Тақырып 1. Банктердегі есеп және есеп беру негіздеріСабақ тың мақ саты – бухгалтерлік есеп мақ саттары, принциптері жә не қ ызметтері, бухгалтерлік есеп ақ парат жү йесі ретіндегі, ақ паратты пайдаланушылар, банктердегі қ аржылық жә не басқ ару есебі, бухгалтерлік есепті зерттеу: заң дар, стандарттар, нормалар қ арастыруы. Негізгі ұ ғ ымдар: ақ паратты пайдаланушылар, банктердегі қ аржылық есеп, банктердегі басқ ару есеп Қ азіргі қ оғ амда бухгалтерлік есептің мә ні ө те зор. Ол тек бухгалтерлік кітапты жү ргізуді ғ ана емес, сонымен қ атар банктің қ ызметіне қ атысты барлық қ аржылық ақ параттарды талдау, қ аржылық есеп беруді ө ндеу, бухгалтерлік есептің жү йесін қ ұ ру, салық салу мә селелерімен бірге жоспарлар мен болжаулардың жасалынуын қ амтиды. Ақ ша-несие саясатын анық тау жә не соғ ан байланысты шешім қ абылдау банктік операцияларды бейнелеуге жә не бірінші кезекте банк басқ армасына, одан кейін пайдаланушыларғ а ақ параттар ұ сынуғ а негізделген бухгалтерлік есептің жү йесін ұ йымдастыру сапасы мен дең гейіне тікелей қ атысты, себебі, сапалы ақ параттарды неғ ұ рлым ү лкен экономикалық пайда алу ү шін тиімді пайдалану қ ажет. Бухгалтерлік есеп — бұ л «Бухгалтерлік есеп жэне қ аржылық есептілік туралы» Қ Р заң ына Жарлығ ына сә йкес шығ арылатын стандарттар мен басқ а да нормативтік кұ қ ыктық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығ ыстары туралы ақ параттарды тіркеу жә не жинақ тау жү йесі. Бухгалтерлік есептің мақ саты бухгалтерлік ақ параттарды пай-даланушылардың мү ддесі мен ың ғ айына байланысты. Басқ арушылардың (ә кімшіліктердің) ық палы акционерлердің (меншік иелерінің) мү дделеріне қ айшы келетін 002 салық мә лімдемёсінен тұ рады. Кейінгілердің мақ саты шынайы қ аржылық есептілікті қ ұ ру нә тижесің де таза табыс ұ сыну мен есеп айырысуғ а тіреледі. Бухгалтерлік есептің жағ дайы, жеке пайдаланушылардың айырық ша қ ажеттілігін қ анағ аттандыру ү шін емес, айтарлық тай кө п санды пайдаланушылар мү ддесіне жауап беретін, жалпы мақ саттағ ы ақ параттарды аныктау болып табылады. Халық аралық стандартен белгіленген мақ саттар мыналар: акционерлерді банктің қ аржылық -шаруашылық қ ызметі туралы толық жә не жеткілікті ақ паратпен қ амтамасыз ету; банк қ аржылық -шаруашылық қ ызметті жү зеге асыру кезінде Қ азақ стан Республикасының заң дарының сакталуын бақ ылау ү шін мемлекеттік органдарды қ ажетті ақ параттармен қ амтамасыз ету. Бухгалтерлік есеп мыналарды қ амтамасыз етуі қ ажет: - меншікті жә не тартылғ ан қ аражаттардың пайдаланылуын, банктің қ аржылық қ ұ ралдарының қ алыптасушы жә не оларды басқ аруды бақ ылау; алдын ала бекітілген тиімділік жә не ө тімділік дең гейі арқ ылы банктің табыстылық дең гейін ү здіксіз бақ ылау жә не талдау; алғ ашқ ы қ ұ жаттар тү пнұ сқ асы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту жә не барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда кө рсету; қ аржылық -шаруашылық операцияларды мерзіміне сай ө з уақ ытында тіркеу. Бухгалтерлік есептің объектісі - толық шаруашылық бірлік жә не оның қ ұ ндылық тары, қ орлары, қ ұ ралдары жө не олардың қ ұ ралу кө здері болып табылады. Философиялық сө здікке сү йенсек, пә н ұ ғ ымына тү рлі қ атынастарғ а тү се алатын жә не қ андайда бір қ асиетке ие бола алатындардың бә рі жатады. Яғ ни бухгалтерлік есептің пә ніне таң ырыбы - жекелеген ә рекеттерді сипаттайтын, қ ұ рамында ө згеріс тудыратын, мү лікті жә не олардың қ алыптасу кө здерін орналастыратын шаруашылық операциялары жатады. Бухгалтерлік есебінің ә дісі - осы пә ннің оқ ытылуы жә не танылуына ә дістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық -математикалық, статистикалық, ү лгілеу жә не т.б. ә дістер болуы мү мкін. Бухгалтерлік. тә ртіптің (процедураиьщ) негізгі элементтеріне қ ұ жаттау, тү гендеу, шоттар жү йесі, бухгалтерлік баланс, бағ алау, калькуляция, есептілік жатады. Қ ұ жаттау - операцияларды қ ұ жаттармен рә сімдеу ү рдістері, ол бухгалтерлік есептің алғ ашқ ы сатысы. Бухгалтерлік. кұ жат - шаруашылық операцияларды жү зеге асыруғ а немесе куә ландыруғ а байланысты жазбаша бұ йрьщ, бұ л шаруашылық операцияларын бухгалтерлік шоттарда бейнелеуге негіз болып табылады. Егер рә сімделген қ ұ жат болмаса, бірде-бір операция есепке алынбайды. Тү гендеу - негізгі қ ұ ралдарды, материалдық емес активтерді, ақ ша қ аражатын, есеп айырысуларды тексеруді жә не оларды есеп мә ліметтерімен салыстыруды білдіретін бухгалтерлік рә сімнің бір элементі. Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының кө мегі арқ ылы жасалады. Шоттар - бухгалтерлік есепте ақ параттарды сақ таудың негізгі бірлігі. Басқ а сө збен айтқ анда, мү ліктің жағ дайы, олардьщ қ алыптасу кө здері жә не шаруашылық операциялар жайлы ағ ымдық ақ параттар жинақ талатын, жү йеленетін экономикалық топтастыру. Бағ алау — бұ л мү лік қ ұ нының жә не оның пайда болу кө зінің ақ шалай кө рінісі. Калькуляция — шығ ындарды топтастыруды қ амтамасыз ететін жә не ө зіндік кұ нды анық тайтын бухгалтерлік рә сімдеу элементі. Бухгалтерлік рә сімдеу элементтері арасында қ абылдануы қ иын жә не тү сінуде ауыртпашылық туғ ызатын элементтер бар, ондай эпементтер шоттар жә не оларда шаруашылық операцияларыньщ екі жақ ты сипатталуы. Екіжакты жазу - бухгалтерлік есепшоттарында шаруашылық операцияларды тіркеу ә дісі болып табылады. Жә не ә рбір шаруашылық операция кем дегенде екі шотта бірдей сомада кө рсетіледі. Балаистык қ орытынды жэие есеп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталғ ан қ ұ ралдар жә не олардың қ ұ ралу кө здері туралы мә ліметтерді белгілі бір мерзімге ақ шалай бағ алап баланстық қ орытындылап отыру қ ажет. Есеп беру - кә сіпорын қ ызметінің белгілі бір кезең дегі қ оры-тындысын сипаттайтын, есептің қ орытынды кө рсеткіштерінің жү йесі. Бухгалтерлік есеп мектебінің ө здерінің негізін салушылары бар, ә рбір кезең ө зінің озық адамдарын шығ арды. Басында бұ лар Италиялық тар болды, кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қ азір барлық назар бухгалтерлік есептің жақ сы мектебін қ ұ рғ ан америкалық тарғ а бұ рылғ ан. Бұ лардың жарқ ын ө кілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мэй жә не т.б. Олардың идеялары тоғ ыз негізгі принцип қ алыптастыруғ а алып келді: екіжақ тының; ақ шалай ө лшем; кә сіпорындардың дербестігі; ү здіксіздігі; ө зіндік қ ұ ндылығ ы; кертартпалығ ы; материалдылығ ы; ө ткізімділігі; сә йкестілігі. Екіжақ тылық принципі Бұ л тө мендегі ережелерге сү йенеді: шаруашылық субъектісінің қ аржысы оның мің деттемелері мен капиталының сомасына тең. Ә рбір кұ былысты екі жағ ынан қ арастыруғ а болады. Мысалы, компания тауарды несиеге сатып алғ ан кезде оғ ан ие болады жэне бір (актив), мезгілде келешекте қ айтаруғ а мің детті несиелік қ арызғ а (пассив) алады. Екіжакты жазу осы екі сә тті де қ амтиды: активтер шоттың сол жағ ында, пассивтер оң жағ ында. Кез келген жағ дайда екі қ ұ былыс бір-біріне қ арама-қ арсы, ал баланс оларды тең естіруі керек. Ақ шалап ө лшем принцип! Ақ шалай сипаттағ ы мә ліметтер бухгалтерлік жазбада кө рініс та-бады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы ө лшемінің нақ ты шаруашылық бірлігіне ә сер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық операциялар бухгалтерлік есепте ақ шалай ө лшемде кө рсетіледі. Ә ринё мұ нда қ аржылық емес ақ параттар да кө рініс табуы мү мкін, бірақ ақ шалай ө лшем бірлігі салыстырмалы қ аржылық мә ліметтерді алуғ а мү мкіндік беретін жалпығ а ортақ ө лшем бірлігі болып табылады. Кә сіпорындардьщ дербестік принципі Банктің бухгалтерлік шоттары олардың иелері мен жұ мысшыларының бухгалтерлік шоттарынан бө лек болуы керек. Бухгалтерлік есепті жү ргізуші банк, заң ды тү рде дербес, ө здерінің меншік қ атынасын тә уелсіз. Банктің меншігі ол банк қ ұ рылтайшыларының меншігі емес, ал қ ұ рылтайшылардың меншігі банктің меншігі болып табылмайды. Бұ л бухгалтерлік есептің барлық жү йесіне тә н принцип. Бұ ның негізі - меншік иесімен оның банкінің мү ліктерін, міндеттемесін бейнелейтін шоттар бө лек кө рсетілуі керек. Ү здіксіздік принципі Бұ л принцип бойынша банк ө з қ ызметін ү здіксіз жалғ астырады, яғ ни келешекте де қ ызметін жү зеге асыра береді. Ол жойылуғ а немесе операциясын қ ысқ артуғ а міндетті емес. Бір немесе бірнеше филиалдардың жойылуы немесе активтер сатылғ ан жағ дайда, келесі есепті кезең де бұ л активтер нақ ты сатылу кұ ны бойынша есепке алынады. Егер накты сатылғ ан қ ұ н жалдық қ ұ ннан кем болса, онда банк жасырын шығ ысты есепке алып отырып, оны кіріс жә не шығ ыс жө нідегі есепте кө рсетуі керек. Ө зіндік қ ұ н принципі Кә сіпорын қ андай да бір қ ұ ралдарды сатып алғ анда, оларды сатып алуғ а кеткен, бухгалтерлік есепте кө рсетілетін шығ ыстар жә не осы қ ұ ралдардың ө зіндік қ ұ ны болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлық шаруашылық қ ұ ралдар нарыктьщ бағ асьщен емес, езіндік қ ұ нымен кө рсетіледі. Сақ тық принпипі Сақ тық принпипіне сә йкес активтер мен пассивтер есепте айтарлыктай сактыкпен бағ аланады жә не кө рсетіледі, себебі банктің қ аржылық жағ дайына тө ніп тұ рғ ан қ ауіпті тә уекелді келесі кезең ге аударып жібермеуге тырысады. Демек: а) есепті кезең нің аяғ ына дейін нақ ты алынғ ан табыстар ғ ана есеп беруде кө рсетіледі; ә) есепті кезенде немесе ө ткен кезең де анық талғ ан кү тілетін барлық міндеттемелер жә не ә луетті жоғ алтулар, тіпті есептік мерзімінің аяғ ынан кейін қ аржылық есеп беруді дейін пайда болса да тә уекелді жабуғ а резервте кө рсетілуі керек. Бұ ндай жағ дайда сақ тық принципі капитал саласының ө суін мынадай жағ дайда ғ ана мойындайды, осы жағ дай толық аныкталғ анда, капитал сомасының азаюы толық анық болғ анда таниды. Халық аралық есепте барлық резерв тү ріне байланысты ө ткіз-белер, пайданьщ қ олма-қ ол жә не жеткіліктілігіне қ арамастан, тиісті тә уекел тү рлерінің пайда болуымен байланысты жасалады. Бірақ сақ гық прицип жасырын негізсіз резервтердің қ ұ рылуын актай алмайды. Материалдылық пршщипі Банк басшысына жә не инвесторларғ а шешім қ абылдау ү шін пайдалы барлық материалдық немесе маң ызды ақ параттар қ аржылық есепте кө рсетілуі керек. Егер ақ параттардың жоқ тығ ы немесе бұ рмаланып берілуі есеп аклараттарын беруге пайдаланушының экономикалық шешіміне ә серін тигізе алса, ақ парат материалды болып табылады. Сондыктан материалдылық принципі маң ызды емес жағ дайларды жаң алық тарды ескермейді, тек барлық маң ыздьіларды тіркеп отырады. Сатып-ө ткізу принципі сатып-ө ткізу принципі табысты қ ай кезде есепке алу керектігін анық тайды. Ол бойынша ө ткізуден тү скен табыс ақ шаны алғ ан кезде емес, ө ткізу жү зеге асырылғ ан кезде, яғ ни қ ызмет кө рсету жү зеге асқ ан сө тте жә не тұ тынушығ а ө німді жеткізген кезден есептеледі. Сә йкестілік принщші Бухгалтерлердің негізгі міндеті есепті кезендегі пайданы есептеу болып табылады. Пайда дегеніміз берілген есепті мерзімдегі табыс пен шығ ыс арасындағ ы айырма. Сә йкестілік прин-' ципі есепті мерзімдегі шьпыстың есебін реттейді. Оның мағ ынасы: кү рделі табыс алумен байланысты шығ ыстар ә р тү рлі шығ ындардың жиьштығ ынан тұ рады. Яғ ни табыстар жә не оғ ан сә йкес шығ ыстар бір есепті кезең де кө рсетілуі керек. Бақ ылау сұ рақ тар: 1. Бухгалтерлік есеп мақ саттары, принциптері жә не қ ызметтері 2. Бухгалтерлік есеп ақ парат жү йесі ретінде. Ақ паратты пайдаланушылар. 3. Банктердегі қ аржылық жә не басқ ару есебі. 4. Бухгалтерлік есепті зерттеу: заң дар, стандарттар, нормалар. Ә дебиеттер:
|
