Тақырып 3. Кассалық операциялар және олардың есебі
Сабақ тың мақ саты – банк кассасынан қ олма-қ ол ақ шаларды қ абылдау жә не беру есебі, ақ шалар жә не басқ а да қ ұ ндылық тарды сақ тау, инкассацияланғ ан қ олма-қ ол ақ шалар, касса ревизиясы жү ргізудің қ арастыру. Негізгі ұ ғ ымдар: қ олма-қ ол ақ ша, қ ұ ндылық, инкассация, ревизия
Кассалық операциялар – бұ л банк клиенттерінің ақ шалары мен қ ұ ндылық тарын қ абылдап-ө ткізу бойынша банктік операциялар. 2-дең гейдегі банктердің кассалық операцияларды жетілдіру тә ртібі 1999 жылғ ы 15 карашадағ ы № 394 «Қ Р 2- дең гейдегі банктернің кассалық операцияларын жү ргізу» ережелеріне сә йкес жү ргізіледі. Олар бойынша келесілер карастырылғ ан: кассалық операцияларды жү ргізудің жалпы тә ртібі; ақ шаны жеткізу жә не сақ тау тә ртібі; ақ шаның тө лем кабілеттілігін аң ық тау тә ртібі; зақ ымданғ ан банкноттар мен ақ аулы тиындарды айырбатсау жә не жою тә ртібі. Кассалық операцияларды жү ргізудің жалпы принципі кассирдің қ ұ ндылық тар мен қ олма-қ ол ақ шаны қ абылдау жә не беру операцияларын кіріс жә не шығ ыс кассалық қ ұ жаттарғ а сә йкес рә сімделген бухгалтерлік бө лім қ ызметкерлерінің ү кімі негізінде жү зеге асыруына бағ ытталады. Ә рбір кассирді жұ мыска қ абылдау кезінде толық материалдық жауапкершілік туралы келісім-шарт жасалады. Жұ мыс кү нінің басында операциялық кассадағ ы кассирлері мең герушілінен аванс ретінде белгілі бір қ олма-қ ол (акты бойынша) сомасын алады жә не жұ мыс кү ні сонында оны пайдаланғ андығ ы туралы есеп береді. Бір кү н ішіндегі барлық кассалық операциялар аякталғ аннан кейін кассирлер бухгалтерия қ ызметкерлерінің мә ліметтері мен ө зі жү ргізген операцияларының жалпы сомасын салыстырып, одан кейіп қ ұ ндылық тар мен қ олма-қ ол ақ шаларды ақ ша қ оймасына ө ткізеді. Кассалық операциялар бойынша Барлық қ ұ жаттар банк мекемесінің бухгалтериясында алдыя ала тексерілгеннен кейін кассирлерге тү седі. Клиенттерден олардың шоттарына есепке алуғ а арналғ ан, банк кассасына қ олма-қ ол ақ шаларды қ абылдау кіріс кассалық кұ жаттармен жү ргізіледі. Басқ а қ ү ндылыктарды қ абылдау баланстан тыс ордерлермен рә сімделеді. Клиент банкноттар мен тиындар тізімдемесімен бірге толтырылғ ан кіріс кассалық қ ұ жатты бухгалтерия қ ызметкеріне ө ткізеді. ол кіріс кассалық қ ү жаттың дұ рыс толтырылуын тексереді, оны рә сімдейді жә не кіріс бойыніпа кассалық журналда акта сомасын кө рсету ү шін қ ұ жаттарды бухгалтер-бақ ылаушығ а ө ткізеді. Ө з кезегінде бухгалтер-бақ ылаушы кіріс кассалық қ ұ жатты кабылдағ аннан кейін операция жү ргізген қ ызметкердің қ олын жә не оның растығ ын тексереді, онда кө рсетілген соманың сә йкестігін, сонымен қ атар осы қ ұ жатта кө рсетілген соманын растығ ын салыстырады, содан кейін кіріс бойынша бас журналғ а қ ол қ ойып тіркейді. Кассир кіріс кассалық қ ұ жаттарды тексергеннен кейін клиент шақ ырып, одан кө рсетілген соманы қ абылдап алады. Содан кейін қ ұ жатта кө рсетілген соманы нақ ты сомамен салыстырып, сә йкес келген жағ дайда кассир кұ жатка қ олын қ ойып, тү біртекке немесе кіріс ордерінін кө шірмесіне мер қ ойып, оны ақ ша салғ ан тұ лғ ағ а береді. Егер ө ткізілген ақ ша мен кө рсетілген сома арасында сә йкессіздік байқ алса, онда ө ткізілген қ ұ жат қ айта рә сімделіп, кассалық журналғ а ө згерістер енгізіледі. Кассир қ олма-қ ол ақ шаны кабылдағ аннан кейін «Хабарландырудан» тү біртекті жә не ордер кесіп алады жә не тү біртекті ақ ша енгізушіге береді, ал кассир қ олымен расталган ордер ақ шаның нақ ты тү суін кіріс бойынша кассалық журналда белгілейтін жә не келесі кү ні кө шірмемен бірге клиентке берілетін бухгалтерия қ ызметкеріне бағ ытталады. Осыдан. клиенттер шотына ең гізілген сомалар бойынша соммаларғ а екі қ ұ жат ұ сынылады - тү біртек жә не ордер. Бө лек операциялар бойынша ақ шалардың банк кассасына тү суі «Кіріс кассалық ордерлерді» жасау жолымен рә сімделуі мү мкін. Жұ мыс кү нінің сонында кассир кіріс кассалық қ ұ жат негізінде бір кұ н ішіндегі кассалық айналым жә не қ ұ ндылыктардың қ алдығ ы туралы есептілік анық тамасын жасап, олардағ ы мә ліметтерді нақ ты қ абылданғ ан сомамен салыстырады. Аныктамағ а кассир қ олын қ ояды жә не онда кө рсетілген кассалық айналым кассалық журналдағ ы жазбалармен салыстырылады. Кассир жұ мыс кү нінің сонында касса менгерушісіне анық тама жә не кіріс қ ұ жаттарымен бірге қ абылданғ ан акшаларды буып-тү йіп ө ткізеді. Нақ ты сә йкесіздік бойынша акт жасалады. Касса менгерушісі қ абылданғ ан соманы анық тама жә не кіріс қ ұ жаттарымен салыстырып, қ олын қ ояды. Сонымен қ атар жұ мыс кү ні ішінде қ абылданғ ан барлық ақ ша сомалары операциялық кассағ а кірістеліп, сол жұ мыс кү ні ішінде клиентердің сә йкес шоттарына есептелуі қ ажет. Ақ шалай чектік кітаптар қ атаң есептеме олардын есебі 7339 «Ә р тү рлі қ ұ ндылық тар жә не қ ұ жаттар» баланстан тыс шоттында жү ргізіледі. Клиент қ олма-қ ол ақ ша алу ү шін толтырылғ ан кассалық қ ұ жаттарды ө зіне кызмет кө рсетуші бухгалтерия қ ызметкеріне ұ сынады, ол сә йкес тексеру жә не рә сімдеу жү ргізгеннен кейін шығ ыс бойынша кассалық журналда чек сомасын немесе шығ ыс кассалық ордерді жазу ү шін оларды кассирге, бухгалтер-бақ ылаушығ а ө ткізеді. Жә не клиентке ақ шалай чектен бақ ылау маркасын береді, ал чектін ө зін бухгалтерия қ ызметкерлері кассирге ө ткізеді. Шығ ыс қ ұ жаттарын алғ аннан кейін, бухгалтер-бақ ылаушы келесілерді жү ргізуге міндетті: - банктің ақ шалай қ ұ жаттарына қ ол коюга ө кілеттілігі бар жауапты тү лғ алардың қ олын растай, тексеру; - санмен кө рсетілген соманы жазбаша кө рсетілген сомамен салыстыру; - клиенттін лауазымды тұ лғ аларының қ олын жә не олардың растығ ын тексереді. Кейін шығ ыс кассалық кұ жаттар кассирге ө ткізіледі, ол келесілерді тексереді: - қ олма-қ ол ақ ша алу кезінде клиенттердің қ ұ жаттағ ы қ олын жә не клиенттің жеке куә лігін тексереді; - берілетін қ олма-қ ол ақ ша сомасын салыстырады; - кассағ а ұ сынылатын бақ ылау маркасының нө мірін ақ шалай чектегі нө мірмен салыстырып, оғ ан бақ ылау маркасын жабыстырады. - клиент кө зінше берілетін, дайын акта сомасын қ айта есептен береді жә не шығ ыс қ ұ жатына қ олын кояды. Жұ мыс кү нінің соң ында кассир есепке қ абылдаиғ ан қ олма-қ ол ақ ша сомасын шығ ыс кұ жаттар сомасы жә не қ олма-қ ол ақ ша қ алдық тарымен салыстырады, содан кеипі бір кү н ішіндегі кассалық айналым жә не кұ ндылық тардың калдығ ы туралы есептілік анық тамасын қ ұ райды, қ олын қ ояды жә не кассалық айналымды бухгалтер-бақ ылаушының кассалық журналындағ ы жазбалармен салыстырады. Салыстырып тексеру касса журналында кассирдің жә не кассир анық тамасында бухгалтер-бақ ылаушылар қ олдарымен рә сімделеді. Сә йкессіздік анық талғ ан жағ дайда кассир ол туралы касса мең герушісіне хабарлап, тү сінікхат жазып, нақ ты сә йкессіздік бойынша акт жасайды. Сол кү ні кем шық қ ан ақ ша сомасын кассир ө зі ө теуі қ ажет, егер бұ л мү мкін болмағ ан жағ дайда кассир жетіспеушілікті ө теудің нақ ты мерзімін кө рсетіп міндеттеме толтыруы қ ажет. Егер шығ ыс операцияларын касса менгерушісі орындаса, онда бір кү н ішіндегі кассалық айналым жә не қ ұ ндылық тардың калдығ ы туралы есептілік анық тамасы жасалмайды, ал шығ ыс бойынша барлық айналымдар бір кү н ішіндегі кассалық айналым туралы жиынтық анық тамағ а енгізіледі. Кассир қ олма-қ ол ақ ша мен бір кү н ішіндегі шығ ыс кассалық қ ұ жаттар қ алдығ ын есептілік анық тамасымен бірге касса мең герушісіне қ абылданғ ан жә не ө ткізілген ақ ша есебінің кітабына қ ол кою арқ ылы ө ткізеді. Мең геруші тексеріп, есептілік анық тамасына қ олын қ ойып, оны касса кү ніндегі қ ұ жаттарғ а тіркеп тігу ү шін жібереді. Кассир кассалық айналымды операциялық қ ызметкерлсрдің кассалық журналымен салыстырғ аннан кейін касса мең герушісіне қ олда бар ақ ша қ алдық тарын анық тама жә не кассалық қ ұ жаттармен бірге белгіленген тә ртіпге ө ткізеді. Касса мең герушісі кассирден ақ шаны, есептілік анық тамасы мен қ ұ жаттарды қ абылдағ аннан кейін операциялық қ ызметкерлердің кассир анық тамаларында кө рсетілген кассалық айналым сомаларынын расталғ андығ ын жә не ақ ша қ алдық тары анық тамасының дұ рыс шығ арылғ андығ ын тексереді. Содан кейін операциялық касса кассирлерінің есептілік анық тамасының мө ліметтері мен қ айта есептеу кассасының қ абылдағ ан ақ ша сомасы туралы журналдағ ы жазбалары бойынша, сондай-ақ олардын ө зі кабылдап-ө ткізетін ақ ша кұ жаттары бойынша жиынтық анық таманы жасайды жә не олардын нә тижелерін бухгалтерлік есеп мә ліметтерімен салыстырады. Салыстырып тексеру бір кү ндік кассалық, кұ жаттарда сақ талатын анық тамада. бухгалтерия қ ызметкерінің қ олымен рә сімделеді. Касса мең герушісі касса акпарынан кейін шығ ыс жә не кіріс бойынша бө лек кассалық қ ұ жаттарды калытастырады. Баланстан тыс қ ұ жаттар алдымеи кіріс, кейін шығ ыс болып баланстан тыс шоттар нө мірі бойынша теріледі. Ә р кү н бойынша кассалық қ ұ жаттар келесі кү ннен кешіктірілмей бө лек папкаларда жинақ талып, бас бухгалтерге қ ол қ оюга ұ сынылуы кажет. Жинақ талғ ан кұ жаттардың сомалык мә ліметтері есептеуіш машиналарда есептелінеді. Валютадагы сома Қ Р Ұ лттык банк бағ амы бойынша тең гедегі шетел валюта сомасына сә йкес келуі қ ажет. Есепті жү ргізген қ ызметкердің қ олы койылғ ан кіріс жә не шығ ыс кассалық жә не балалстан тыс ордерлер бойынша есептілік лентасы бө лек папкада басқ а кұ жаттардын алдында орналастырылады. Кұ ндылыктардың сақ талуына жауапты тұ лғ алар ақ ша қ оймасында келесілерді тексеруге міндетті: - сақ талатын қ ұ ндылық тардын, кітаптар мен қ ұ жаттардын қ оймағ а енгізілуін; - айналым кассасы мен басқ а да қ ұ ндылыктардын нақ тылығ ы бухгалтерлік есеп мә ліметгері мен «қ ұ ндылық тар есебі» кітабында кө рсетіліген қ алдық тармен сә йкес келуін. Бақ ылау сұ рақ тар:
Ә дебиеттер:
Тақ ырып 4. Есеп айырасу жә не банк аралық операциялардың бухгалтерлік есебі Сабақ тың мақ саты – банктік шот тү сінігі, оны ашу, жү ргізу жә не жабу тә ртібі, есеп айырысу операциялары жә не олардың жіктелуі, есеп айырысу операцияларының есебі, банк аралық корреспонденттік қ атынастарды ұ йымдастыру жә не олардың есебі, банк аралық ақ ша аударымының жү йесі арқ ылы есеп айырысуларды жү ргізу тә ртібі, банкаралық клиринг есебі, банк аралық электрондық аударым жү йесінің мә нін анық тау Негізгі ұ ғ ымдар: банктік шот, клиринг, ЛОРО, СПОТ, НОСТРО, SWIFT Банк шот тү сінігі, оның ашу, жү ргізу жә не жабу тә ртібі. Кә сіпорын жә не ұ йымдардың ақ шалай қ аражаты банкте оларлың қ ызмет сипатына сә йкес ағ ымды жә не есеп айырысу шоттарында сақ талады. Шаруашылық қ ызмет ү рдісінде субъектілер арасында анық талғ ан талаптар мен міндеттемелер пайда болады, оларды реттеу ү шін тө лем жү йесін ұ йымдастыру қ ажет. Бұ л кезде тө лем борышқ ордың ө з міндеттемелерін орындау ү рдісі болып табылады, ал оның соң ғ ы кезең і - есеп айырысу. Осы есеп айырысу міндеті - қ олма-қ ол ақ шалай жә не қ олма-қ ол ақ шасыз нысанда тө лем айналысына кызмет ету болып табылады. Кә сіпорын жә не ұ йымдар арасындагы тө лем айналысы негізінен екінші дең гейлі банктерде ашылғ ан банктік шоттар жү йесі арқ ылы қ олма-қ ол ақ шасыз тү рде жү зеге асырылады. Банктік шот - бұ л банк тә жірибесінде қ алыптасқ ан іскерлік катынас салтында қ олданылатын заң дылық тар мен келісімшарттарда қ арастырылғ ан, клиентке банктік қ ызмет кө рсетуді жұ зеге асырумен байланысты депозитті қ абылдау жә не банктік операцияларды жұ зеге асыру бойынша банк пен клиент арасындагы келісімшарттык катынасты бейнелеу ә дісі. Клиенттін есеп айырысу шоты банктік шот келісіміне немесе есеп айырысу-кассалық қ ызмет келісімшартына сә йкес жү ргізіледі. Келісім клиенттің шот ашуғ а жазғ ан ө тініші негізінде жасалады. Осы келісімшартқ а сә йкес банк клиентке есеп айырысу жә не басқ а да шоттарды ашады, оғ ан тү скен қ аржыны есепке алады, клиент тапсырмасы бойынша шоттан қ аржы алады, клиенттен қ олма-қ ол ақ ша қ абылдайды, босатады, калдық ты сақ тағ аны ү шін пайыз тө лейді жә не шот бойынша басқ а да операцияларды жү ргізеді. Банктік келісімшарттың негізгі деректемелері келесілер: келісім мә ні; салық тө леушінің тіркеу нө мірі кө рсетілген салық қ ызметі органдарында есепке тұ рғ андығ ын куә ландыратын қ ұ жат; банктегі ақ шалай қ аражатты колдану тә ртібі, сондай-ақ банк кө рсө тетін кызмет нен оны телеу тә ртібі. Банктік келісімшарт екі тарап келі-сетін баска да шарттарды карастыруы мү мкін. Банктік шот ашу ү шін Қ азақ стан Республикасының резидент заң ды тұ лғ алары келесі қ ұ жаттарды ұ сынуы тиіс: - клиенттің салық есебіне тұ рғ андыгын растайтын салық қ ызметі берген қ ұ жаттың тү пнұ скасы; - мемлекеттік тіркеуден ө ткендігін растайтын қ ұ жат кө шірмесі; - жаргының нотариалды бекітілген кө шірмесі, ал оқ шауланғ ан бө лімшелер ү шін - бекітілген ереженің кешірмесі; - қ ол қ ойылып, мө р басылғ ан карточка ү лгісі. Бұ л кезде бір данасы банктің операциялық кызметгерінде, ал екінші данасы банк клиентінің іс қ ұ жатында сақ талуы тиіс. Банктер тенге жә не шө тел валютасында шот ашуғ а, жү ргізуге қ ұ қ ылы, олар: ағ ымды, жинақ тық жә не байланыстырма (корреспонденттік) шоттарга бө лінеді. Ағ ымды жә не жинактық шоттар - заң ды жә не жеке тұ лғ алардың, оқ шауланғ ан бө лімшелерінің банктік шоттары, ал байланыстырма (корреспондент) шоттар - банк операцияларының жекелеген тү рлерін ө ткізетін банктік емес мекемелер мен банктердің банктік шоттары. Егер клиент банкте бірнеше шот ашқ ысы келсе жә не егер банктік шот алғ ашқ ы шот ашылғ ан банкте немесе филиалында ашылса, сондай-ак қ ұ жаттарының толық бар екендігі туралы бекітімі болса, онда банк кұ жаттарды қ айта талап етпеуі мү мкін. Кә сіпкерлік қ ызметпен шұ ғ ылданатын заң ды немесе жеке тү лғ ага шот ашқ ан жағ дайда, банк салық қ ызметін 3 жұ мыс кү ні ішінде хабардар етуі тиіс. Қ азіргі кезде екінші дең гейлі банктер мен жекелеген банктік операцияларды ө ткізетін ұ йымдар қ олма-қ ол ақ шасыз тө лемдер мен ақ ша аударымдарын клиентке банктік шот ашпастан жү ргізе алады. Заң ды тұ лгалар мен оның бө лімшелерінің қ олма-қ ол ақ шасыз тө лемі жә не ақ ша аударымы, сальщ жә не бюджетке міндетті тө лемдер, сондай-ақ зейнетақ ы жарналарынан басқ асы олар банктік шот ашқ аннан кейін ғ ана жү ргізіледі. Есеп айырысу шоты арқ ылы жү ргізілген операциялар бойынша банк клиентке шот кө шірмесін ұ сынады. Есеп айырысу шотынан кө шірме келесі деректемелерден тұ рады: клиент аты, есеп айырысу шотының нө мірі, соң ғ ы операция датасы, корреспонденттік шот нө мірі, қ ұ жат нө мірі, сомасы. Кө шірмеде берілген жазба бойынша тиісті қ ұ жаттар ұ сынылады. Кошірме клиентке сенімхат негізінде беріледі. Банктік шот ашпастан жү ргізілетін қ олма-қ ол ақ шасыз тө лем жә не ақ ша аударымдары тө лем қ ұ жаттарының негізінде жү зеге асырылады. Тө лем қ ұ жаттары-бұ лардың комегімен немесе негізінде азаматтық -қ ұ қ ыктық мә мілелел, келісім шарттар, Қ Р-ның заң дық нормалар жә не сот шешімдерінің шарттарына сә йкес ақ шалай міндеттемелер орындалатын қ ұ жаттар. Олар банкке банк бекіткен операциялық кү н ағ ымында қ абылданады жә не Қ Р бенефициар келмеген жағ дайда, банк екінші дең гейлі банктердің бухгалтерлік шоттар жоспарында қ арастырылғ ан тиісті банктік шштарга тө лем хабарламасына сә йкес аталғ ан соманы банктің бекітілген ішкі ережелеріне сә йкес есепке алуы тиіс. Егер аударымды жү ргізу мұ мкін болмаса, ақ ша жө нелтуші банк жә не бенефициар банк ақ шаны жө нелтушіге қ айтару ү шін тиісті шараларды кабылдауы керек. Аударым қ ате жү ргізілсе, оның сомасы ақ ша жө нелтуіпінің банкіне келесі операциялык кү ннен кешіктірілмей, себептері кө рсетіле отырып қ айтарылуы тиіс. Қ ате аударылғ ан сома ақ ша жө нелтушінің банктік шоты бар болып, жө нелтуші банкіне қ айтарылғ анда, сома жө нелтушінін банктік шотына қ ұ йылады, ақ ша жө нелтушінің банктік шоты болмағ ан жағ дайда сома, екінші дең гейлі банктердің бухгалтерлік есепшот жоспарына сә йкес банктік шотқ а есепке алынады. Ақ шаны қ айтарғ ан жағ дайда банк жө нелтушіні ү ш банктік кү н ішінде хабардар етуі тиіс. Егер ақ ша, ақ ша аударымы қ ате белгіленуі себебімен қ айта-рылган болса, онда жө нелтуші банк ақ ша жө нелтушіні ақ шаның қ айтарылғ андыгы туралы хабардар етпеуге кү қ ылы жә не қ ұ жат кайтарылган кү ннен бастап ү ш жұ мыс кү ні ішінде бенефициар баикке тө лем қ ұ жаттарын тиісті деректемелерімен жолдайды. Егер жө нелтушінің банктік шоты болмаса, онда аударымньщ қ абылдан-гандығ ы туралы банк белгісін қ ойып, тиісті қ ұ жаттарымен жө нелтушіге ақ ша касса арқ ылы қ айтарылады. Қ азақ стан Республикасының заң актілеріне сә йкес банк шоттары бойынша шығ ын операциялары осындай қ ұ қ ық қ а ие ө кілетті ұ йымдардың шешімі негізінде тоқ татылады. Бұ л операциялардьщ банктік шот бойынша қ алпына келтірілуі, окілетті ү йымдардың банктік шоттағ ы акдіаны тұ тқ ындау немесе банктік шоттағ ы шығ ын операцияларын тоқ тату туралы шешімдерін ө згерту туралы жазбаша хабарлауы негізінде жү ргізіледі. Клиенттердің банктік шоты бойынша барлық операция тек олардың келісімдері бойынша жү ргізіледі, егерде тө лем акцепсіз тэртіпте жү зеге асырылмаса. Банктік шоттың жабылуы клиенттін шотты жабу себебін корсеткен ө тініші негізінде жү зеге асырылады. Егер банк клиент - заң ды тұ лғ а таратылып немесе қ айта қ ұ рылса, шотта бір жылдан аса мерзімде қ аржысы болмаса, ал жеке тұ лгаларда - ү ш жылдан аса, онда орындалмаган талаптар бойынша шотты жабуғ а тоқ тау жасалады. Банк кә сіпкерлік қ ызметті жү ргізуші заң ды немесе жеке тұ лганың банктік шотының жабылғ андыгы туралы 10 кү н мерзімде салық қ ызметінің тиісті органдарын жазбаша хабардар етуі тиіс. Есеп айырысу операциялары жә не олардың жіктелуі. Қ атысушыларғ а байланысты банктің есеп операциялары негізгі екі топқ а бө лінеді: • клиенттік есеп айырысу операциялары, мұ нда негізгі субъект ретінде банк жә не оның клиенттері қ атысады; • негізгі субъект банк болып табылатын, таза банктік есеп айырысу операциялары жә не банкаралық есеп айырысулар.
|
