Дістеме ғылымының шығу тарихы

 

Әдістеменің тарихына үңілсек, оның хронометрі өте шағын.

Әдістеме жайлы мағлұмнама мен белгілі тұжырым-түйіндерді әлемдік педагогиканың тарихынан іздейміз. Тұтастық жүйенің қағидасы осы ұстанымды көздейді.

Әлемдік тарихы бар дидактика нысанасының бір бөлігі әдістер хақындағы ғылыми ағымдарды жинақтап көрейік.

Тоталитаризм кеңістігінде педагогика тарихының кезеңдері барлық ғылымдар секілді қоғамдық формациялар тұрғысынан қарастырылды. Нақтылап айтсақ, мынандай тұжырым шығады: Тәрбие – адам қоғамындағы адамдардың саналы әрекеті... Ф. Энгельс «Мемлекеттің, жеке меншіктің және семьяның шығуы», «Маймылдың адамға айналуында еңбектің рөлі» атты еңбегінде адамның өзін жасаған еңбек екенін дәлелдеді.

Алғашқы қоғамның белгілі сатысында тек ер бала мен қыз балаларға берілетін тәрбиеде ғана айырмашылықтар кездесті.

Негізінде алғашқы қоғамдық дәуірде мал бағу, егін салу, қол өнері кәсібі пайда болды [1].

Бүгінгі көзқараста бұл түйін құлаққа түрпідей естіледі. Адамды тек қарапайым еңбектің жемісі деп қарау - балалықтың ауруы. Бірақ, педагогика тарихының бір кездегі бастауы осы ой екенін елемей кету мүмкін емес.

Келесі формациялар жайлы тұжырым-түйіндерге тоқталып өтсек: Рулық қоғамда тәрбие қоғамдық еңбектің бір саласына айналып, жеке адамдар шұғылданды. Қоғамдық тәрбиемен қатар отбасы тәрбиесі шықты [2].

Көріп отырғанымыздай, рулық қоғамда дидактика жайлы мәлімет алу қиын.

Қоғамдық формация жүйесіндегі педагогика мәселесіне көз жүгіртсек, мынандай пайымдарды тізбелейміз:

Солтүстік Африкада Египеттен бастап, Оңтүстік Азия, Қытайға дейінгі ертедегі Шығыс жерінде бірнеше құл иеленуші мемлекеттер пайда болып, ертедегі мәдениет дами бастады. Қытай, Индия, Египет, Кіші Азия жеріңде алғашқы мектептер құрыльш, онда үстем таптың балалары оқыды.

Ежелгі Шығыс мәдениеті Ежелгі Греция мен Рим мәдениетіне тікелей әсерін тигізді. Ежелгі Греция бірнеше құл иеленуші ұсақ мемлекеттен құрылды. Ішіндегі ірілері Аттика (орталығы Афина) және Лаконна (орталығы Спарта) болды.

Құлдардың көтерілісін басу үшін әскери шыңдалған құл иеленушілер даярлауға көңіл бөліңді. Құл иеленушілердің балалары 7-ден 18 жасқа дейін мемлекеттік тәрбие мекемелерінде тәрбиелеңді.

Афинада біздің жыл санауымызға дейін V - IV ғасырларда ғылым мен мәдениет едәуір дамыды. Тарих, скульптура, математика, музыка, риторика және т.б. құл иеленушілердің балаларына жан-жақты тәрбие берілді (ақыл-ой, мораль, эстетика, дене тәрбиесі).

Афинада жеке меншікті мектептер ашылды. Ер балалар 7-ден 13-14 жасқа дейін грамматист (оқуға, жазуға), кифарист (музыка, ән, тақпақ) мектептерінде оқыды.

Ерекше бай семьялардың балалары әрі қарай гимназияда философия, саясат, әдебиетпен танысады.

Көрнекті грек философы Платон (б.ғ.д. 427 - 347) тәрбиені мемлекет тарапынан ұйымдастыру керек деп есептеді. Құлдардың балаларына білім беруге қарсы болды.

Атақты грек философы және ғалымы Аристотель (б.ғ.д. 384 - 322) мемлекеттің түпкі мақсаты барлық адамдарға бірдей тәрбие беру керек деп есептеді. Ол қоғамдық тәрбие мен отбасы тәрбиесінің өзара ұштастығын жақтады. Аристотель де өзінің ұстазы Платон сияқты құлдарды «сөйлейтін құлдар» деп қарады.

Риторика мектебі пайда болды [3].

Міне, бұл түйіннен алғашқы қауымдық және рулық қоғамдарда тәрбие мен білім тұтас жүйе ретіңде қарастырылса, құл иеленушілік қоғамда тәрбиеден білім бөлініп, жекеменшікті мектептер ашылғанын, онда ғылым салалары жіктеліп, белгілі мамандыққа, кәсіпке ыңғайлау іскерлігі ширатылғанын аңғардық. Әрине, тоталитаризмде таптық сипат мәртебесі басым болғандықтан, құл иеленушілерге деген көзқарас бүгінгі көзқараспен түйіспейді. Оларды ақыл-ой іскерлігімен сондай дәрежеге жетіпті деп бағаламады.

Педагогика тарихына парадигмалық сипат берудің мәні де осында болмақ.

Келесі қоғам – феодалдық қоғам. Бұл қоғамда дидактика аспектісі қандай дәрежеде болды екен? Оған жауапты мына бір тұжырымдардан табамыз:

Феодалдық қоғамдағы тәрбие мен мектепке үстемдік етушілер феодалдар мен дін иелері болды. Орта ғасырда Қытай, Индия, Таяу Шығыс пен Еуропа ересектер мен жастарды оқыту діни ұйымдардың қолында болды. Білім діни мазмұнда берілді. Барлық халықтарда дін қарапайым адамдарды үстем тапқа бағынуға үгіттеді.

Иранды, Сирияны, Палестинаны, Египетті, Африканың солтүстік жағалауын VII-VIII ғасырларда арабтар жаулап алып, ірі мемлекет құрды. Бұл мемлекет Қытаймен, Индиямен, Еуропамен экономикалық байланыс жасады. Арабтар жаулаған жердің халықтарының мәдениеті ертеден дамыған болатын, ол мәдениетке еңді жаулап алушылар ие болды.

VIII ғасырда арабтар Пириней түбегін жаулады, соның нәтижесіңде Батыс Еуропа жеріңде мұсылман мектептері ашылды. Пириней жеріңдегі Кордова халифаты арқылы Батыс Еуропаға Ежелгі Шығыс мәдениеті тарады. Соның ішіңде Аверроес атпен әйгілі болған араб философы Ибн-Рошданың түсіндірмесі арқылы Аристотельдің еңбектері тарай бастады.

IV ғасырда Рим империясы Батыс және Шығыс империя болып екіге бөліңді. Батыс империя бірнеше ұсақ мемлекеттерге бөліңді. Шығыс империя Византия деген атпен мың жыддай сақталды. Бүкіл Византия мәдениетінің діни сипатта болуына қарамастан, онда Ежелгі Шығыс мәдениетінің кейбір бөліктері сақталды. Шіркеу мен мектеп қатар өмір сүрді.

Византия мәдениетін Шығыс Еуропа жеріне таратуда славяңдар үлкен роль атқарды. Ол мәдениет Ежелгі Русь жеріне де тарады.

Бірнеше ғасырлар бойы Батыс Еуропа еддеріне католик шіркеуі ерекше әсер етті.

XII-XIII ғасырларда батыс Еуропадағы мемлекеттер арасында экономикалық байланыс кеңіді.

Университеттер XII ғасырда Италияда, Францияда, Англияда т.б. ашылды [4].

Жоғарыда баяндалған тұжырымнан аңғарғанымыз не? Ол – дидактиканың тәрбие аспектісінен бөлінгені. Білім көлемі ұлғайып, ғылыми субстанциясы кеңіп, әлемде университеттер ашыла бастады.

Бірақ, дидактика ішінара пәңдерге жіктелгеи жоқ. Әдістеменің ғылым болып, жеке даралық келбетке келмегенін аңғару қиын емес.