Тақырып. ДИАЛЕКТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗАҢДАРЫ

 

Философияда ең негізгі екі әдіс бар: біріншісі ‑ диалектика болса, ал екіншісі ‑ метафизика болып табылады. Диалектика деген гректің сөзі «диалектикус», «әңгімелесу» деген сөз. Диалектика ‑ табиғаттың және әлеуметтік дүниенің дамуы туралы терең де жан ‑ жақты ілім. Диалектиканың негізгі идеясы, түпкі принципі - даму идеясы. Диалектика даму жөніндегі, жалпыға бірдей байланыс жөніндегі ілім ретінде сонау ертеде - ақ пайда болды. Ертедегі барлық грек философтары Ф.Энгельс, туа біткен диалектиктерді, ал солардың ішінде Аристотель жан - жақты білімдар, кемеңгер ойшыл болды, ол диалектиканың ерекше белгілерін зерттеді. Ертеде диалектиканы қарсылас адамның пікірлеріндегі қарама - қайшылықты табу және оны жою арқылы ақиқатқа жету, яғни айтыса білудің әдісі деп түсінді. Кейіннен даму жөніндегі философиялық екі көзқарастың бірі таным әдісі мен болмыстың өзгеруін диалектика деп атады.

Диалектика даму жөніндегі, жалпыға бірдей ілім ретінде ерте кезде пайда болған. Енді диелектика даму арқылы нені түсінетіндігіміз туралы мәселеге жауап беруіміз қажет. Өзгеріс атаулының бәрі бірдей даму бола бермейді. Даму деп - заттар мен құбылыстардың сапа жағынан өзгеруін, негізінен басқаға айналуын, біреулерінің құрып, екіншілерінің, жаңаларының тууын айтамыз дамудың жалпыға бірдей сипаты болады. Адамның айналасындағы барлық заттар мен құбылыстар - жұлдыздар мен өсімдіктер және адамның өзі де даму процесінде пайда болып, өзгеріп және дами береді. Қоғамдық өмір де терең өзгерістерге ұшырайды. Феодалдық құрылыстың орнына капитализм орнап, оның орнына социализм құрып, капитализмге қайта оралдық. Диалектиканың негізгі идеясы, түпкі принципі - осы даму идеясы.

Даму екі бағытта болады - прогресс және регресс. «Прогресс» - ол латын сөзінен «алға» жылжу деген сөз, ал «регресс» - кертартпа деген сөздің мағынасын білдіреді.

Дамудағы спираль ‑ терісті теріске шығару заңына сипаттамадағы дамуды бейнелеп түсіндіру үшін қолданған салыстыру. Даму кезінде әрбір құбылыстың өзгеру процесі өзінің «бұрынғы түріне» қайта оралғандай тәрізді, жоғары сатыдағы құбылыс төмендегі сатыдағының кейбір сипатын және ерекшелігін қайталағандай болады. Спиральдың әрбір жаңа орамы алдыңғы орамды қайталағандай тәрізді, бірақ ол жоғары сатыда өтеді. Даму процесінде кез‑келген объекті өзінің жойылу, бөліну, пайда болуынан тұрады.Бұл мәселелерге диалектиканың элементтері, яғни заңдары мен категориялары жауап береді.

Дамудың диалектикалық тұғырнамасының терең мәнін ашатын негізгі үш заңы бар. Олар: қарама ‑ қарсылықтың бірлігі мен күресі, сан және сапа өзгерістерінің өзара ауысуы және терістеуді терістеу заңы.

Заң дегеніміз құбылыстардың арасындағы жалпы маңызды қайталанып отыратын байланыс. «Қарама ‑ қарсылықтың бірлігі мен күресіне» тоқталайық. Қарама ‑ қарсылықтар мен бірлігі мен күресі заңы ‑ материалистік диалектиканың мәнін, «өзегін» аңғаратын шындықтың және оны адам ойы тануының жалпы заңы. Кез - келген объекті қарама ‑ қарсылықтардан тұрады. Бұл заң ешқандай сыртқары күштерге жүгінбестен кез ‑ келген қозғалыстың активті ішкі «көзін» түсіндіреді, қозғалыстың өздігінен қозғалуын ұғынуға мүмкіндік береді.

Терістеуді терістеу заңы ‑ диалектиканың негізгі заңдарының бірі. Тұңғыш рет Гегельдің идеалистік жүйесінде тұжырмдалған. Терістеудің терістеу заңы сабақтастықты, дамудың спираль тектестігін, жаңаның ескімен сабақтастық арқылы байланысын, дамудың жоғары сатысындағы бірқатар төменгі сатыларға тән кейбір қасиеттердің ерекше түрде қайталанатындығын көрсетіп, дамудың прогресті сипатын дәлелдейді. Диалектикадағы терістеу категориясы бір заттың басқа затқа айналуын осы кезде бірінші заттың өзгеріп екінші заттың құрамындағы тәуелді элемент күйіне көшуін көрсетеді. Бұл диалектикалық алыну деп атанған. Ол әрі қарай дамуға жол ашады және өткен сатылардың жағымды жақтарының бәрін сақтай алатын байланыс сәті ретінде көрінеді. Диалектикалық терістеуді құбылыстың ішкі заңдылықтары мен қайшылықтары тудырады, ол өзін ‑ өзі терістеу ретінде көрінеді. Қос терістеу немесе терістеуді терістеу арқылы көрінетін дамудың ерекшелігі диалектикалық терістеудің мәнінен келіп шығады.

Сапа мен сана өзгерістерінің өзара орын алмастыру заңы. Сапа мен сана болмыстың объективтік сипаттамасы. Олар адамның практикалық қызметтерінің принциптері. Олар өзара орын алмастыру арқылы даму процесі жүріп жатады.

Сапа және сана өзгерістерінің өзара орын алмасытыру заңы болмыс пен ойдың жалпы формасы, адамның практикалық және танымдық қызметінің жалпы шарты.

Сапалық және сандық өзгерістердің өзара орын алмастыру заңы үлкен методологиялық және практикалық роль атқарады. Сандық өзгерістер белгілі бір сапа шеңберінде бірте ‑ бірте үздіксіз жүреді. Өз дамуының белгілі бір сатысында, екінші бір затқа айналады, яғни сандық өзгерістер толығымен сапалыққа ауысады. Ал ескі сападан көшу әдетте секіріс формасында өтеді. Секіріс нәтижесінде пайда болған жаңа сапа және сандық өзгерістер туғызады. Сапа және сандық өзгерістердің өзара орын алмастыруының негізгі себебі қарама ‑ қарсылықтардың бірлігі мен күресінде, қайшылықтың дамуы мен шешілуінде.

Диалектиканың негізгі үш заңы да белгілі бір категориялар арқылы тұжырымдалады. Категория дегеніміз не? Категория дегеніміз ‑ адам ойлауының, оның болмысына қатысының сипаттамалары. Ал енді категорияларына тоқталайық: Жеке мен жалпының арақатынасы жөніндегі мәселе тарихи процестердің заңдылықтарына талдау жасауға байланысты ерекше шиелінісе түсті. Кеңістік және уақыт жағынан бір - бірінен бөлек тұрған, өзіне ғана тән сапалық және сандық айқындылығы бар жеке нәрселер мен құбылыстардың өмір сүруі жекеше категориясымен сипатталады. Ол бір обьектіні басқаларынан айырып тұратын, тек сол обьектіге ғана тән нәрсені көрсетеді. Заттардың қасиеттері мен қатынастарының ортақ белгілері, қасиеттері жалпылық категориясымен белгіленеді. Бұл категория обьектінің қасиеттері мен жақтарының ұқсастығын, белгілі бір жүйенің элементтері, бөлшектері арасындағы, сондай - ақ түрлі жүйелер арасындағы байланысты бейнелейді. Жалпы жекеден бұрын және одан тыс өмір сүрмейді, дәл сол сияқты жеке де жалпыдан тыс өмір сүрмейді;

Себеп пен салдар - арақатынасты ұғымдар. Басқа бір құбылысты өмірге келтіретін құбылыс оның себебі болып табылады. Себеп әрекетінің нәтижесі салдар болады.

Себеп пен салдар туралы ұғымдар қоғамдық практика мен дүниені танып білу процесінде қалыптасты. Себеп пен салдарда ойлау обьективтік дүниенің маңызды заңдылығын бейнелейді. Бұл заңдылықты білу адамдардың практикалық қызметі үшін қажетті құбылыстар мен процестердің пайда болу себептерін танып біле отырып, адам оларға әсер етуге, оларды жасанды жолмен қайта жасауға, өмірде қайта тудыруға немесе, керісінше, оларды болдырмауға мүмкіндік алады.

Себеп пен салдардың өзара әрекеттесуі дегеніміз - олардың бір - біріне ұдайы әсер етуі, соның нәтижесінде себеп те, салдар да өзгеріске ұшырайды. Себеп пен салдардың өзара әрекеттесуіне олардың айналасындағы құбылыстар әсерін тигізеді; ол құбылыстардың жиынтығы жағдайлар деп аталады. Жағдайлар - тиісті оқиғаның болуы үшін қажетті, бірақ оны өздігінше тудыра алмайтын құбылыстар;

Қажеттілік - шындықтағы құбылыстардың, процестердің, обьектілердің одан бұрынғы бүкіл дамуының барысында пайда болған тұрақты, мәнді байланыс.Қажетті нәрсе заттардың мәнінен туады және ол белгілі бір жағдайларда міндетті түрде болуға тиісті. Қажеттінің бәрі бірдей сөзсіз бола бермейді. Барлық басқа мүмкіндіктер жоқ болып, тек бір мүмкіндік қалған кезде ғана қажеттілік сөзсіз болуы мүмкін.

Дүниеде қажетті емес, кездейсоқ құбылыстар да, оқиғалар да аз емес. Кездейсоқ дегеніміз - дәл осы жағдайларда болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін, дәл сондай болуы да немесе басқаша болуы да мүмкін нәрсе.

Қажеттілік пен кездейсоқтық диалектикасының мәні, ол кездейсоқтық қажеттіліктің көріну формасы ретінде және оның қосымшасы ретінде өмір сүреді.Қажеттілік пен кездейсоқтық диалектикасын есепке алу - дұрыс практикалық іс - әрекеттің маңызды шарты болып табылады;

Мүмкіндік пен шындықтың арақатынасы қайшылықты және алуан түрлі. Жаңаның пайда болу күйіндегі болмысы мүмкіндік деп аталады. Тиісті жағдайлар туған кезде мүмкіндік шындыққа айналады. Даму процесі - мүмкіндік пен шындықтың диалектикалық бірлігі. Мүмкіндік пен шындық категорияларының қарым - қатынасында шындық бірінші орында болады. Уақыт жағынан алғанда мүмкіндік шындықтан бұрын болады. Бірақ мүмкіндіктің өзі шындық ретінде қазірдің өзінде өмір сүретін нәрсенің бір моменті болып табылады.

Жоғарыда атап көрсетілгендей, уақыт жағынан алғанда мүмкіндік шындықтан бұрын болады. Алайда шындық одан бұрынғы дамудың нәтижесі болғандықтан, ол сонымен қатар кейінгі дамудың бастама пункті де болып табылады. Мүмкіндік сол кездегі шындықта туып, жаңа шындықта жүзеге асады, нақтылы түрде көрінеді;

Мазмұнның сыртқы көріну әдісін, мазмұн элементтері ішкі байланысының және олардың өзара әрекеттесуінің біршама тұрақты айқындылығын, мазмұнның типі мен құрылымын форма деп түсінеді. Форма мен мазмұнды әрбір нақты обьектіде бір-бірінен бөліп тастауға болмайды. Форма мазмұнға сырттай жапсырылған сыртқы бірдеңе емес. Форма дегеніміз ішкі мен сыртқының бірлігі болып табылады. Мазмұн элементтерін байланыстыру әдісі ретінде форма ішкі бірдеңе. Олобьектінің құрылымын құрады және мазмұнның моменті сияқты болады. Дәл осы мазмұнның басқа заттар мазмұнымен байланыс әдісі ретінде форма сыртқы бірдеңе;

Мән және құбылыс - өзара қатынасты категориялар. Олардың бірі екіншісі арқылы сипатталады. Егер мән жалпы нәрсе болса, құбылыс - мәннің әйтеуір бір моментін ғана көрсететін жеке нәрсе. Мән және құбылыс - заттардың түрлі жақтарын, танымның сатыларын, обьектіні терең меңгерудің түрлі дәрежесін көрсететін категориялар. Мән дегеніміз - обьектінің негізгі қасиеттерінің, жақтарының, ішкі байланыстарының түйіскен пункті. Ал құбылыс - мәннің сыртқы байқалуы, оның көріну формасы. Адамға тікелей байқалмайтын мәнге қарағанда құбылыс заттардың сыртында жатады. Ішкі нәрсе ретінде мән заттардың сыртқы, өзгергіш жақтарына қарама - қарсы болады. Құбылыс - сыртқы бірдеңе, ал мән - ішкі бірдеңе деген кезде әңгіме заттардың кеңістіктік қатынасы туралы болмай, нәрсенің өзін сипаттау үшін ішкі мен сыртқының обьективтік маңызы туралы болады. Құбылыс онда болатын нәрсесіз, яғни мәнсіз өмір сүре алмайды.

«Метафизика» термині б.д.д. Іғ. Аристотельдің философиялық мұрасының бір бөлігінің атауы ретінде шықты; сөзбе ‑ сөз алғанда ол «физикадан кейін келетін» деген мағынаны білдіреді. Аристотельдің өзі мұны «бірінші философия» деп атады; ол барлық ғылымдар үшін міндетті нәрселердің өзгермейтін және оймен ғана пайымдауға болатын, сезім мүшелерімен білуге болмайтын ең жоғарғы бастамаларын зерттейді ‑ мыс. «Метафизика» термині кейінгі философияда осы тұрғыда қолданылды. Орта ғасырлық философияда метафизика теологияның философиялық дәлелдемесі ретінде қызмет етті. Шамамен алғанда ХVІ ғасырдан бастап «метафизика» терминімен қатар сол мағынада «онтология» термині де қолданылды. Декарттың, Лейбництің, Спинозаның және т.б. ХVІІ ғасырда философтардың философиясында «метафизика» жаратылыстану және гуманитарлық білімдерімен тығыз байланыста қолданылды. Бұл байланыс ХVIІІ ғасырда әсіресе Вольфтың және т.б. онтологиясынан ығыстырылды. «Метафизика» термині сол мағынада осы күнгі буржуазиялық философияда әлі де қолданылуда.

Жаңа заманда метафизика ойлаудың антидиалектикалық тәсілі ретінде, заттар мен құбылыстарды өзгеріссіз және бір ‑ бірімен тәуелсіз қарастыратын, табиғат пен қоғамдағы дамудың қайнар көзі болып табылатын ішкі қайшылықтарды жоққа шығаратын дүниетанымдағы сыңаржақтықтың нәтижесі ретінде пайда болды. Тарихи жағынан алғанда бұл ежелгі дүние мен қайта өрлеу дәуіріндегі дүниені тұтас, қозғалыстағы, даму үстінде қарастыратын ғылыми ‑ философиялық таным әдісінің орнына енді ғылыми білімнің тереңдеуіне және жіктелуіне байланысты дүниедегі нәрселерді бір‑бірімен байланыссыз қарастыратын бір қатар бөлек білім салаларының шығуына орай пайда болған ойлау тәсілін білдіретін болды. «Метафизика» терминің «антидиалектика» мағынасында тұңғыш қолданған Гегель сондай‑ақ бұрынғы «метафизиканың» әдетте антидиалектикалық сипатта құрылғанын ескерді. Бұл «метафизика» терминінің екі мағынасын бір ‑ біріне жақындата түседі. Ғылымдардың және метафизикалық ойлаудың ғылыми жағынан қисынсыздығын айқындап, оған материалистік диалектика тәсілін қарсы қойды.

Бұл мәселе төңірегінде философия тарихында диалектикалық және метафизикалық әдістердің арасында үздіксіз күрес тартыс жүріп келе жатқанын айтқан жөн. Дүние ‑ табиғат, заттар дүниесі болсын, рухани болсын ‑ үздіксіз өзгерісте, қозғалыста, даму да бола ма, жоқ, онда тыныштық; тепе ‑ теңдік, өзгермеушілік басым ба деген сұрақ философияның көкейкесті, оның сананың материяға қатысын қарастыратын негізгі мәселемен қатар қойылатын дүниетанымдық, методологиялық маңызы зор мәселелердің бірі болып саналады.