Дауыссыз дыбыстарСлавная революция в Англии в конце XVII века отменила все налагавшиеся веками запреты на игры и соревнования, дав толчок к их расцвету[20]. В это время в буржуазной Англии складываются традиции так называемого «спорта джентльменов»: молодые люди из богатых семей не столько занимались спортом сами, сколько участвовали в тотализаторе на скачках и состязаниях по бегу и боксу, спонсируя развитие этих видов спорта и косвенно влияя на формирование устойчивых, общих по всей стране правил. Сами джентльмены предпочитали играть в крикет, не требовавший больших физических усилий и не представлявший опасности здоровью. Промышленная революция и массовое производство привели к тому, что у всё большего числа людей стало появляться свободное время. Это в свою очередь стало залогом массовости спорта. Больше людей хотело и могло сделать спорт — частью своей жизни, занимаясь спортом напрямую или посвящая свой досугнаблюдениям за спортивными состязаниями. В 1722 году в Англии вышло первое учебное пособие по фигурному катанию, а в 1742 году открылось первое в мире спортивное общество фигурного катания — Эдинбургский конькобежный клуб. Английский подход к спорту распространился в континентальной Европе и в заокеанских колониях, став господствующим в западном мире; под влиянием «спорта джентльменов» соревновательный элемент проник и в национальные виды спорта, в частности, в конькобежный спорт в Голландии. Важный вклад в развитие физической культуры, как своего времени, так и последующих веков, внёс немецкий врач и филантроп И. К. Ф. Гутсмутс. Им были не только написаны учебники гимнастики и плавания, а также труд, популяризовавший спортивные игры, но и внедрены использующиеся до сих пор гимнастические снаряды, в том числе модернизированный гимнастический конь и турник, а также прыжки с шестом. Гимнастика активно развивалась на протяжении XIX века во многих европейских странах, где ей придавали прикладное значение в условиях роста национального самосознания и необходимости массовой военной подготовки. Свои гимнастические школы появились во Франции, Дании, германских государствах, Швейцарии, Чехии (в то время входившей в Австрийскую империю) и Швеции. Шведский педагог Ялмар Линг, сын терапевта Пера Линга, разработал ряд использующихся по сей день гимнастических снарядов — скамью с седлом (дальнейшее развитие гимнастического коня), бревно, шведскую стенку, прыжковый трамплин[23]. В России к началу XX века особо популярными были чешская, шведская и немецкая гимнастические школы, а также собственная система физического воспитания, разработанная П. Ф. Лесгафтом К концу XIX века в основном сформировались правила популярных спортивных игр. В Англии подлинно народной игрой становился футбол, развивались крикет и крокет, своих поклонников нашли завезенные из колоний поло, бадминтон,пинг-понг, лакросс. В США обрёл популярность бейсбол, развившийся из английской народной игры с битой. Во Франции особо популярными стали легкоатлетические соревнования, в 80-е годы сооружена конькобежная дорожка из искусственного льда. В разных странах зарождаются традиции вело-, а затем и автогонок. Большую роль в популяризации спорта и физической культуры сыграла международная Ассоциация молодых христиан (YMCA). Под её эгидой развивался институт спортивного тренерства, строились спортивные сооружения; деятельность Ассоциации привела к изобретению волейбола и баскетбола. В России один из деятелей YMCA основал Общество содействия духовному, нравственному и физическому развитию молодых людей «Маяк», просуществовавшее до Октябрьской революции. Другой популярной в России физкультурно-спортивной организацией стало Общество телесного воспитания «Богатырь», всего же подобного рода организаций к 1914 году насчитывалось в стране уже 360[24]. Уже с середины XIX века спорт вновь перерос национальные рамки, началось развитие международного спортивного движения. В 1851 году прошёл первый международный шахматный турнир, начались частным образом организованные «чемпионаты мира» по разным видам спорта. Зачастую такие соревнования проходили несколько раз в год в разных странах и по разным правилам, что стало толчком к организации международных спортивных союзов (первым из которых стал в 1881 году Европейский союз гимнастики — с 1897 года Международная федерация гимнастики) и унификации правил. Олимпийские игры Также в середине XIX века начинаются попытки возрождения Олимпийских игр античности. Первые «Олимпийские игры» нового времени прошли в 1836 году в курортном местечке Рамлёса (Швеция) — их организовал для жителей соседних сёл ученик Пера Линга Густав Шаратау. Через два года была предпринята попытка возродить Олимпийские игры уже в недавно получившей независимость Греции, но дальше первых игр в деревне рядом с исторической Олимпией дело в этот раз не пошло. В1859 году игры прошли уже в Афинах, с большим размахом, под патронажем короля Оттона, и включали соревнования в ряде спортивных дисциплин на восстановленном античном стадионе, а также состязания в искусстве в специально для этого построенном «Заппейоне» (названном в честь пожертвовавшего деньги на организацию Евангелиса Заппаса). Эти игры ещё были не международными в полном смысле слова — в них участвовали только этнические греки из разных стран. В дальнейшем игры в этом формате проводились ещё три раза — в 1870, 1875, и 1888—1889 годах. Подлинным возрождением Олимпийские игры обязаны энтузиасту физического воспитания Пьеру де Кубертену. В начале 1880-х годов Кубертен с единомышленниками основал во Франции Национальную лигу физического воспитания, а в конце того же десятилетия — Комитет по пропаганде физического воспитания (вместе с министром просвещения Жюлем Симоном) и Союз французских атлетических обществ. В 1889 году по инициативе Кубертена в рамках Всемирный выставки в Париже прошёл конгресс по физической культуре, а в 1892 году он впервые выступил в Сорбонне с инициативой мульти спортивных международных соревнований — новых Олимпийских игр. Учредительный конгресс Олимпийских игр прошёл два года спустя при участии делегатов от 39 спортивных обществ Франции, Великобритании, США, России, Швеции, Испании, Италии, Греции, Бельгии и Нидерландов (были также получены заверения о поддержке из Австралии и Японии). Делегатами было принято решение, что первые Олимпийские игры современности пройдут в 1896 году в Греции, и был учреждён Международный олимпийский комитет. Первые Олимпийские игры прошли в апреле 1896 года. Соревнования проводились в греко-римской борьбе, велоспорте, гимнастике, легкой атлетике, плавании, стрельбе, теннисе, тяжелой атлетике и фехтовании — всего были разыграны 43 комплекта наград; планировавшиеся соревнования по гребле не состоялись из-за отсутствия участников. Всего в Играх участвовал 241 спортсмен из 14 стран (из них больше 200 от страны-организатора), медали в общей сложности завоевали спортсмены десяти разных стран]. После этого Олимпийские игры современности проводятся каждые четыре года, за исключением годов, попавших на период мировых войн. Тенденции спорта как массового зрелища получили развитие с появлением СМИ и глобальных коммуникаций. Спорт стал профессиональным, что ещё больше увеличило его популярность. Современное постиндустриальное общество, базируясь на таких ресурсах, как информация и знания, используя возможности индивидуальных контактов людей при помощи интернет-технологий, активно культивирует интеллектуальные виды спорта, такие как покер и сетевые многопользовательские игры. Профессиональный спорт
Хотя первоначально спортивные состязания носили любительский характер и участники Олимпийских игр в остальное время были заняты трудом в других сферах деятельности, уже в античности, начиная с V в. до н. э., сформировалась прослойка профессиональных атлетов. Система местных соревнований-агонов со значительными призами позволяла представителям низших классов, занимающимся профессиональным спортом, обеспечивать себе безбедное существование[30]. Особое распространение профессиональный спорт получил сначала в эллинистической Греции, а затем в Древнем Риме, как результат изменения концепции физического воспитания: из подготовки бойцов всеобщего ополчения спорт превращался в зрелище, и целенаправленно им, как любым видом искусства, занимались лишь немногие. Созданный в I в. до н. э. образ профессионального атлета — кулачного бойца — работы Аполлония, сына Нестора, показывает, как далеко к этому времени ушла сама концепция спорта от его первоначальной идеи. Скульптурный портрет вместо гармонично сложенной фигуры человека-гражданина, характерной для классической греческой школы, передаёт с натуралистическими подробностями гипертрофированную мускулатуру профессионального бойца, сломанный нос, разорванные уши и шрамы, а также «спортивный инвентарь» — перчатки с железными вставками на руках. После упадка спорта в целом в Средние века и его возрождения в новое время получил новое развитие и профессиональный спорт. Например, из общей массы любителей кулачных боёв в Англии в XVIII веке выделились лучшие мастера, поставившие эти развлечение на финансовую основу. Первую школу бокса в Англии открыл в первой половине XVIII века лучший боксёр-тяжеловес своего времени Джеймс Фигг, дававший уроки кулачного боя за плату. В середине того же века уже началась практика манипуляций с результатами боёв, позволявшая антрепренёрам получать значительные суммы денег.
В XX веке, когда большое развитие получила культура досуга, спортивные состязания и наблюдения за ними стали популярными развлечениями для зрителей и профессиональной деятельностью для спортсменов. Профессиональные спортсмены высокого уровня зарабатывают большие гонорары, а также получают доходы, рекламируя различные товары, и становятся знаменитостями — иногда исключительно в среде болельщиков, а иногда и среди большинства населения. Для регулирования происходящего в профессиональном спорте образуются общие и узкоспециальные организации и ассоциации, которые объединяют спортсменов, тренеров, судей, а иногда и болельщиков. То, что спорт превратился в бизнес и источник благосостояния, сильно влияет на суть состязаний. Ввиду требований зрелищности или удобства судейства часто изменяются спортивные правила. Так, в 60-е годы XX века вначале Американская баскетбольная лига, а затем и Американская баскетбольная ассоциация с целью оживления игры и повышения интереса у зрителей ввели в обиход трёхочковые броски, позже ставшие частью баскетбольных правил во всём мире. С 1970 года на профессиональных теннисных турнирах в целях сокращения времени матчей система, предполагавшая обязательную разницу в два гейма для победы в сете, вытесняется так называемым тай-брейком — решающим геймом, разыгрываемым при равном счёте 6:6 в сете. В конце XX века в волейболе, где до этого можно было заработать очко только на своей подаче, в целях увеличения зрелищности была введена система «ралли-пойнт», по которой каждый розыгрыш мяча стал приносить очко — сначала в решающей, пятой, партии, а с 1998 года и в остальных партиях матча.
Физическое воспитание детей является неотъемлемой составной частью комплексной системы воспитания. Недостаточная двигательная активность в процессе роста и развития детей и подростков может вызвать множество неблагоприятных последствий: приводит к ухудшению здоровья, снижению физической и умственной работоспособности, создает предпосылки для развития различных форм патологии. Средствами физического воспитания являются гимнастика, игры, туризм, закаливание и спорт. Дозирование физических нагрузок у детей в процессе занятий физической культуры — одна из самых трудных задач. Ориентировка при этом только на возраст детей недостаточна, т.к. дети в одном календарном возрасте могут отличаться не только по соматическим типам телосложения, но и по уровню биологического развития. Одним из важных средств физического воспитания являются движения в водной среде. При этом очень важно, чтобы ребенок не боялся воды, хотел в ней играть, чтобы видел рядом с собой в воде сверстников, родителей, воспитателей. В этих условиях у него быстро появятся навыки плавания. Основным средством физического воспитания детей является игра, с помощью которой они приобщаются к окружающей жизни, овладевают полезными навыками, преодолевают возникающие трудности. Особо следует обратить внимание на эмоциональную сторону занятий по физическому воспитанию детей. Родители, воспитатели, преподаватели физического воспитания должны обладать доброжелательностью к каждому ребенку, нести детям в занятиях по физическому воспитанию радость, создавать оптимистическое настроение. В решении этих непростых проблем помогают светлые, просторные и чистые помещения либо спортивные площадки и бассейны, в которых должен быть подобран красочный и интересный детям интерьер. На занятиях по физическому воспитанию рекомендуется создавать музыкальный фон со знакомыми детям ритмами. Особенности физического воспитания детей различных возрастных групп — см. Грудной ребенок, Дошкольный возраст, Подростковый возраст, Школьный возраст.
Билет 1. «Қазақ тілі –мемлекеттік тіл» -тақырыбы бойынша әңгімелеу. Қазақ тіл- мемлекеттік тіл 1989 жыл, 22қыркүйек: «ҚР Тілдер туралы» Заңы қабылданып, қазақ тіліне «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі» мәртебесі (статусы) берілді. 1997 жыл, 11 шілде: «ҚР Тілдер туралы» Заңы Парламентте қайтадан талқыланып, ол ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілді. Бұл Заң бойынша, қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, қазақ халкының ұлттық тілі болып есептеледі. 2. «Қазақ тілі сабағынды» - тақырыбына әңгіме құру. Оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру – жауапты міндет. 3. Даусты және дауыссыз дыбыстарға сипатама бер. Дауысты дыбыстар Қазақ тілінде 12 дауысты дыбыс бар: а, ә, е, и, о, ө, ұ, ү, у, ы, і, э
Дауыссыз дыбыстар Дауыссыз дыбыс өкпеден шыққан ауаның ауыз қуысында кедергіге ұшырап шығуынан жасалады. Қазақ тілінде 26 дауыссыз дыбыс бар: б, в, г, ғ, д, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, у, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ.
«Мемлекеттік» деген сөзге фонетиқалық талдау жаса. «Мемлекеттік»- 11әріп, 11дібіс, 4 буын М- дауыссыз,унді Е- дауысты,жіңішке,ашық,езүлік М- дауысыз,үнді Л- үнді Е- дауысты,жіңішке,ашық,езүлік К- қатаң Т- қатаң Т- қатаң І- жіңішке,қатаң,езүлік К- қатаң Мем- ле- кет-тік б.б Мем-бітеу буын Ле-түіқ буын Кет-бітеу буын Тік-бітеу буын Билет 1. «Жеті жарғы» заңдар жиынтығы туралы әңгімелеу Жеті жарғы – Тәуке хан (1678 – 1718) тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарының жинағы. 17-ғасырда қазақ хандығының ыдырау қаупінің тууына байланысты Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қарастырып, хандық билікті нығайтуға күш салды. Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандардың тұсында қабылданған “Қасым ханның қасқа жолы” мен “Есім ханның ескі жолын” одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішінде атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке билер бар, Күлтөбенің басында “Тәуке ханның Жеті жарғысы” деген атауға ие болған заңдар жиынтығын қабылдады. Жеті жарғыға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Жаңа заң жүйесі қазақ халқының өмірлік мәселелерін барлық жағынан қамтыды, соның нәтижесінде Тәуке ханның билік еткен тұсы Қазақ хандығының барынша күшейіп, дәуірлеген кезі болды. Жеті жарғыдан кейін арнайы атаулы заң жүйесі жасалмағандықтан және Жеті жарғының өзі талап, тілекті қанағаттандырарлық деңгейде болғандықтан, оның көптеген жол-жобалары мен қағидалары 20-ғасырдың басына дейін қолданылып келді. (Мысалы, бұл қағидаларға Абай да үлкен мән бергені және кезінде өзі жасаған заң жобасында ескергені белгілі.) Жеті жарғы, қазақтың ұлттық шешендік өнеріне сай, негізінен, афоризмдерден, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Бұл жүйені мазмұндық-кезеңдік жағынан “Қасым ханның қасқа жолы” мен “Есім ханның ескі жолына” негізделген және Тәуке ханның өз дәуіріне, саясатына сай енгізілген өзгерістер деп үшке бөлуге болады. Жеті жарғының толық нұсқасы сақталмаған. Кейбір үзінділері К.Шүкірәлиевтің (1804), Я.Гавердовскийдің (1806), А.Левшиннің (1832) жазбаларында кезігеді. Олардан басқа Н.Гродеков, Л.А. Словохотов, А.П. Чулошников тәрізді орыс ғалымдарының зерттеулері мен айтқан ой-пікірлері шежіреші Ә.Қайнарбайұлынан алынған нұсқаға жақын келеді. Аталған нұсқада Жеті жарғының аталуы Тәуке хан енгізген жеті өзгеріске байланысты деген тұжырым жасалынған. Бұл өзгерістерде төрелер менқожаларға ерекше құқық беру арқылы билікті нығайту мақсаты көзделгені айқын байқалады. Онда жер дауы, отбасы және неке заңы, қылмыс пен құн дауына, ұрлық-қарлық, тонаушылыққа және куәлік ету мен ант беру рәсімдеріне орай қалыптасып, тұжырымдалған қазақтың ұлттық әдеп-ғұрып заңдары көрініс тапқан. «Жарғы» сөзі қазақша әділдік, шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл де әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық: «Қара қылды қақ жарған» деп мадақтайды. Ол заманда бас кетсе де әділ сөйлеген. Бізге белгілі, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» және Тәуке ханның «жеті жарғысы» осы хан кеңсінің шешімі арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Жәңгір ханның ұлы Тәуке «Қасым ханның қасқа жолын», «Есім ханның ескі жолын» өз дәуіріне сай етіп, сондағы ережелеродің жеті түріне күрделі өзгеріс енгізгендіктен, ол өзгерістер «Тәуке ханның Жеті жарғысы» («Жеті жарлығы») аталып кеткен делінеді. Жеті жарғы 1-жарғы.Көтеріліс жасап,бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын.(Бұл жарғы мемлекеттің бүтіндігі талабынан туды). 2-жарғы.Түркі халқының мүддесін сатып,елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын.(Бұл жарғы халықтың ортақ мүддесі –елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі). 3-жарғы.Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын.(Бұл жарғы да жабайылықтың төменгі сатысына тән кісі өлтірішулікке тыйым салған және мәдениеттіліктің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық). 4-жарғы.Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап,ақ некені бұзушыларға өлім жазасына бұйырылсын.(Бұл жарғы да шаңырақтың бірлігін қамтамасыз еткен,неке парызына адалықты талап еткен маңызы зор жаңалық). 5-жарғы.Өреде тұрған,тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын.(Ол кезде «ер қанаты – ат» елдің,мемлекеттік соғыс күші ретіне бағаланады). 6-жарғы.Төбелесте мертігуің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а)біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді,ал қызы жоқ болса қыздың қалыңмалын береді. ә)төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді. 7-жарғы.Ұрланған жылқы өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін. «Жеті жарғыны» қазақ халқы ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып келді. Ал кейбір заңдар Қазан төңкерісіне дейін қолданылды. Сонымен бірге «Жеті жарғының» өз кезінде қағазға түсірілмегені де белгілі. Кеңестер дәуірінде «Жеті жарғыға» «феодалдық қатынастардың сарқыншығы» деген сипат тағылып, мүлдем зерттелінбеді. Бізге «Жеті жарғы» орыс ғалымдарының жазбалары негізінде белгілі. Алғаш рет орыс ғалымы Г.Спасский жаппас руының старшыны Күбек Шүкіралиевтің мәліметтері негізінде «Жеті жарғының» 11 үзіндісін 1820-шы жылы «Сибирский вестник» баспасөзінің бетінде жариялады. «Жеті жарғының» екінші нұсқасы (34 үзінді) А.Левшиннің зерттеулерінде беріледі. Бұл нұсқалар «Жеті жарғы» дүниеге келгеннен кейін 100 жылдан соң халық ауыз әдебиеті негізінде жариялады. Сондықтан, бұл заңдар жинағының толық нұсқасының бізге жетпегені белгілі. «Жеті жарғы» заңдар жинағы мемлекеттің ішкі жағдайын күшейтуге бағытталды. Осы заң негізінде қазақтың тайпа, ру басыларын жылына бір рет жиналуға міндеттеді. Бұл жиындарда мемлекеттің сыртқы және ішкі жағдайына байланысты мәселелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынға қару асынып келген азаматтардың ғана дауыс беру құқықтары болды. Сонымен бірге қару ұстап келген азамат жылына өз байлығының жиырмадан бір бөлігін салық ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынға қатысушы әр рудың өз таңбасы болды. Бұл таңбалар құрылтайда мемлекеттік рәміз дәрежесінде бекітілді. Қазақтың негізгі байлығы мал болғаны белгілі. Сондықтан «Жеті жарғы» заңдарына сай әр меншік иесі өз малдарына ен салуға міндеттелді. Сонымен қатар, әр рудың жайылым жер меншігі қатаң белгіленді. «Жеті жарғыда» қылмысты іс-құқық нормаларына үлкен орын бөлінген. Қылмыс ретіне: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу, қорлау, ұрлық істеу және тағы басқалары жатқан. Кінәлілер жасаған қылмыс деңгейіне сай әртүрлі жазаға кесілген. Бұл жинақта «қанға қан» заңы сақталды. Бірақ билер сотының екі жақ келісуі бойынша жазаны құн төлеумен алмастыруға мүмкіншілігі болған. Құн төлеу төрт жағдайда рәсімденген. Олар: егер әйелі күйеуін өлтірсе және күйеуінің туыстары оны кешірмеген жағдайда, егер әйел некесіз туған баласын өлтірген жағдайда, жұбайлар арасындағы «көзге шөп салушылық» дәлелденген жағдайда және «құдайға тіл тигізгені анықталған жағдайда». Өлім жазасының екі түрі болған: дарға асу және тас лақтыру әрекеттерін қолдану. Жазалаудың ең көп таралған түрі – құн төлеу болған. Қылмыскердің және өлген адамның әлеуметтік жағдайына байланысты құн мөлшері өзгеріп отырған. Мысалы, өлген ер адамның құны 1000 қой болса, әйел адамның құны 500 қой болған. Ал өлген адамның әлеуметтік жағдайы ақсүйек болса құн мөлшері жеті есе өскен, яғни сұлтан немесе қожа тұқымынан өлтірілгендерге жеті адамның құнын төлеген. «Сұлтан» немесе «қожаға» тіл тигізгені үшін 9 мал, қол жұмсағаны үшін 27 мал төленетін болды. Құлдың құны бүркіттің немесе тазы иттің құнымен теңескен. Дене мүшелеріне зақым келтірген қылмыскер де белгілі мөлшерде құн төлеген. Атап айтқанда, бас бармақ – 100 қой, шынашақ 20 қой болған. Ұрлық жасалған кезде ұрланған заттың құны иесіне «үш тоғыз» етіп қайтарылған. Мысалы, ұрланған 100 түйе 300 жылқыға немесе 1000 қойға теңелген. Бұл баптардан біз «Жеті жарғыға» сай қылмыс істеген әр әлеуметтік таптың құқықтары заңдастырылғанын көреміз. «Жеті жарғы» бойынша өлім жазасы мен құн төлеуден басқа жазалар да қолданылған. Мысалы, әкесіне қол жұмсаған ұл баланы қара сиырға теріс отырғызып масқаралаған. Ата-анасына дауысын көтерген қыз баланың жазасын шешесі шешкен. Күйеуін өлтірген екіқабат әйел елден қуылса, христиан дінін қабылдаған адамның мал-мүлкі тәркіленген. Құдайға тіл тигізгендігі жеті адамның куәлігі арқылы анықталған адам таспен атып өлтірілген. 2. «Тарихи тұлғалар» тақырыбына әңгіме диолог құру. Ол «Қазақ тілі және қазақ әдебиеті сабақтарында ақпараттық интерактивті құралды қолдану арқылы ұлттық дүниетанымды қалыптастыру» атты әдістемелік тақырыпқа арналған. Аталмыш сайттағы мақсаттар: қазақ тілі және қазақ әдебиеті сабақтарында ұлы тұлғалардың өмірін насихаттау, олардың өмірлік тарихында Отанға, елге, халыққа деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу, сайтты қолданушыларға керек кезде, тез және қолайлы түрде іздеген тақырыпқа мәлімет алуға, білімдерін тереңдетуге мүмкіндік туғызу, жаңа педагогикалық технология негізінде қазақ жазушылыры, ақындары, хандары, билері, өнер және спорт жұлдыздары, қоғам қайраткерлері және тағы басқа белгілі адамдар туралы ақпарат бере отырып, қолданушылардың өзіндік дүниетанымын қалыптастыруға жағдаят туғызу. Қолданушы білімін толықтырып, бекітіп, өзін - өзі тексеру мақсатында тестік тапсырмалар берілген. Аталған сайт тек қазақ тілі және қазақ әдебиеті пәндерінен ғана емес, сонымен қатар дүниежүзілік тарих, Қазақстан тарихы, музыка, өнер, спорт салаларынан да қолданушыларға білімдерін толықтыруға мүмкіндік береді. Келешекте ұсынылып отырылған сайт материалдары әр түрлі тапсырмалармен және жаңа мәліметтермен толтырылмақ. 3. Синоним. Омоним. Антоним. Мысал келтір. Мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер антонимдер деп аталады. Мысалы, елгезек бала- тілазар бала, шабан ат -жүрдек ат, іскер адам- олақ;адам, жақсы мінез -жаман мінез, қисық;ағаш- түзу ағаш, тату көрші- араз көрші, т.б. Тілімізде антоним сөздер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда көп кездеседі. Мысалы, Ащы мен тұщыны татқан білер, алыс пен жақынды жортқан білер. Аз сөз – алтын, көп сөз – көмір, т.б. Осы мысалдардағы ащы-тұщы, алыс-жақын, аз-көп сөздері – мағыналары бір-біріне қарама-қарсы айтылған антоним сөздер. Мысалы: аласа-биік.
Омоним – сыртқы тұлғасы: айтылуы, естілуі, жазылуы бірдей, мағыналары әр түрлі сөздер. Сыртқы тұлғасы жағынан омоним сөздер мен көп мағыналы сөздер ұқсас болып келеді. Омоним болудың негізгі белгісі сөздердің арасында мағыналық байланыс болмайды, яғни омоним сөздер әр түрлі мағынада қолданылады,ал көп мағыналы сөздердің арасында мағыналық байланыс болады, көп мағыналы сөздер бір сөз табынан болып, бір негізден тарайды. Мысалы, Басыңды жоғары көтеріп, аяғыңды жылдам бас деген сөйлемдегі бас сөзі омоним, себебі бірінші бас сөзі адамның дене мүшесі – не? деген сұраққа жауап беретін, заттық ұғым атауы болатын зат есім, екінші бас сөзі – не істе? деген сұраққа жауап беретін қимыл-әрекет атауы болатын етістік. Ал Талдың басына қарлығаш ұя салыпты. Жолаушылар бұлақтың басына келіп демалды деген сөйлемдердегі бас сөзі – көп мағыналы сөз, себебі 1) бір нәрсенің бастау алатын жері деген бірдей мағынаға ие болып тұр; 2) екеуі де бір сөз табынан зат есім болып тұр. Мысалы: алма-алма.
Айтылуы, естілуі, жазылуы әр алуан, мағыналары бір-біріне жақын, жуық мәнді сөздер синонимдер деп аталады. Синонимге тән негізгі белгілер: 1) синоним сөздер әр түрлі дыбысталады; 2) синоним сөздердің мағынасы бір-біріне жақын болып келеді; 3) синоним сөздер бір сөз табынан болады. Мысалы, Апатты аймаққа көмекші, жәрдемші топ келді деген сөйлемдегі көмекші, жәрдемші сөзі бірінің орнына бірін ауыстырып қолдануға болатын, мағыналары бір-біріне жақын, бір сөз табынан болған синоним сөздер. Тілімізде синоним сөздер зат есімдерден, сын есімдерден, етістіктерден және үстеулерден кездеседі.
Кейбір сөздердің синонимдері тұрақты тіркес түрінде де кездеседі. Мысалы, сұлу, әдемі, көрікті сөзінің фразеологиялық синонимі үріп ауызға салғандай, қыздың жиған жүгіндей болса, алыс, қашық; сөзінің тұрақты тіркес түріндегі синонимі ит арқасы қиянда, ит өлген жер. Мысалы: сабырлы-салмақты. Билет 1. Толе би туралы әңгімелеу. Төле Әлібекұлы (1663 – 1756) – қазақтың қоғам қайраткері, шешен, Ұлы жүздің бас биі, "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Әлібекұлы Төле бидің атасы Құдайберді би Есім хан мен Тұрсын хан егесі кезінде Есім ханды қолдаған (Қазыбек бек Тауасарұлының "Түп-тұқияннан өзіме дейін" кітабынан). Яғни Есім хан тұсындағы, халық аузында "Есім ханның ескі жолы" атанып кеткен қазақ халқының заңдар жинағын құрастыруға қатысқан билердің бірі деп айтуға толық негіз бар. Өз заманында Қазақ хандығының тұтастығы үшін күрескен қайраткер! Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15-20 жасынан билердің бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында таныла бастайды. Төле би 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысы Шу өңірінде туған. Ұлы жүздегі дулат тайпасының жаныс руынан. Бала күннен жас Төле әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт таниды, қазақ халқының ақындық-шешендік өнерінен тәлім алады. Он бес жасынан ел билігіне араласып, ақыл-парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі. 2. «Менің қалам- Алматы» тақырыбына диолог құру. Алматының табиғаты өте керемет. Жетісудың еркесіндей елітіп, еркелей түседі. Арманыңды арманға жалғайды. Қаланың табиғаты, зәулім үйлері барлығы да бейне бір әсем әуендей. Әрқайсысының өз орны бар, әр ағашы да, үйі де жарасымды. Алайда, бұл сұлулық мәңгілік жасай бермейді. Соңғы кездері қаламыздың экологиялық жағдайы бәсеңдеп бара жатыр. Экологиялық апатты аймақтардың бірі екендігіміз де рас, егер әрбір тұрғын өзінің ауласын, жүрген жерін таза ұстап, Табиғат-Ананы естен шығармай жүрсе, нұр үстіне нұр болар еді. Олай болса, болашақ, соның ішінде, Алматы қаласының болашағы – өзіміздің қолымызда!!! 3. Сын есім және оның түрлерін ата. Мысал келтір. Сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз. Морфологиялық сипаттары Сын есімнің табиғи қызметі зат есімге анықтауыш мүше болу. Ол зат есімге тіркесіп анықтауыш қызметін атқарғанда ешқандай өзгеріске үшырамайды: анықталатын зат есім көптік, септік, тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, сын есім. еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және септелмейді.Сонымен бірге, бір алуан сын есімдер зат есімді анықтауларымен қ
|
Кулачный боец (I в. до н. э., Национальный музей Рима)
Баскетбол
