VI. Сұраныс пен ұсыныс

 

Мақсаты: Бұл тақырыпта нарықтық экономиканың маңызды заңдары; сұраным мен ұсынымның экономикалық қасиеттерімен, сұраным мен ұсынымға қандай факторлар әсер ететіндігімен, осы заңға сәйкес нарықта тепе-теңдік жағдайының қалыптасуын түсіну. Сұраным мен ұсынымның тек тұтынушы табысынан емес, сонымен қатар тауардың белгілерінен тәуелді; икемді және икемді емес сұранысқа ие тауарлар болады. Бұл тақырыпты білу тұтынушының қанағаттандырылуын түсінуге көмектеседі

Дәріс жоспары:

1.Сұраныс, сұраныс заңы, оған әсер етуші факторлар.

2.Ұсыныс, ұсыным заңы, оған әсер етуші факторлар.

3.Нарықтық тепе-теңдік.

Дәріс тезистері:

Сұраныс пен ұсыныс нарықтық экономиканың ең маңызды элементтері.Рынок-өндіруші мен тұтынушының арасындағы байланыстың ерекше түрі.Ол өндіріс пен тұтыныстың арасындағы балансты қамтамасыз етеді.Бұл баланс сыртқы құбылыста сұраным мен ұсыным арасының сәйкес болуы ретінде байқалады.Себебі, ұсыныс пен сұраным арнайы өндіруші мен тұтынушы арасындағы қатынастардың рыноктық түрі болып келеді,және ұсыным мен сұраныс өндіріс пен ұсыныстың ара қатынасы түрінде де кездеседі.

Сұраныс-ақшалай қамтамасыз етілген,рыноктағы тұтыныстың өңі айналған түрі немесе сұраныс төлем қабілеттілігі бар тұтыныс.Құндық тұрғыдан сұраныс осы тауарлардың сомасын құрайды.Тауардың рыноктық бағасы мен сұраным көлемі арасында үнемі белгілі арақатынас болып,ол график немесе сұраным сызығы деп аталады.Рыноктық сұраным көптеген факторлардың әсерімен: баға деңгейі, сатып алушылардың ақшалай табысы,рынок көлемі, жинақталған мүлікпен сатып алушылар санымен басқалармен қалыптасады.Көлемнің оны айкындайтын фактордың тәуелділігі сұраным қызметі деп аталады.

Сұранымның жәй-күйіне көптеген:

1) экономикалық сипаттығы (сиректік,бағалық,пайдалылық,жаңалықтық, пайдаланудағы үнемдік);

2) ұлттық, аймақтық сыйпаттығы (табиғи –климаттық жағдайға байланысты әртүрлі аймақтағы сұранымның ерекшелігі;

3) мінез-құлықтық (мода, кездейсоқ сатып алудың деңгейі);

4) демографиялық (әйел, еркек пен балалардың өзіне тән ерекше сұранымдары;

5) кәсіпқойлық (талғам мен талғаудың атқаратын қызметіне, айналысатын тіршілігіне және білім деңгейіне қарай жіктелуі), психологиялық сипаттағы факторлар әсер етеді.Сұранымға осы факторлардың көмегімен мақсатты бағыт-бағдар жасап,әсер ету арқылы рынокты басқарады.

3.Бағаның әсер етуі арқылы сұранымның сандық өзгеру қасиеті оның икемділігі деп аталады.Сұраным икемділігі бағаның әсерінен өнімге деген жиынтық сұранымның сандықөзгеру дәрежесімен анықталады. Оның үш баламалы варианттары бар:

1) Бағаның кез-келген өнімге белгілі пайызының төмендеуі,ол өнімге сұранымның ұлғаюын туғызады,жалпы ақшалай түсімді өсіреді.Бұл сұраным икемді деп аталады.

2) Бағаның пайыздық мөлшерінің төмендеуі сұранымның сондай боп ұлғаюына алып келеді, бірақ жалпы ақшалай түсім өзгерусіз қалады.Бұл бір-келкі икемді сұраным.

3) Бағаның пайыздық мөлшерінің төмендеуінен сұранымның пайыздық ұлғаюы кем.Бұл-икемсіз сұраным

Ұсыным-тауар өндірушілерінің нарыққа сатуға ұйғарған бағасы белгіленген тауар жиынтығы.Ұсыныс сұранымды өндірілген тауар ассортименті мен олардың бағасы арқылы қалыптастырады,ал сұраным болса, тауар ұсынымының көлемі мен құрылымын анықтайды,себебі тұтынушы мойындаған нәрсе ғана ұдайы өндіріледі.Тауар өндіруші ұйғарған тауар саны мен нарықтық баға арсында,үнемі белгілі арақатынаста болып,оны график немесе ұсыным сызығы дейміз.

Ұсыныс қисығына әсер ететін факторлар:

1) Ұсыныстың мөлшері алдымен өндіріс шығындарына, қолданатын өндіріс технологиясының сыйпатына, дотация мен салыққа,бар тауарлар бағасы мен кәдімгі тауарлар бағасына,баға өзгеруін күтуге,сатушылар санына, табиғи климаттық жағдайға және т.б.байланысты.

2) Ұсыным көлемінің оны айқындайтын фактордан функционалды тәуеділігі ұсыным қызметі (функциясы) деп аталады.

3) Ұсыным заңына сәйкес, өндірушілер өндірілген өнімнің көбін жоғарғы бағамен сатуды ұсынады.Қалыпты жағдайда баға жоғары болса, онда сатушылар тарапынан тауарды ұсыну көбірек болады.Керісінше, тауар ұсынысы ұлғайған сайын оларға баға төмендей түседі.Сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі кезіндегі рынок пен баға деңгейі жағдайын рыноктық тепе-теңдік дейміз.

Көрнекіліктер:

Әдебиеттер:

1.Әубакиров Я.А. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 1998.

2.Әкімбеков С, Баймухаметова А.С., Жанайдаров У.А. Экономикалық теория. Астана, 2002. 46 бет.

3.Жүнісов Б.А., Комягин И., Байжомартов Ү., Мәмбетов Ұ. Жалпы экономикалық теория. Алматы, 1994.

4.Осипова Г. Экономикалық теория негіздері. Алматы, 2002.

5.Симкина А. Общая экономическая теория. П, 2002.

6.Мәуленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. экономикалық теория. Оқу құралы. 1-бөлім. Алматы, Экономика. 2004. 6 бет.

Бақылау сұрақтары:

1. Сұраным заңының мәні неде?

2. Сұраным қисығының жылжуына қандай жағдайлар әсер етеді?

3. Ұсыным заңының мәні неде?

4. Нарықтық тепе-теңдігінің бұзылуы неге әкеледі?

5. Ұсыным икемділігі, икемсіздігі неде?

6. Талғамсыздық картасының кез-келген нүктесінен талғамсыздық қисығын неге жүргізуге болады?

7. Неге талғамсыздық қисығы ешқашан қиылыспайды?

8. Егер бір тауардың бағасы өзгерсе, ал басқасына қарағанда өзгеріссіз қалса, онда бюджеттік сызықта не болмақ?