Дәрілер

 

Адренергиялық жүйке жүйесі ағзаның қорғануы қажет жағдайлардағы әртүрлі қауіпті немесе күйзеліс кездерінде өте маңызды рөл ойнайды. Бұл кезде біз ең айқын ықпалдарын көрсетеміз: жүрек жұмысының күшеюі, жиілеуі, артериалды қысымның жоғарылауы, вазоконстрикция байқалады, гликолитикалық үрдістер күшейеді, яғни қант жоғарылайды, қарашық ұлғайады ж.т.б. Сонымен, қауіпті немесе күйзелістік жағдайлардан шығуға бағытталған реакциялар байқалады. Қазіргі кезде симпатикалық жүйке талшықтарының медиаторына – норадреналин жататыны белгіленді және адреналин тек 3-5% болып келеді. Сол сияқты бүйрек үсті безінің милы қыртысында 90% адреналин, ал 10% норадреналин бөлінеді. Адреналин мен норадреналин катехоломин деп аталады.

Катехоламин синтезінің кезеңдері:

1 кезең – фенилаланин мен тирозиннің бастапқы өнімдерінен гидроксилирлеу жолымен диоксифенилаланин (ДОФА) түзіледі. Бұл кезең тікелей ОЖЖ қара субстанциясында синтезделінеді.

2 кезең – ОЖЖ дайын медиатор болып келетін және жүйке жасушаларының ұштарында бөлінетін, ДОФА декарбоксилаза әсерінен дофаминге айналады, өзіндік ықпал туғызады (5.3 сурет). Бірақ, барлық дофамин ОЖЖ-де жұмсалмайды, сонымен оның жартысы арнайы грануламен сіңіріліп, гидрооксилденеді және норадреналин түзейді. Бүйрек үсті безінде де осы үрдіс жүреді, тек дофаминнің үлкен бөлігі норадреналиннің синтезіне жұмсалауымен ерекшелінеді. ОЖЖ-де осы кезеңде катехоламиндердің синтезі аяқталады. Норадреналин арнайы грануламен сіңіріледі де АТФ-пен байланысады (медиатордың қордағы түрі).

Норадреналин де дофамин сияқты медиатор болып келеді және синапстарға бөлінеді де өзіндік ықпалдар туғызады.бірақ, бүйрек үсті безінде норадреналин метилденеді және гормон - адреналин түзейді (себебі бүйрек үсті безінде синтезделеді және қанға түседі).

Норадреналин тамырларды реттеуші болып келеді, сондықтан ол қан қысымын реттеп отырады. Норадреналин артық бөлінгенде қан қысымының жоғарылауы байқалады.

Адреналин бүйрек үсті безінің милы қыртысында синтезделінеді, ал ол медиатор емес, себебі әр бір медиатор үшін арнайы рецепторлар бар, ал адреналин тікелей қанға түседі, сондықтан ол гормон болып келеді. Адреналин трофикалық үрдістерді қамтамасыз етеді, көмірсулардың алмасуына, жүрек жұмысына және т.б. әсер етеді, ол құрылымсның қай бөлімін қоздыратынына байланысты: альфа 1, альфа 2 немесе бета 1 және бета 2 рецепторлар.

Сонымен ОЖЖ-де норадреналин сатысына дейінгі тікелей катехоламиндердің синтезі жүреді, ал бүйрек үсті безінде адреналин сатысына дейін (бүйрек үсті безінде бөлінетін барлық катехоламиндер санының 90% адреналинге келеді).

Адреналиннің метаболитіне изопропилнорадреналин жатады, оның негізінде изадрин, солутан, сальбутамол синтезделінеді.

 

 

 

Сурет 5.1. Адренергиялық синапс кестесі.

 

Адренергиялық синапста қозуды беру тікелей норадреналин медиаторымен (НА) жүзеге асырылады. Шеткі иннервация шегінде норадреналин адренергиялық (симпатикалық) жүйкеден эффекторлық жасушаларға импульстің берілуіне қатысады. Жүйке импульстарына жауап ретінде синаптикалық саңылауға норадреналиннің бөлінуі және содан кейін синаптикадан кейінгі мембранадағы адренорецепторларға оның әрекеттесуі жүреді (Сурет 5.1.). Адренергиялық рецепторлар тораптан кейінгі симпатикалық жүйкемен иннервациялайтын ОЖЖ-де және эффекторлы жасушадағы мембранада орналасқан. Ағзадағы адренорецепторлардың химиялық қосылыстарға сезімталдығы әртүрлі болып келеді. Бір затпен түзеген дәрі-рецептор кешені иннервация жасайтын мүшелерді немесе тіндерді қоздыруы (жоғарылату) немесе тежеуі (төмендетуі) мүмкін.

Адренергиялық рецепторлардың екі түрі бар: альфа және бета, оларды өздеріне туыстас симпатомиметикалық аминдерге сезімділігі бойынша анықтайды.

Адренорецепторлардың құрылысы толық зерттелген. β₁ және α₂ адренорецепторларға қатысты мәліметтер бар, олар G-ақуыз көмегімен эффекторлы жасушалардың мембранасында орналасқан аденилатциклаза мен адинозинмонофосфат циклімен (цАМФ) синтезін қамтамасыз ететін ферменттің қызметімен байланысты.

Адренергиялық ұштарындағы бос норадреналин катаболизмі көбінесе митохондрияда және везикула мембранасында орналасқан моноаминооксидаза (МАО) ферментімен реттеледі. МАО әсерімен норадреналиннің тотығу дезаминирленуі жүреді.

Жүйке ұштарынан бөлінген норадреналиннің, сол сияқты айналымдағы катехоламиннің метаболизмі негізінен эффекторлы жасушалардағы цитоплазматикалық фермент - катехол-О-метилтрансферазамен (КОМТ) жүзеге асырылады. Осы ферменттің әсерімен катехоламиндердің О-метилирленуі жүреді.

Медиатордың біршамасы эффекторлы жасушалармен (тегіс салалы бұлшықет ж.т.б.) экстранейрональды қармауға ұшырайды. Экстранейрональді қармалу кезінде норадреналин КОМТ мен МАО қатысуымен тез метаболизмге ұшырайды (Сурет 5.2).

 

 

Сурет 5.2. Адренергиялық синапстарда жүйке импульстарында берілу кестесі.

 

Тәжірибелік медицинада адренорецепторларға әсер ететін адреномиметикалық (қоздырушы) және адренотежегіш (тежегіш) әсер ететін дәрілер қолданылады. Сонымен қатар симпатикалық жүйке ұштарындағы медиатор санын азайту жолымен адренергиялық қозудың берілуін тежейтін дәрілер де бар.

Синапстың алдындағы α₂ адренорецепторлардың физиологиялық рөлі – норадреналиннің босап шығуын реттейтін олардың қайтымды теріс байланыс жүйесіне қатысуымен байланысты. Осы рецепторлардың қозуы симпатикалық талшықтардың варикозды түйіндерінен норадреналиннің босап шығуын тежейді. Олар тамырлардың ішкі қабатының иннервацияланбайтын жерінде орналасады. α₂ – адренорецепторлар көбінесе қан айналымындағы адреналинмен қозады.

Нейротропты ықпалдары негізінен тікелей норадреналинмен β₁ – адренорецепторлар арқылы жүзеге асырылады, ал гуморальды әсері қан айналымындағы адреналин әсерімен β₂ – адренорецептор арқылы жүреді. β₁ және β₂ – адренорецепторларға қарағанда β₃ – адренорецепторлар өте жоғары құнарлықтағы катехоламиндермен белсендіріледі. β₂ – адренорецепторлар норадреналиннің босап шығуын белсендіру арқылы оң қайтымды байланысты жүзеге асырады (Сурет 5.3)

 

.

 

 

Сурет 5.3. Адренорецепторлардың орналасуы.

НА – норадреналин; Адр – адреналин; α1-, α2-, β1-, β2, β3 – адренорецепторлардың атауы.

 

"+" – норадреналин оң қайтымды байланыс принципі бойынша әсер етеді

"-" – норадреналин теріс қайтымды байланыс принципі бойынша әсер етеді

 

Норадреналин мен адреналиннің орналасуы мен әсер етуі (Сурет 5.3):

1. α₁-АР (синапстан кейінгі) ангиомиоциттер, нұрлы қабақтың тарамдалған бұлшықет миоциттері, көкбауыр қапшығы

· НА→α₁→G_q→ФЛС (фосфолипаза C) белсенуі→Ca²⁺босап шығуы→тегіс бұлшықеттердің жиырылуы

2. α₂-АР (синаптикадан тыс) ангиомиоциттер

· НА→α₂→G_i→ аденилатциклаза белсенділігінің төмендеуі → цАМФ құнарлығының төмендеуі → ПКА (протеинкиназа А) белсенділігінің төмендеуі→ МЖТК (миозиннің жеңіл тізбек киназасы) белсенділігінің жоғарылауы→ миоциттің жиырылуы

3. α₂-АР (синаптикаға дейін) варикозды түйіндерде

· НА→α₂→G_i→ аденилатциклаза белсенділігіңнің төмендеуі→ цАМФ құнарлығының төмендеуі → Ca²⁺ құнарлығының төмендеуі → Ca-тәуелді экзоцитоз НА төмендеуі

4. β₁-АР (синапстан кейінгі) тікелей миокардта

· Адр→β₁→G_i→ АЦА белсенділігінің құнарлығы жоғарлайды → Ca²⁺ құнарлығының жоғарылауы → жүректің барлық қызметінің жоғарлауы (ЖЖЖ, өткізгіштігі, қозуы, жиырылуының жоғарлауы)

5. β₁-АР (синапстан кейінгі) бүйректің юкстагломерулярлы аппарат (ЮГА)

· Адр→β₁→G_i→ АЦА белсенділігінің жоғарлауы → цАМФ құнарлығының жоғарлауы→ Ca²⁺ құнарлығының жоғарлауы → Ca-тәуелді ренин экзоцитозының күшеюі

6. β₁-АР (синаптикадан кейінгі) бауыр мен бұлшықет жасушалары

· Адр→β₁→Gi→ АЦА белсенділігінің жоғарлауы → ПКА белсенділігінің жоғарлауы→ гликолиздің күшеюі, гликогенсинтетазаның тежелуі

7. β₁-АР (синаптикадан кейінгі) цилиарлы дене (көз ішілік сұйықтықты өндіретін жасушалар)

· Адр→β₁→G_i→ АЦА белсенділігінің жоғарлауы→ Ca²⁺ құнарлығының жоғарлауы→ көз ішілік сұйықтықтың төмендеуі

8. β₂-АР (синапстан тыс) бронхтың, тамырлардың, миометрияның, цилиарлы дененің тегіс салалы бұлшықеттері.

· Адр→β₂→G_s→ АЦА белсенділігінің жоғарлауы→ цАМФ құнарлығының жоғарлауы→ протеинкиназа А белсенділігінің жоғарлауы→ МЖТК тежелуі → тегіс салалы бұлшықеттердің босансуы

· Тамырларда: β₂ қозуы→ эндотелиде NO босап шығуы→тегіс бұлшықеттердегі диффузия→босансу

9. β₂-АР (синапсқа дейін) варикозды түйіндерде

· Адр→β₂→Gi→ АЦА белсенділігінің жоғарлауы→ Ca²⁺ құнарлығының жоғарлауы→ Ca-тәуелді НА экзоцитозының күшеюі НА. Себебі адреналин бүйрек үсті безінің милы қабатынан норадреналиннің әсерінен бөлінеді, оң қайтымды байланыс ілмегі пайда болады.

10. β₃-АР (синаптстан тыс) адипоциттер

· НА→β₃→G_i→ АЦА белсенділігі жоғарлайды→ цАМФ құнарлығының жоғарлауы → липаза белсенділігінің жоғарлауы →майлардың май қышқылдарына дейін ыдырауы

Адренорецепторлардың әртүрлеріне талдамды әсер ететін заттар белгілі. Олар агонисттерге сол сияқты антагонисттерге де жатады (кесте 1 және 2).

 

Кесте 5.1. α – адренорецепторлардың әр түрлі типтеріне әсер ететін заттар.

 

Адренорецепторлар	Агонисттер	Антагонисттер
α1	Мезатон	Празозин
α2	Клофелин	Йохимбин
α1 + α2	Адреналин, норадреналин	Фентоламин

 

Кесте 5.2. β – адренорецепторлардың әр түрлі типтеріне әсер ететін заттар.

 

Адренорецепторлар	Агонисттер	Антагонисттер
β1	Добутамин	Метопролол, атенолол
β2	Сальбутамол, фенотерол, тербуталин	Бутоксамин
β1 + β2	Изабрин, орципреналин	Анаприлин
β1 + β2 + β3	Изадрин	Бупранолол