Шумове, вібраційне та електромагнітне забруднення міст

Ҡоба һүҙенең мәғәнәһен эҙләп, телебеҙҙең һүҙ ҡаҙнаһына юлланһаҡ, түбәндәге һүҙбәйләнештәрҙә осратырбыҙ уны:

ҡоба мал, ҡоба ҡош – аҡһыл, көлһыу төҫтәге мал, ҡош. Аллаһы Тәғәлә өсөн ҡорбанға килтерер малдың йышыраҡ ошондай төҫлөһөн һайлағандар. “Аҡ ҡорбан салыу” һүҙбәйләнешен иҫкә алайыҡ, ә бит эре малдың төҫө ап-аҡ булыуы – бик һирәк күренеш;

Ҡобағош – Учалы районында күбәләк ырыуына ҡараусы ауыл исеме. “Аҡмырҙа менән Ҡобағош сәсәндең әйтеше” ҡобайырындағы сәсән исеменән ҡушылған[23]. Аҡ күңелле, бөйөк рухлы, изге кеше булараҡ, лайыҡ булғандыр сәсән был исемгә, тип фаразларға ҡала;

Ҡобатау – Өфө ҡалаһында хәҙерге көндә телебашня урынлашҡан ҡалҡыулыҡ. Ташының төҫөнә генә ҡарап исем бирелгәнме, әллә боронғо замандарҙа ниндәйҙер бик әһәмиәтле ваҡиға мәлендә халыҡты йыйнау, туплау өсөн тәғәйенләнгән изге урын булғанғамы?

ҡоба дала – аҡ ҡылғаны елгә бәүелеп, тулҡынланып ятыусы һил дала;

ҡобара осоу – ағарыныу,тетрәнеү, ҡурҡыу. “Даны оло, ҡобараһы ҡоро” (Мәҡәл).

Урал тауҙарының тамамланған урынында, башҡорттарҙы тышҡы донъя менән бәйләүсе киң билдәле Ҡәнифә, Ҡуңыр буға юлдары кеүек үк әһәмиәтле, күктәге Ҡош юлы йүнәлешендәге һәм хажға илтеүсе юлды Ҡобаюл тип йөрөткәндәр. Был юл Ырымбур өлкәһенең Ҡыуандыҡ районы, Медногорск ҡалаһы аша үтә.

Хажға барыусыларҙан ишетеүебеҙсә, Мөхәммәт пәйғәмбәр Мәҙинәнән алыҫ түгел ерҙә төҙөткән тәүге мосолман мәсете Ҡоба мәсете тип атала икән!

Ошоларҙан сығып, ҡоба – аҡ, изге мәғәнәләренә тап килә, тимәк, ҡобайыр – йәнебеҙҙе имләүсе бер сара, изге һүҙ, “тарихи боролош мәлдәрендә, яу-ғәскәрҙәр килгәндә, ”аҡһаҡал да аҙашыр, күрәҙә лә яңылышыр” болар мәлдәрҙә бәндә зиһенен асып, аҡты ҡаранан, хаҡты нахаҡтан айырып әйтеүсе мәшһүр һүҙ, ҡылыстан үткер ҡорал”[24].

Иң боронғоларҙан hаналған “Ни яман?” ҡобайырының исеме үҙе генә лә йоганың Яма, Нияма кимәлдәренең атамаларына тап килеп тора бит! Йоганың ошо баҫҡыстары өсөн тәғәйенләнгән талаптарын, бурыстарын, киҫәтеүҙәрен, тыйыуҙарын үҙләштереү маҡсатына көйләнгән был hорау ни өсөн күп тапҡыр ҡабатлана hуң? Сөнки төпкө аң тик күп тапҡыр ҡабатлаған мәғлүмәтте генә үҙләштерә, йәғни йота, hәм ошо мәғлүмәт нигеҙендә өҫкө аң (аҡыл) аша кешенең ҡылыҡтарында, тәртибендә сағыла башлай.

Бер тигәс тә, ни яман?

Беҙҙең өсөн бей яман.

Ике тигәс тә, ни яман?

Илhеҙ ҡалған ил яман.

Өс тигәс тә, ни яман?

Өлгөhөҙ бескән тун яман.

Дүрт тигәс тә ни яман?

Дәртhеҙ булhаң – шул яман.

Биш тигәс тә, ни яман?

Бишектәге балаң илап ҡалhа – шул яман.

Алты тигәс тә, ни яман?

Атылып барған атың абынhа – шул яман.

Ете тигәс тә, ни яман?

Етем ҡалhаң – шул яман.

Һигеҙ тигәс тә, ни яман?

Һикhән йәшлек ҡарт әсәң,

Һуҡыр күҙен секрәйтеп,

Ҡатҡан билен бөкрәйтеп,

Һыу ташыhа – шул яман.

Туғыҙ тигәс тә, ни яман?

Туҡhан йәшлек ҡарт атаң,

Тумыртҡалай туҡылдап,

Ябалаҡтай ухылдап,

Утын ҡырҡhа – шул яман.

Ун тигәс тә, ни яман?

Ун бармағы ҡамыштай,

Утыҙ теше көмөштәй,

Уң бите айҙай балҡыған,

Һул бите ҡояштай яҡтырған,

Уңған булған hылыуың

Илап ҡалhа – шул яман.

Ун бер тигәс тә, ни яман?

Уҡ-hаҙаҡлы батыр ир,

Уҡталған аттан йығылып,

Аяҡ-ҡулы ҡаймығып,

Яуҙан ҡалhа – шул яман.

Ун ике тигәс тә, ни яман?

Уттан-hыуҙан ҡурҡҡан ир яман.

Ун өс тигәс тә, ни яман?

Урынhыҙ әйткән hүҙ яман.

Ун дүрт тигәс тә, ни яман?

Ун дүрт йәшлек hылыуҙы

Ҡартҡа бирhәң – шул яман.

“Ололар hүҙе”, “Бейек тауҙың үлгәне”, “Ил тигәндең кеме юҡ” тип аталған ҡобайырҙар ҙа нәҡ ана шул әҙәп-әхлаҡ хаҡында. Улар яҡшылыҡ менән яманлыҡты, әҙәп менән әҙәпhеҙлекте айыра белергә өйрәтә, кешеләр араhында итәғәтле, кеселекле булырға өндәй, ил-халыҡ мәнфәғәте өсөн янып йәшәүҙе хуплай. Ритм, рифмаға hалынғанлығы өсөн көйләп уҡыу мөмкинселеге биргән был өгөт-нәсихәттәр күп ҡабатланыуҙан ялҡытмай, киреhенсә, төпкө аңға үтеп, иҫтә ҡала, уй-фекер, йәшәү рәүешенә әйләнә. Шуның менән аң кимәлдәре бик юғары булған шәхестeр – аҡhаҡалдар, сәсәндәр, бындай ҡобайырҙарҙы төрлө йыйындарҙа башҡарып, ябай халыҡҡа рухи ярҙам күрhәтеү, әхлаҡи тәрбиә биреү маҡсатында Яма-Нияманың бурыстарын үтәгәндәр булып сыға! Шулай итеп, беҙ башҡорт халҡының иң боронғо сәсмә тел төрҙәренән hаналған ҡобайырҙар, мәҡәлдәр, әйтемдәр нигеҙендә уның әхлаҡ нормаларының боронғо донъяуи дин – йога тәғлимәтенең нигеҙе булған Яма-Ниямаға тап килгәнен асыҡланыҡ. Был дәлилләүҙәр аша тағы ла бер тапҡыр боронғо рухи ҡиммәттәребеҙҙең тәғәйенләнешен билдәләнек. Йога – ул юл; кешенең аңын күтәреү, үҫтереү юлы; әхлаҡи тәрбиә биреү мәктәбе. Ә ул мәктәптә төп вазифаны башҡарыусылар – йоганың иң юғары баҫҡыстарына күтәрелгән аҡыл эйәләре, аң үҫеше буйынса юғары шәхестәр – сәсәндәр[25].

Мәғәнәле hәм тәрән йөкмәткеле әйтемдәр, тетрәндергес ҡобайырҙары аша сәсәндәр hүҙ ярҙамында тарҡау халыҡты тупланыуға, бер бөтөнгә ойошоуға өндәгән:

Ил тигәндең кеме юҡ

Ил тигәндең кеме юҡ,

Кеме юҡ та ние юҡ;

Ҡарты ла бар был илдең,

Йәше лә бар был илдең,

Туғы ла бар был илдең,

Асы ла бар был илдең,

«Бир»ҙән бүтәнде белмәгән

Бейе лe бар был илдең,

Кешенең зарын ағыҙған

Йыры ла бар был илдең,

Көйө лә бар был илдең,

Ҡыҙы ла бар был илдең,

Наҙы ла бар был илдең,

Ҡыҙ алам тип туҡмалған

Таҙы ла бар был илдең,

Барымтаға килеүсегә

Yсе лә бар был илдең,

Урманы күп, тауы күп,

Ере алтын был илдең,

Йылғаhы күп, күле күп,

Һыуы hалҡын был илдең.

Һылыуы бар был илдең,

Матуры бар был илдең,

Йылғаhында hыулаған,

Тупрағында аунаған,

Урал буйын буйлаған,

Ат өҫтөндә уйнаған,

Ҡаяла башаҡ ҡайраған,

Ҡыҙҙарҙың hылыуын hайлаған,

Тыуған ерен hаҡлаған,

Ир намыҫын hатмаған

Батырыбар был илдең!

Бына ошондай күп төҫлө ҡораманан түшәк-юрған ҡораған оҫта кеүек, төрлө кимәлдәге халыҡ ҡатламдарын берләшеүгә өндәүсе сәсәндәргенә түгел, ә уларҙың именлеген, бөтөнлөгөн тәьмин итер батырҙар ҙа – аң кимәле буйынса анахатанан юғарыраҡ күтәрелгәндәр булып сыға. Был кимәлгә етеү өсөн, үҙеңдә бик күп hәләттәреңде асыу, үҫтереү генә етмәй, ә бәлки бөтә булмышыңды ана шул аҫта ҡалғандарҙың аң кимәлен күтәрешер, халыҡты хәстәрләр шәхес булып әүерелер кәрәк.