Дәріс-11

ҚҚЗ - қоғамдық қатынастарға әрекеттер немесе әрекетсіздік арқылы келтірілетін қылмыстық заңмен көрсетілген зиян.

Тұлғаға қарсы қылмыстардың зардаптары әр түрлі болуы мүмкін - өмірінен айыру, денсаулығына зиян келтіру; кәмелетке толмағандардың жыныстық дамуын бұзу.

Қоғамға қауіпті зардаптар материалдық және материалдық емес болып бөлінеді.

Материалдық құндылықтар болады, егер материалдық әлемнің заттарымен немесе құндылықтарымен байланысты болса. Материалдық зардап жеке (физикалық), мүліктік және экологиялық болып бөлінеді.

Материалдық емес зардап деп материалдық емес құндылықтармен байланысты қоғамдық қатынастарды бұзудан пайда болған зардапты айтамыз. Материалдық емес құндылықтар деп саяси, мемлекеттік, қоғамдық мүдделерді айтамыз. Қылмыстың заңмен қорғалатын объектіге келген зардапқа байланысты ҚК Ерекше бөлімінің диспозициясында қылмыстың құрамының объективтік жағын әртүрлі құрады.

Осыған байланысты келесі қылмыс құрамы болады: материалдық, формалдық, келте. Қылмыс құрамының объективтік жағына тек бір белгі - қоғамға қауіпті іс-әрекет кіретін құрал формалдық құрам болады (контрабанда, пара алу). Егер объективтік жағына тек қана іс-әрекет емес сонымен бірге қоғамға қауіпті зардаптар кірсе ондай құрамдар материалдық құрам болады (адам өлтіру).

Себепті байланыс - дегеніміз қоғамға қауіпті іс-әрекет пен қоғамға қауіпті зардап арасындағы байланыс.

Процесс, оқиға басқа оқиғаның, процестің себебі ашылады егер: 1) біріншісі екіншісіне уақыт арқылы әкелсе 2) біріншісі екіншісінің болуы үшін қажет шарты болса, яғни 2-ның өзгеруі, дамуы негізінде біріншісі болады, яғни біріншісі екіншісін тудырса.

Себепті байланыс деп уақыт арқылы ағып жатқан процесті айтамыз. Сол себепті 1 критерий - уақыт арқылы, яғни іс-әрекеттен кейін зардап келуі тиіс. Тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін объективтік жақты жасайтын іс-әрекеттің қоғамға қауіпті зардаптан болуы тиіс.

Себепті байланыстың келесі критериі - қарастырып жатқан зиян жасалған іс-әрекеттің зардабы болуы. Тұлғаның әрекеті зиянның зардабы болады тек ол зиянның келуіне нақты жағдай жасалса. Кінәлі жасаған іс-әрекет қоғамға қауіпті залалды болуының басты шарты болуы тиіс. Бұл дегеніміз тұлғаның іс-әрекет жасау кезіде қылмыстық құқық нормаларымен көзделген зардаптардың болуына мүмкіндік туады.

Қоғамға қауіпті іс-әрекет жасалу барысында ҚК бабының диспозициясында көзделген зардаптың болуына себеп болуы тиіс. Мысалы, ҚК 96 б "е" тармағы адамды қоршаған ортаға қауіпті тәсілмен өлтіру. Заңға байланысты бұндай іс-әрекетті көп адамдардың өміріне қауіп төндіреді. Бұл жағдайда нақты адамдардың денсаулығына емес өміріне қауіп төнеді. Тек осы жағдайда ғана кінәлінің әрекетін ҚК 96 б "е" тармағымен саралауға болады. Мысалы, бір топ адамдар арасында оқ ату немесе жалпы тамақты уландыру бір топ адамдардың өлуіне әкеліп соғады. Егер көп адамдардың өміріне қауіп төнбесе, онда адам өлтіруді көп адамның өміріне қауіп төндіру арқылы жасалды деп саралауға болмайды.

Бұған дәлел ретінде соттық практикада болған мысалыны келтіруге болады. Д өзінің әйелін П қызғанды сол себептен оны өлтіруге шешім қабылдады. Кешке жақын П және басқа колхозшылар жұмыс істейтін конторына келіп терезеден жақын арақашықтықта мылтық арқылы П-ны көздеп атты. Сот Д-ны қай адамның өміріне қауіпті төндіретін тәсіл арқылы өлтірді деп соттады. Бірақ Жоғарғы Соттың Пленумы мұндай саралауды дұрыс емес деп тапты, өйткені Д-ның жақын арақашықтықта көзделіп атқаны конторда болған басқа адамдардың өміріне қауіп төндірген жоқ.

Қоғамға қауіпті зардаптың себебі ретінде іс-әрекетті тану өте қажет өйткені болған қоғамға қауіптілік осы іс-әрекеттің нәтижесі болуы тиіс. Әр іс-әрекет зардаптың болуының шарты болып, оның себебі болмауы мүмкін. Сол себепті қоғамға қауіптілік зардабының себебі деп іс-әрекетті тану себепті байланыстың үшінші күштерін анықтауға жол ашады - болмай қоймайтын күштері жасалған іс-әрекеттің керекті зардабы ретінде қылмыстық нәтижесі болады.

Себепті байланыс - материалдық қылмыстың объективтік шағының қажетті белгісі, іс-әрекет әрекетсіздік формасымен жасалған жағдайда. Мысалы, лауазымды тұлға салақтық үшін жауапкершілікке тартылады, егер оның қызметтік міндеттерін орындамағанымен зардап арасында себепті байланыс болм. Бірақ әрекетсіздік пен зардап арасында себепті байланыс болады тек ол тұлға арнайы міндеттелген әрекетті орындамаса.

Кейбір жағдайларда бірнеше адам жасаған қылмыс пен зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтау керек. Мысалы, қылмысқа қатысу арқылы жасалған қылмыстар мен зардап арасындағы себепті байланысты анықтау, әр қылмысқа қатысушының әрекетін, яғни біріккен қылмыстың зардаптарын келтірген.

Себепті байланыс деп әрекет зардаптың пайда болуына тікелей себепкер болған жағдайдағы қоғамға қауіпті әрекет пен келіп түскен зардаптың арасындағы байланысты айтамыз.