінБ) қалпына келтіретін және негізгі

В) негізгі және алдын ала қорғайтын Г) алдын ала қорғайтын және қосымша

Д) негізгі және қосымша

7. Жерге тікелей әсер етуді азайтудың негізгі құралы:

А) карьер құламаларын басқару Б) ашық өңдеуді азайту

В) аршылым жұмыстарын қайта өңдеу Г) карьер құламаларының рационалды емес параметрлерін таңдау Д) аршылым жұмыстарындағы шығынның көбеюі

8. Эрозияға ұшыраған беттерді нығайту әдістері?

А)техникалық,биологиялық,физика-химиялық Б)механикалық,химиялық

В)химикалық,физикалық Г)техникалық,рекультивациялық

Д)физикалық, тиімді

9. «Рекультивация» термині қолданылады?
А) жер заңын шығарушыда Б) рекультивациялық заң шығарушыда
В)жер актінде Г)тау кен өнеркәсібі тітаптарында
Д)арнаулы заңдарда

10. Қай жылы АҚШ та кен орнын өндіру мен рекультивациялыудың жаңа ережелері қабылданды?

А)1978 Б)1967 В)1977 Г)1968 Д)1958

 

 

Бақылау сұрақтары:

1. Қай ғалым жерасты ғимараттарын пайдалану бағыттарын ойлап тапты?

2. Жер қорларын пайдалануды бағалаған кезде қандай көрсеткішті қолданады?

3. Қорларды пайдалануды бағалағанда санитарлық-гигиеналық ацмаққа қойлады?

4. Топырақ дегеніміз не?

5. Топырақтың құнарлы қабаты дегеніміз не?

6. Пайдаланылмайтын жерлер дегеніміз не?

7. Жер қорларын пайдалануды құжаттандыру нені қарастырады?

8. Жер учаскісінің инженерлік – экологиялық картасы нені қарастырады?

9. Топырақтың (лисистость) дегеніміз не?

10. Топырақ түрлері?

11. Жер қорларын ұтымды пайдалану қарастырады?

12. Тікелей немесе жанама әсер етуді азайту қалай орындалады?

13. Жыныстарды бұзылудан сақтап қалу қандай әсерлер бойынша орындалады?

14. Биологиялық әдіс дегеніміз не?

15. Техникалық әдіс дегеніміз не?

16. Жерлерді рекультивациялау бағыттарын таңдау қалай орындалады?

 

Әдебиеттер:

1. Певзнер М.Е. «Горная экология» Учебное пособие для вузов, с.316-317

2. Певзнер М.Е. «Горное дело и охрана окружающей среды».

3. Мирзаев Г.Г. «Экология горного производства», с. 162, с. 188.

4. Интернет.

 

 

СӨЖ №7

 

Тақырыбы:Тау кен жұмыстары барысында жер қорларын пайдалану және қорғау.

Мақсаты:Землевание малопродуктивных земель. Формирование и восстановление ландшафта.

1. Диаграмманы толтырыңыз.

Біздің планетамыздың жер қорын млн. км²бөлу (жердің барлық ауданы бойынша%):

2. Тапсырманы орындаңыз.

11 принципке сәйкес жердің мағынасы

3. Сөйлемді жалғастырыңыз.

Келесідей үрдістерде бұзылған жерлерге рекультивация қолданылады:

· Тау кен кәсіпорындарын игеру ________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

· Өнеркәсіптік ликвидация ________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

· Складирования, эксплуатация және ________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

· Ластану салдарын ликвидациялау _________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

· Әскери жаттығуды жүргізу _________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

 

4. Сызбаны толтырыңыз. Бұзылған жерлерді рекультивациялағанда қандай нәтижеге қол жетеді?

 

5. Сызбаны толтырыңыз. Тау кен кәсіпорыны рекультивациялаудың келесідей техникалық этаптарын орындайды. Олардың құрамына:

6. Сызбаны толтырыңыз. Тау кен жұмысы технологиясы қамтамасыз ету керек:

 

 

7. Сызбаны толтырыңыз. Үйіндінің түзілуінің селективті технологиясының сызбалары бірнеше талаптар қатарын қамтамасыз ету керек. Олардың қатарына:

 

8. Нақты тау кен кәсіпорындарындағы рекультивация жұмыстарының тиімділігін жоғарылатуды қамтамасыз ететін қандай зерттеулер жалпы әдістемелік ыңғайды қарастырады:

Глоссарий:

· Ландшафт – территориядағы спецификалық табиғи қорлардың біртекті қалыптасуы.

· Жердің қалпына келуі — жер ландшафтының бастапқы күйіне жасанды немесе табиғи жолмен келу үрдісі.

· Жер бетінің бұзылуы – пайдалы қазбаны өндіргенде, геологиялық барлау, іздестіру және т.б. жұмыстар барысындағы үрдіс.

· Табиғи ландшафтты қорғау – жерді және кәсіпорын территориясы жерлерін қорғауға бағытталған тәсілдер жиынтығы.

· Жерлерді рекультивациялау – тау кен өндірісінде, жол құрылысы, каналдар және т.б. үрдістер барысында бұзылған жердің құнарлы қабаты мен жабынын жасанды жолмен қайта қалыптастыру. Рекультивациялау жұмыстары құрамына:
- рельефті қайта қалпына келтіру, тау жыныстары үйінділерін жою және т.б.;
- топырақты қалпына келтіру;
- орманды қалпына келтіру;
- жаңа ландшафтты жасау.

· Топырақтың құнарлы қабатын алу нормалары жобалау барысында топырақтың ластану дәрежесіне байланысты қабылданады.

· Топырақ жабушы (почвопокровные) өсімдіктер – төселетін аласа өсетін шөп тектес және бұталы өсімдектер топтары.

· Топырақ жабушы өсімдіктер топырақты жел ұшырудан немесе сумен шайылудан қорғау үшін қолданылады.

· Табиғатты ұтымды (рационально) пайдалану– табиғатты пайдалану жүйесі. Онда:
- өндірілетін табиғи ресурстар толық қолданылады;
- қайта қалпына келетін табиғи ресурстардың қалпына келуі қамтамасыз етіледі;
- өндіріс қалдықтары толық және бірнеше рет пайдаланылады.

· Үйіндеме (террикон) – жерасты тау кен кәсіпорындарында алынған бос тау жыныстарының жасанды үйіндісі (әдетте көмір).

· Террикон жерлерді рекультивациялау үрдісіндегі ормандандыру мен көгалдандырудың объектісі болып табылады.

· Топырақ мелиорациясы – табиғатты ұтымды пайдаланудың бір түрі, жердің құнарлылығын арттыруға бағытталған тәсілдер кешені. Мелиорация ландшафтты толық немесе оның бір бөлігін қамтуы мүмкін.

Блиц – тест:

1. Рекультивацияның неше бағыты бар?

a) 7 b) 8 c) 9 d) 10 e) 11

2. Жер қорының басым пайызын иеленеді:

а) Мұздықтар b) Ормандар с) Тундра d) Шөлдер e) Шалғындақтар

3. Қазір бір адамға жыртылған жердің орта есеппен қанша Га келеді?

а) 0.32-0.4 b) 0.6-0.9 c) 1-2 d)1-2.2 e) 4-5

4.ГОСТ «Табиғатты қорғау. Жерлер. Рекультивациялауға арналған жерлердің классификациясы» қай нөмірді алады?

а) 17.5.2.60-54 b) 34.4.4.24-34 c) 17.5.1.02-78 d) 12.4.6.34-34 e) 34.3.2.44-34

5. МФС негізіндегі жабының келесідей созылу кезіндегі беріктілік шегі бар:

a) 0.5-1.5 b)1.3-1.6 c)1.9-3 d) 3-3.6 e) 4.5-6

6. Что из перечисленного к мероприятиям восстано­вительного характера, направленным на устранение последствий воздействия промышленного производства на окружающую среду, в первую очередь на земли, и рассматривается как основное средство их воспроизводства?

А. Рекультивация Б. Жерлердің бұзылуы

В. Геологиялық барлау Д. пайдалы қазбаларды өндіру

7. ГОСТОМ – ға сәйкес жыныстардың биологиялық рекультивациялауға жарамдылығы неше көрсеткіш бойынша бағаланады «Жерлерді биологиялық рекультивациялау кезіндегі аршыма және араласқыш жыныстар классификациясы»?

А) 6 Б) 7

В) 8 Г) 9

8. Жерлерді рекультивациялаудың неше бағыты бар, сонымен қаьар рекультивация бағытын таңдау неше факторға байланысты орындалады?

А. 7 бағыт, 8 фактор Б. 8 бағыт, 7 фактор

В. 7 бағыт, 7 фактор Д. 8 бағыт, 8 фактор

9.Қоршаған ортаға теріс әсерін тигізетін бұзылғын жерлерді биологиялық және техникалық әдістерді қолданып жүргізілетін рекультивацияның қай түрі?

А. санитарлы-гигиеналық Б. орман шаруашылықтық

В. ауыл шаруашылықтық В. рекреациялық

10. Рекультивация функциялары?

А. табиғатты қорғау Б. табиғатты қалпына келтіру В. шаруашылықты қалпына келтіру (хозяйственновосстановительная)

Д. территориалық-жоспарлы Е. барлығы дұрыс

11. Рекультивацияның технологиялық этапына не жатпайды?

А. эрозияға қарсы шаралар Б. мелиоративті шаралар кешені

В. гидротехникалық және мелиоративті ғимараттар құрылысы

Д. үйіндінің төменгі бөлігіне аз пайдаланылатын немесе мүлде пайдаланылмайтын жыныстарды орналастыру

12. Тау кен жұмыстары технологиясы қамтамасыз етуі керек:

А. өртенбейтін және берік үйінділердің геомтериялық параметрлері өлшемдерін тиімді етіп жасау

Б. технологиялық үрдіс кезінде жерді пайдалану уақытының минималдылығы

В. қоршаған ортаға теріс әсерді азайту

Д. карьер борттарын қазу және үйінді құламаларын жаю мен сатылау

13. Селективтіүйіндінің қалыптасуының сызбалары қандай шарттарды қамтамасыз етуі керек?

А. Жоспарлау жұмыстарынан кейін рекультивациялау қабатының қалыңдығын жасауды қамтамасыз ету

Б. өнімділігі жоғары валды тәсіл арқылы үйіндіге максималды көлемде аршылым жыныстарын төсеуді қарастыру

В. Пайдалы жыныстарды өндіру, тасымалдау және төсеу кезінде минималды шығынын қамтамасыз ету

Д. Барлық аталғандар

14. Рекультивациялау кезінде механизация жабдығы ретінде негізінен нені қолданады?

А) бульдозерлер Б) скреперлер

В) экскаваторлар Г) драглайндар

15. Рекультивациялау жұмыстарында бульдозерлік құрылғыны қолдану барлық жұмыс көлемінің неше пайызын алады?

А. 70-80 Б. 90-100 В. 45-65 Д. 10-18

 

Бақылау сұрақтары:

1. Ландшафт дегеніміз не?

2. Ландшафттың өзгеруінің неше типі бар?

3. Жер ландшафтын қорғаудың құқықтық нормалары немен негізделеді?

4. Кім жер қатынасының қатысушысы бола алады?

5. Жер учаскісі қожайындары жерді қорғау үшін қандай шараларды қолданулары керек?

6. ГОСТ «Табиғатты қорғау. Жерлер. Рекультивацияға арналған бұзылған жерлер классификациясы» қандй нөмірді иеленеді?

7. Кәсіпорынның қызмет ету барысында қолданылатын жер ауданы?

8. Тау кен техникалық қызмет нелерге мүмкіндік береді?

9. Қай жер орны жер қорының көп пайызын алады?

10. Рекультивацияның неше бағыты бар?

11. Рекультивациядегеніміз не?

12. Рекультивацияның қандай бағыттары бар?

13. Рекультивация бағыттары қандай факторларға байланысты таңдалады?

14. Жер шығарындысын азайту үшін орындалатын ұтымды іс - әрекеттер?

15. Тау кен өндірісі технологиясы нені қамтамасыз ету керек?

16. Жер беті рельефінің негізгі түрлері?

17. Рекультивация жұмыстарының бір сызбасын түсіндіріңіз.

 

 

Әдебиеттер:

1. Певзнер М.Е. «Горная экология» Учебное пособие для вузов, с.252-264

2. Певзнер М.Е. Горное дело и охрана окружающей среды – М.: МГГУ 2001; стр.166-196.

3. Интернет

СӨЖ №8

Сабақтың тақырыбы:«Су ресурстарын рационалды қолдану және қорғау»

Сабақтың мақсаты:Су ресурстарын қолдану жағдай және болашағы, олардың құрылысы мен перспективасы. Тау – кен және құрылыс жұмыстарының гидрологиялық сеть райондарына әсер етуі.

Тапсырма:

1. Ұқсастықтарын табыңыз,(су көлемдерінің орналасуы бойынша,мың.км³)

Дүниежүзілік мұхит 60000

Жерасты сулары 4000

Соның ішінде белсенді су алмастыру зонасы 14

Мұздықтар 1370323

Көл 24000

Топырақ ылғалдылығы 1,2

Атмосфера буы 280

Өзен суы 85

 

2. Тау – кен жұмыстарының зонасындағы құрғатудың негізгі әдісі болып су деңгейін төмендету, яғни тау- кен жұмыстарының және қазбалардың және шайқау сонымен бұрып жіберу қолданылады. Заманға сай техника және технологияның дамуы су деңгейін төмендетуге және кенорындарының көмегімен қиын гидногеологиялық жағдайларды шешуге ықпал етеді.

Тапсырманы орындаңыз:

Суды төмендетудің негізгі әдіс - тәсілдері:

 

 

3. Сөйлемді толықтырыңыз:

 

Жер беті жалпы..., 70,8% мұхит пен теңіздерден құралған. Оның шамамен 3% материкішілік суралы құраса -...,... және шамамен …%беті мұзбен қапталған.

 

 

4. Тапсырманы орындаңыз:

Судың негізгі айналмалы элементтері

 

5. Сәйкестікті табу (бағыт бойынша дұрыс жауабын табу):

 

Су деңгейін төмендету құралдары тау- кен қазбаларында орналасады

Құрылыс алаңдарын құрғату тікелей жер беті әдісімен

Су деңгейін төмендету үшін жерасты және жер үсті әдістері қолданылады

Құрамды

Жер асты

Жер беті

Практикада әдетте суды төмендетудің 3 әдісі қолданылады:

 

 

6.

 

 

6.Супайдаланушылар міндетті...(сөйлемді аяқтаңыз):

 

 

 

7. Суды пайдалану 2 топқа жіктеледі:

1. Арнайы

2. Жалпы

 

8. Табиғи сулар (сөйлемді толықтырыңыз):

Табиғи сулар беттік, жерасты және атмосфералы болып бөлінеді. Олардың барғылы...,.... және... жағдайда болуы мүмкін. Беттік табиғи сулар...,...,... және... болып бөлінеді.... өзендер, каналдар және бұлақтар, суқоймаларға – көл, суқоймасы және бөгеттер жатады.... объектілері олардың ауданына, ұзындығына, тереңдігіне, шығынына және су көлеміне, ағын жылдамдығына, судың температурасына және т.б байланысты болып келеді.

 

9. Сәйкестікті тап(бағыт бойынша дурыс жауабын көрсет)

Жерасты сулары, жер бетінің қабығына байланысты келесідей классификацияланады...

Басшы(верховодки)

Грунтты

Артезианды

Сутартқыш горизонттардың терең бөлігінде борпылдақ жыныстарды орналасуы

Аса терең емес беттік қабатында орналасады

Салыстырмалы түрде қатты терең емес болады

 

 

 

 

10. Шаруашылық – тұрмыстық ағынды сулары ластану түріне байланысты:

*Фекальды -....

*Шаруашылық -.....

*Физиологиялық қалдықтар -.....

 

Атмосфералық ағынды сулары:

*жаңбырлы -....

*жұмсарған -.....

 

11. Н.И.Плотниковтың пайымдауынша:

 

 

 

Сонымен қоса метеорологиялық станциялардың мәліметтері:

 

12. Тау – кен өнеркәсібінде ағынды сулардың пайда болуы:

Пайда болуына байланысты ағынды сулар келесідей жіктеледі:

 

Өндірістік ағынды сулар, яғни олардың әр – түрлі технологиялық процесстерде немесе пайдалы қазбаларды алу барысы өз кезегінде 2 топқа жіктеліп қаралады:

Глоссарий:

Гидросфера – жер ғаламшарының су қабығы немесе құрлықтағы, мұхиттағы және атмосферадағы яғни жер шарындағымбарлық сулардың жиынтығы. Гидросфера жер бетінің шамамен 71%-ын алып жатыр. Гидросфераның шамамен 94%-ын мұхиттар мен теңіздер құраса, 4%-ы жер асты суларының, шамамен 2%-ы мұздықтар мен қарлардың 0,4%-құрлықтардағы жер үсті суларының үлесіне тиеді.

Ағынды суларды тазалау – белгілі бір заттарды жою немесе бұзу барысында жүргізіледі.

Судың ластануы деп – олардың құрамында ластану қаупі бар заттардың болуымен сипатталады.

Негізгі ластау көздері – ағынды сулар мұнайлы, мұнайлы химиялық, химиялық, көмірлі, целлюлозалы –қағазды және металлургиялық кәсіпшілікте қолданылады.

Суды қолдану системасына гидроэнергетика, сулы транспорт, балық шаруашылығы, сулы туризм және т.б.

Суды қорғау дегеніміз – шама системасы, яғни ластанбауды қадағалау.

Судың сапасы дегеніміз – судың құрамы мен мінездемесі, оның аса тұрақты жерлерде қолданылуы.

Суды қорғаудың сапасы – су көрсеткіштерінің берілген нормаларымен сәйкес келуі.

 

Блиц – тест:

1.Жалпы жердің беті нешеге тең;:

A. 510 млн.км²

B. 650 млн.км²

C. 610 млн.км²

D. 520 млн.км²

E. 780 млн.км²

2.Жер бетінің су қабығы:

A. Биосфера

B. Литосфера

C. Гидросфера

D. Атмосфера

E. Стратосфера

3. 11%-ын жер бетінің не құрайды:

A. Мұхиттар

B. Мұздықтар

C. Көлдер

D. Өзендер

E. Теңіздер

4. Суайналмасында негізгі элементтері болып атмосфера, мұхиттық және... болып табылады.

A. Мұздықтық

B. Теңіздік

C. Литосфералық

D. Биосфералық

E. Материктік

5. Гидроэнергетика, сулы транспорт, сулы туризм кайсысына жатады?

A. Суды пайдалану системасына

B. Суды төмендету системасына

C. Суды тазарту системасына

D. Суды қолдану системасына

E. Су ресурстарын жоюға

6. Қайсы әдіспен зиянды заттардың су немесе су объектілеріне берілген нормадан тыс зиян келеді?

A. Ластану

B. Ластанып қалу

C. Тазарту

D. Фильтрация

E. Суды төмендету

7.Жерасты суларының жер бетімен байланысы және жер бетінің суларының арасындағы гидродинамикалық зона саны?

A. 5

B. 4

C. 3

D. 2

E. 1

8.Жоғарғы гидродинамикалық зонаның мінездемесі?

A. Гидрографикалық құрғату тереңдігіне байланысты

B. Аса тереңдікке байланысты (800-1000м)

C. Аса терең емес(600-800м)

D. Жай су алмасу зонасының аса тереңдігі

E. Аса белсенді жер бетімен байланысы, орнықты жерасты суының өзен бағытымен жүруі.

9.Орташа гидродинамикалық зонаны мінездеп беріңіз?

A. Аса терең емес(600-800м)

B. Гидрографикалық құрғату тереңдігіне байланысты

C. Аса белсенді жер бетімен байланысы, орнықты жерасты суының өзен бағытымен жүруі.

D. Аса тереңдікке байланысты (800-1000м)

E. Жай су алмасу зонасының аса тереңдігі

10. Төменгі гидродинамикалық зонаға мінездеме беріңіз?

A. Аса белсенді жер бетімен байланысы, орнықты жерасты суының өзен бағытымен жүруі

B. Жай су алмасу зонасының аса тереңдігі

C. Аса терең емес(600-800м)

D. Аса тереңдікке байланысты (800-1000м)

E. Гидрографикалық құрғату тереңдігіне байланысты

11. Техникалық қондырғысыз суды қолдану объектісі?

А. Жалпы

Б. Арнайы

В. Жалпы - арнайы

Г. Барлық жауабы дұрыс

Д. Дұрыс жауабы жоқ

12. Қандай жерасты суларының сутартқыш горизонттары терең бөлігінде борпылдақ жыныстары орналасады?

А. Басшы

Б. Грунтты

В. Артезианды

Г. Арнайы

Д. Жалпы

13.Аса терең емес беттік қабатында орналасатын жерасты сулары?

А. Басшы

Б. Грунтты

В. Артезианды

Г. Арнайы

Д. Жалпы

14. Жерасты суларына аса тереңдікке бармай орналасуы?

А. Басшы

Б. Грунтты

В. Артезианды

Г. Арнайы

Д. Жалпы

 

15. Қандай сулар жер беті, жер асты және атмосфералық деп бөлінеді?

А. Табиғи

Б. Ластанған

В. Атмосфералық

Г. Гидравликалық

Д. Барлық жауабы дұрыс

16. Ағынды сулардың жіктелуі?

А. 1

Б. 2

В. 3

Г. 4

Д. 5

17. По сравнению с шахтными и карьерными какие воды отличаются повышенным содержанием органических загрязнений?Шахталық және карьерлік сулардың айырмашылығы ретінде қайсысының құрамында органикалық ластануы басым?

А.Шаруашылық – тұрмыстық ағынды сулары

Б. Атмосфералық ағынды сулары

В. Өндірістік ағынды сулары

 

 

Қорытынды сұрақтар:

1. Гидросфера дегеніміз не?

2. Гидросфераның құрылысы?

3. Судың ластануы дегеніміз не?

4. Су ресурстарыныңклассификациясы?

5. Тау – кен өндірісінің су бассейніне әсері?

6. Суды төмендетудің негізгі әдістері?

7. Табиғи суларға тау – кен өндірісінің тура ықпал етуін қалай түсінесін?

8. Табиғи суларға тау – кен өндірісінің жанама ықпал етуін қалай түсінесін?

9. Суды қолданудың қандай әдістерін білесің?

10. Табиғи сулардың бөлінуін ерекшелеп көрсет?

11. Жерасты сулары қандай бағытта классификацияланады?

12. Суды қорғау негіздері?

13. Ағынды сулар дегеніміз не?

14. Өндірістік ағынды сулар дегеніміз не?

15. Қандай топтарға жіктеледі?

16. Қандай ағынды сулар жаңбырлы және жұмсарған болып бөлінеді?

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. М.Е.Певзнер «Горная экология», М.2003г. (стр - 206), (стр.228-231), (стр.197-198), (стр.200-201)

2. М.Е.Певзнер, А.А.Малышев, А.Д.Мельков, В.П.Ушань «Горное дело и охрана окружающей среды», М.2001г. (стр.108, 124-125)

3. Г.Г.Мирзаев, Б.А.Иванов, В.М.Щербаков, Н.М.Проскуряков «Экология горного производства», М. «Недра», 1991г., (стр.229 - 247), (стр.31)

4. Интернет

 

СӨЖ №9

Сабақтың тақырыбы:«Су ресурстарын қорғау және рационалды»

Сабақтың мақсаты:Суды қорғаудың құқықтық және нормативті негіздері. Табиғи сулардың ластануын ескерту және олардың тау-кен қазбаларына ағып келуін азайту. Ағынды сулардың рационалды

Тапсырмалар:

1. Су объектілерін пайдалану кезінде суды пайдаланушы міндетті:

 

 

 

2. Сызбаны толтырыңыз:

Сулы заңнаманың мақсаттары

 

3. Кестені толтырыңыз:

Тау-кен өндірісінің табиғи суларға

Тура әсері	Жанама әсері

 

4. Сызбаны толтырыңыз:

Егер кенорын суланған жағдайда, бірақ дренажды сулар мақсаты бойынша пайдаланылуы мүмкін болмаса, жерасты сулар қорын сақтау бойынша іс-шаралар қайта қаралуы керек.

 

Жерасты сулар қорын сақтау бойынша іс-шаралар

 

 

5. Сызбаны толтырыңыз:

Су ресурстарының қорғалуын және пайдаланылуын реттейтін заңнамалық актілерді атаңыз:

 

 

6.Сызбаны толтырыңыз

1995 жылы 16 қарашада қабылданған су кодексі қандай бөлімдерден тұрады?

b 8W35IXDTtjZ7evHOfH5lUt5cz5sHYBHneAnDGT+hQ5OYWn8gHZiVsCyKlJSQFzmws1+Ke2BtOtzl JfCm5v8/aP4AAAD//wMAUEsBAi0AFAAGAAgAAAAhALaDOJL+AAAA4QEAABMAAAAAAAAAAAAAAAAA AAAAAFtDb250ZW50X1R5cGVzXS54bWxQSwECLQAUAAYACAAAACEAOP0h/9YAAACUAQAACwAAAAAA AAAAAAAAAAAvAQAAX3JlbHMvLnJlbHNQSwECLQAUAAYACAAAACEAdtSLFzwCAACyBAAADgAAAAAA AAAAAAAAAAAuAgAAZHJzL2Uyb0RvYy54bWxQSwECLQAUAAYACAAAACEAwuTWSN0AAAAJAQAADwAA AAAAAAAAAAAAAACWBAAAZHJzL2Rvd25yZXYueG1sUEsFBgAAAAAEAAQA8wAAAKAFAAAAAA== " fillcolor="#4f81bd [3204]" strokecolor="#1f497d [3215]"/>

 

7. Сызбаны толтырыңыз:

 

Су заңнамаларының мақсаттары

 

 

8. Су объектілерін пайдалану құқықтары

Су пайдалануға лицензия негізінде құқықтарға ие болады. Лицензия мазмұнында қандай мәліметтер болу керек?

· ________________________________________________________________

· ________________________________________________________________

· ________________________________________________________________

· ________________________________________________________________

· ________________________________________________________________

· ________________________________________________________________

· ________________________________________________________________

 

9. Су объектілерін қорғау және пайдалану облысында мемлекеттік басқару салаларын атаңыз:

1)

2)

3)

4)

5)

6)

7)

8)

9)

10)

 

10. «Су объектілерін пайдалану төлемдері туралы» заңында не қамтылады?

· __________________________________________________________

· __________________________________________________________

· __________________________________________________________

 

11. Сутөмендету әдістері

Тау-кен өндірісінің айқын ерекшелігі болып пайдалы қазба кенорын құрғату қажеттілігі табылады. Тау-кен жұмыстарының аймағының құрғатылуының негізгі әдісі тартып шығару, өздігімен ағуды бұрып жіберу немесе әр түрлі қазындылар жүргізу жолымен сутөмендету болып табылады.

 

12. Тау-кен өндірісінің табиғи суларға әсері

13. Табиғи суларды қорғау бойынша методологиялық принциптер:

1)

2)

3)

14. Табиғи суларды қорғау бойынша іс-шаралар кешені

Табиғи суларды қорғау бойынша іс-шаралар кешені қандай топтарға жіктеледі?

 

15. Су бассейнін қорғау бойынша қалпына келтіретін іс-шаралар кешеніне не кіреді?

Глоссарий:

Су қорғау – судың ластануын, бітелуін және таусылуын алдын-алу және зардаптарын жоюға бағытталған іс-шаралар жүйесі.

Су қорғау нормалары – су объектілерінің экологиялық саулығын қамтамасыз ететін белгіленген көрсеткіштер шамалары.

Су қорғау ережелері – су қорғау нормаларын сақтау мақсатында адам іс-әрекеттерін реттейтін белгіленген талаптар.

Су сапасы – пайдаланудың нақты бір түріне сай келетінін анықтайтын судың құрамы мен қасиеттерінің мінездемесі.

Сапа белгісі – су сапасының бағасы берілетін белгі.

Су сапасы нормалары – су сапасы көрсеткіштерінің белгіленген шамалары.

Су сапасы индексі – пайдалану түріне және көрсеткіштеріне байланысты су сапасының жалпылама сандық бағасы.

Су сапасын бақылау – белгіленген нормалар мен талаптар бойынша су сапасының көрсеткіштерінің сәйкестігін тексеру.

Су сапасын реттеу – су сапасының нормаларын сақтау мақсатында су объектісінің жағдайына әсер ететін факторларға әсері.

Супайдалану – халықтың және ұлттық шаруашылықтың кез келген қажеттілігіне су объектілерін қолдану.

Мемлекеттік су кадастрі – судың пайдалануының мәліметтерінің есебін, супайдалануларды тіркеу, суды сандық және сапалық көрсеткіштерінің мәліметтерін есептейтін жүйеленген жинағы.

Супайдалану нормалары – берілген өндіріске тән 1 шартты белгіге немесе 1 тұрғынға сай келетін су мөлшерін белгіленуі.

Блиц-тест:

1. «Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» заң қашан қабылданды?

а)15 қыркүйек 1987 ж. в)18 шілде 1999 ж.

б)20 қазан 1986 ж. г)19 желтоқсан 1991 ж.

 

2. «Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» жаңа федералды заң қашан қабылданды?

а)5 қазан 1999 ж. в)11 қараша 1999 ж.

б)10 қаңтар 2002 ж. г)10 ақпан 2002 ж.

 

3. Тізбектегі қарым-қатынастардың барлық жақтарын қамтитын кешенді акт ретінде беретін заң;:

а)«адам-қоғам-табиғат» в)«тәртіп-қоғам-табиғат»

б)«адам-табиғат-құқық» г)«ұдайы өндіріс-табиғат»

 

4. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заң неше бөлімнен тұрады?

а) 16 в) 14

б) 18 г) 20

 

5.. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңның 9 бөлімі қалай аталады?

а)«Төтенше жағдайлар аймақтары, экологиялық апат аймақтары»

б)«Арнайы қорғаудағы табиғи объекттер»

в)«Жалпы бөлім»

г)«Қошаған ортаның мемлекеттік мониторингі»

 

6. Экологиялық мәдениет қалыптасу негіздеріне қай бөлім белгіленген?

а)1 в)5

б)7 г)13

 

7. Сапа нормативтері қандай көрсеткіштерге сәйкес белгіленген?

а)антропогенді в)стационарлы

б)химилық,физикалық,биологиялық г)дұрыс жауабы жоқ

 

8. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңның 6 бөлімі қалай аталады?

а)«Қоршаған ортаға әсердің бағасы және экологиялық сараптама»

б)«Экологиялық бақылау»

в)«Қоршаған ортаны қорғау облысындағы басқарудың негіздері»

г)«Қоршаған ортаны қорғау облысындағы нормалау»

 

9. Су кодексіне қай жылы қол қойылды?

а)16 қараша 1995 ж. в)19 қазан 1994 ж.

б)20 желтоқсан 1998 ж. г)16 желтоқсан 2000 ж.

 

10. Су кодексі неше тарау және неше баптан тұрады?

а)6 тарау и 140 тарау в)8 тарау и 120 тарау

б)5 тарау и 132 тарау г)10 тарау и 144 тарау

 

11. ҚР-ның «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңы қай жылы қабылданды?

А.15.07.1997 Б. 15.12.1999 В. 15.04.2001 ГД.15.09.2005

12. 41 бапқа сәйкес су объектісінің иеленушісі болмайтын тұлға қандай құқыққа ие емес?

А. шексіз пайдалану құқығы

Б. ұзақмерзімді пайдалану құқығы

В. қысқамерзімді пайдалану құқығы

Г. шекті пайдалану құқығы

13. Азаматтар мен заңды тұлғылардың супайдалануға лицензия алмай супайдаланудың қолдану мүмкін болатын қай түрі?

А. Жалпы Б. Арнайы В. Ерекше Г. Ешқандай

14. Су кодексінің ерекше бөлімінде неге ерекше көңіл бөлінеді?

А. Су және балық ресурстарын қорғау қажеттігі

Б. Пайдалану үшін төлем сомасының анықталуы

В. Супайдаланушыларға салық жеңілдіктерін белгілеу

Г. Су объектілерін иемденуші құқықтары

15. Әдетте практикада сутөмендетудің неше әдісі қолданылады?

А. 3 Б. 4 В. 5 Г. 2

16. Қай елдің тау кен өнеркәсібі жыл сайын табиғи бассейндерге шамамен 7,6 млн м3 ағынды суларды төгеді?

А. АҚШ Б. Қазақстан В.Ұлыбритания Г. Жапония

17. Су кодексі қай жылы қабылданды?

А)16 қараша 1995 ж. Б)19 қараша 1994 ж.

В)20 желтоқсан 1998 ж. Г)16 желтоқсан 2000 ж.

18. Тау кен өндірісі табиғи суларға әсерінің қандай түрлері бар?

А. Тура және жанама

Б. Сақтандыратын және қалпына келтіретін

В. Құрамды және жай

Г. Рационалдыжәне нормаланған

19. Су қатынастарының объектісі болып табылады?

А. Су объектісі немесе оның бөлігі

Б. Жер

В. Өсімдік

Г. Су бассейніне тау кен өндірісінің әсері

20. Ұңғымалардың алдын ала дренаждау жүйесі тау кен қазбаларына түсетін сулардың қанша процентін ұстап қалады?

А. 65-70 Б. 30-35 В. 50-55 Г.90-95

 

Контрольные вопросы:

1.«Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы» заң қашан қабылданды?

2. «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заң неше бөлімнен тұрады?

3. Барлық бөлімдерді ата.

4. 1 бөлімдегі «Жалпы бөлім» 4 бабында не айтылған?

5. Қоғамдық және коммерциялық емес бірлестіктер қандай құқықтарға ие?

6. 9 бөлім қалай аталады?

7. Су қорғау нормаларына анықтама беріңіз.

8. Мемлекеттік су кадастрі деген не?

9. «Қоргаған ортаны қорғау туралы» қандай заңдарды білесіз?

10. Су қорғау деген не?

11. Пайдалы қазбалардың кенорындарын құр,ату мақсатында қандай әрекеттер орындалады?

12. Табиғи суларды қорғау бойынша іс-шаралардың зерттеу және жүзеге асыру негіздеріне қандай принциптерді қолданады?

13.Су бассейнін қорғау бойынша қалпына келтіретін қандай іс-шараларды білесіз?

14.Су ресурстарына анықтама беріңіз.

15.1995 ж. 16 қарашада қабылданған су кодексі туралы айтыңыз.

16.Су объектілерін пайдалану қандай құжат негізінде құқықтар иемделінеді?

17.Су кодексінің жалпы бөлімінің тараулары қалай аталады?

18.Су объектілерін пайдалану кезінде супайдаланушылар қандай құқықтарға ие?

19.»Су объектілерін пайдалану төлемдері туралы» заң жайында не білесіз?

 

 

Әдебиеттер:

1.М.Е.Певзнер «Горная экология», М.2003г. (стр.207-243)

2.М.Е.Певзнер, А.А.Малышев, А.Д.Мельков, В.П.Ушань «Горное дело и охрана окружающей среды», М.2001г.

3.Г.Г.Мирзаев, Б.А.Иванов, В.М.Щербаков, Н.М.Проскуряков «Экология горного производства», М. «Недра», 1991г.

4.Интернет

 

 

СӨЖ №10

Сабақтың тақырыбы:«Су ресурстарын қорғау және тиімді пайдалану»

Сабақтың мақсаты: Ағынды суларды тазарту әдістері. Ағынды сулардан артық бөлшектерді тазалау.Қышқылды,сілтілі карьерлі және дренажды суларды тазалау.Шөгіндіні күйдіру және ағынды суларды заласыздандыру.

Тапсырмалар:

1. Стрелканың көмегімен тазалау әдістерінің сәйкес анықтамаларын табыңыз.

Ағынды сулардағы органикалық қоспаларды микроорганизмдер арқылы тазалау

Механикалық тазалау

Физико-химиялық тазалау

Ағынды сулардан аса жоғары тығыздықта гравитациялық күш әсерінен болған ерімейтін бөлшектерді Жою үшін қолданылады

Биохимиялық тазалау

Жоғары минералды ағынды сулар және құрамында органикалық улағыш заттар болғанда қолданылады.

Ластаушы заттармен рекцияға түсетін реагенттер негізінде жасалады

Термиялық тазалау

 

Ағынды сулардың ластаушы заттардың физикалық жағдайын өзгерту арқылы оларды жою

Химиялық тазалау

 

 

2. Ағынды сулардағы артық бөлшектерді тазалау әдістері:

3.тапсырма Әр әдіске сипаттама беру

Бейтараптандыру-

 

Қышқылдандыру-

 

Қалпына келтіру-

 

 

4. Сойлемді толықтырыңыз:

Ластану көзіне қарай тұрмыстық-шаруашылық ағынды сулар ………… және …………….. болып бөлінеді.

Әдетте тұрмыстық-шаруашылық ағынды сулардың минерализациясы мен қаттылығы карьер мен шахта суына қарағанда ………..

Органикалық бұзуға қатысушы микроорганизмдерге қатысты олардың ……….. және ………. түрлері ажыратылады.

Биохимиялық тазартудың анаэробные процесстері ……қатысынсыз жүреді.

Шахталық және карьерлік сулармен салыстырғанда шаруашылық-тұрмыстық ағынды сулар құрамында ………. жоғары болуымен ерекшеленеді.………..

5.Схеманы толтырыңыз (ағынды суларды заласыздандыру әдістері):

 

Химиялық

Физикалық

 

 

Электрохимиялық

Электрлі өңдеу