Ақұштап Бақтыгереева

(1944 жылы туған)

Қазақтың дарынды лирик ақын қыздарының бірі – Ақұштап Бақтыгереева 1944 жылы 28-тамызда Батыс Қазақстан облысы, Ақжайық ауданы, Ақжайық ауылында туған. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтын бітірген (1966).

Қазақ поэзиясын «Өрімтал», «Наз», «Қуанышым іңкәрім», «Сені ойлаймын», «Ақ қанат», «Бақыт әні», «Жайық қызы», «Белокрылая», «Ақжелең», «Сүмбіле», «Ақ шағала» сынды жыр жинақтарымен байытты. С.Капутикян, В.Тушнова, А.Ахматова өлеңдерін қазақ тілінде сөйлетіп, көркем аудармаға үлес қосқан ол – көптеген ән өлеңдердің авторы.

«Тұлпарды жексең шанаға Делбесін қақтым елеңдеп», – дейтін Ақұштаптың әкесінің қызы да, ұлы да болып өскенін «Әкеме» атты хрестоматиялық, антологиялық өлеңінен тануға негіз бар. Алайда, әкесінің «Келіншек алып берем» деп жүретін баласының он сегізге келгенде күрт өзгеріп сала бергенін ақын табиғат жаратылысымен «Он сегіз жас неткен тамаша! Бір жұмбақ сезімтал күйге ендім», – деп түсіндіреді. «Өмірбаян» атты өлең де ақынның өмірінен сыр шертеді. Осылайша тағдырына сүйене отырып ақын: «Әйел ол – тіршіліктің бәйтерегі, Лайықты балғын жырдың қай теңеуі? Япырм-ау, Адам ата ұрпақтары Өмірде сен болмасаң қайтер еді?» дей отырып, өлеңдерінде әйел-ананың бейнесін ашуға ұмтылды. Ақын қыздардың қазақ қыздарының арғы-бергі тарихын жырға қоспағаны жоқтың қасы. «Дала қызы» атты лирикалық дастанында қазақ халқының тарихына шегініс жасай отырып, қыздардың өмірі туралы сыр шертті. ХХ ғасыр басында қазақ топырағына келген жаңалықтың бірі – қазақ қыздарының бас бостандығын алып, өнер-білімге бет бұруы, қоғамдық істерге араласуы болса, ақын осы жайды Қарашаш өмірі арқылы ашуды мақсат етеді. Ақын «Алмайтын болды ел жігіттті Осы әйел бастық орнына» деген екі тармаққа қазақ қыздарының ерге бергісіз ерен еңбегін сыйғыза білді.

Аңызға құрылған «Ана жүрегі», «Ана махаббаты» атты жырлары да ана бейнесін толықтыруға қызмет етеді. Біріншісінде сүйгеніне анасының жүрегін алып келе жатқан жігіттің сүрініп кеткенін көрген жүректің баласына мейіріммен тіл қатуы, екіншісіне екі ана ортасында өскен баланың анасы кім екенін білмек болған ханның үкімі арқылы анасын білгені арқау болған. Хан «Екі сарай салдырып, екеуіңе жігітті бөліп берем» дегенде, бірі келіссе, екіншісі «Мен үшін бөле көрме, жер бетінде Құлыным аман жүрсе, болды маған» деп көз жасын төге жөнеледі. Осы оқиғадан «Өлшеусіз мейірім мен махаббатың Өзгеден бөлексің-ау, ана жүрек!» деген тұжырым жасаған ақын аналар бейнесін аңызды тірілту арқылы толықтыра түсті. Аңызға құрылған жырларының қатарын «Сәби мен жылан», «Қыранның тұяғы», «Аңшының зары» толықтырады. Біріншісінде сәби мен жылан арқылы адамзатқа адалдық пен зұлымдық туралы ой тастаса, екіншісінде қыран құстың ісі арқылы намысы оянбаған пенделерге ой салады. «Аңшының зарында» марал терісін жамылған ағасын байқамай атып салған жігіттің қасірет шерін домбырамен жеткізген. Ақын осы оқиға арқылы өмір туралы «Бір-ақ күнде ошақ басын ойрандап, Бір-ақ күнде таясың-ау қайран бақ» деген тұжырым жасайды.

Ақұштап Бақтыгереева – ел ішіндегі соғыс салған қасіретті көріп өскен ұрпақ өкілі. Сондықтан да оның поэзиясынан 40-жылдардағы ауыр бейнетті арқалаған аналар мен жастайынан жесір қалып жалғыздықтың тақсіретін тартқан жесірлер бейнесі үлкен орын алады. Бауырынан келген қара қағазды оқымай отқа жағып жіберген анасының өмір бойы жолға қарап өткенін «Қараймыз жұрт аяғы басылғанша, Ал таңда бәрі қайта басталады» деп шынайылықпен нанымды бейнелейді. Себебі, бұл сол тұстағы бірдің емес, жүздің, мыңның, миллиондардың қасіреті еді. Ақынның «Сонау соғыс жоғалтқан бауырларды Іздеудеміз жар салып әлі күнгі, Жүрегіміз жоқтаудан әлі мұңды» деп жырлауы да із-түзсіз кеткен жандардың көптігінен хабар береді. «Тотыққан білектерің күнге күйіп, Шөп шауып, өгіз айдап, егін ордың» деп ақын өз анасы арқылы сол тұстағы қазақ әйелдерінің бейнесін толықтыра түсті. «Жар мұрасы» атты өлеңінде жеңгесінің ғұмыр бойы жарынан келген үшбұрыш хатты орамалға орап, сандықта сақтағанын көрген ақын «Төзім берген тал бойына таусылмас, Қуат берген осы хаттың күші ме?!,» - деп түйеді. Өмірден алған осындай шынайы көріністердің қазақ әдебиетіндегі қырқыншы жылғы келіншектердің бейнесін толықтыруға қызмет етері анық. «Шаңырақ» атты жырында жары мен баласынан айрылған нағашы жеңгесінің өз шаңырағын жауып, жалғыз қалған кемпірдің қолына кіруі арқылы талай шаңырақтардың есігі жабылғанын көрсетсе, «Сағыныштан сарғыш тартып жүзі де» өлеңінде соғыс салған жазылмас дертті «Әр бір үйде отыр бүгін әже боп, Жиырмасында жесір қалған жас келін» деп жеткізеді.

«Бар сырымды саған ашық айта алам, Тек сендегі мейірімнен жай табам» дейтін ақын «Көз бояу жалған көңілмен Күлімдеу саған жат дедің. Өзіңнің маңдай теріңмен Өзіңе бақыт тап дедің» деген ана өсиетін өміріне азық ете білді. Адамгершілік мұраттарын арқау еткен ол моральдық құндылықтарды жырға қосты. «Өмірге келсем қайта мен, Махаббат жайлы жазамын!» дейтін ақын махаббаттың нәзік сырын шертуде сыршылдығын танытты. Ол махаббаттың тылсым күшін ғана емес, оның қуанышы мен қайғысы тең екенін «Тәттілігі сезімнің қанша болса, Сонша оның қайғысы, азабы да» деп жеткізді. «Құдірет бар ма тең келер Әйелдің махаббатына» дейтін ақынның әйел махаббатын жырлауы ерекше. Ана мен бала арасындағы махаббатқа оның «Ана сыры» атты өлеңі мысал бола алады.

«Сен жайлы ақ бесікте күй тыңдадым» дейтін ақынның туған жер туралы өлеңдері жетерлік. «Ғашықпын гүл тербеген алаңға әсем, Жүрмесем ғашық болып, жана алмас ем» деп қоршаған ортаға, табиғатқа, адамдарға бәріне де ғашықтық сезіммен қарай біледі. Сондықтан да ол елін де, жерін де шын ғашықтарша шынайы сүйеді. Анасының «Қолыңнан келсе, құлыным, Мінезін үйрен далаңның», әкесінің «Айрылу туған жерінен Қайғысы болған бабамның» деген өсиетімен өскен Жайықтың ақ ерке қызы қайда жүрсе де, туған жерін сағынумен болады. Оның себебін «Гүл екеш гүл де ұзартады екен ғұмырын, Тамыры жатса туған жерінен нәр алып» деп туған жердің құдіретімен таныта білді.

«Инженер бала», «Немере», «Солдат сыры» – балладаның жақсы үлгілері. Аталған балладалардың бәріне соғыстың бір оқиғасын арқау ете білген ақын тарихилыққа мән берді. «Инженер баладан» әкесін соғысқа беріп, анадан жастай қалған баланың инженер болып жетілген шағына кезіксек, «Немереде» соғыстан аман келген солдаттың екі баласы мен жарынан айрылған мүшкіл халіне жолығамыз. От ішінен алып шыққан жетімекті бауырына басып, жұбаныш еткен жанның одан туған немерені алданыш етіп отырғанын көрсек, «Солдат сырында» жарадар солдатты ажал аузынан арашалап қалған қыздың ерлігі мен ел мен жерді жаудан қорғауда жанын оққа тіккен жауынгерлердің Отаншылдық рухына тәнті боламыз.

Ертегі ізімен жазылған «Бүркіт пен қарғаның» тәрбиелік мәні зор. Бүркіттің: «Өлексе жеген үш жүзден, Отызым артық түлкі алған», – деген шешімі талайларға ой салары анық. «Домбыра», «Киіз үй», «Жүйрік», «Асау құлын» сынды жырларын этнографиялық өлеңдер қатарына жатқызуға болады.

Қазақ поэзиясындағы арнаудың қатарын «Ақын Сара ауылында», «Билер жүр Жиенқұлға сертті байлап», «Сол заман қыздар үшін қатал заман», «Махамбетке», «Батыр» (Әлия Молдағұлова), «Көш басы» (Мариям Хакімжановаға), «Жеңеше» (Мариямға), «Арнау» (Әбіш Кекілбаевқа), «Ерлікті көзбен көрген күн» сынды Жұбан Молдағалиев пен «Бабаның сазы» атты Мұхит Мерәліұлына арнаған топтамалары толықтырады. Ақын Сараның Жиенқұлға қор болғанын сол тұстағы заман қасіреті ретінде көрсетті. Қазақ поэзиясына бір топ сіңлілерін ерте келген Мариям Хакімжанованың ақындығын «Зергерсің сөзден соққан асқан өрнек, Шеберсің өлең құйған, дастан өңдеп. Жыр көшін өзің батыл бастамасаң, Мүмкін, біз бұл өнерден жасқанар ек» деп жырлау арқылы арнаудың жақсы үлгілерін жасады. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейін Жазушылар одағына кездесуге келген Колбинге кеңестік дәуір тұсында шовинизмнен тайсалмай «Мен қазақпын!» деп жар салған Жұбанның: «Желтоқсанның көргенше он алтысын, Бір күн бұрын батсамшы батар күнмен» деген сөзін арқау ете отырып, оның Ерлігін жырға қосты. Бұл топтамалардың қазақ әдебиетінде ақындығымен танылған Жұбан Молдағалиевтің азаматтық қырын аша түсері заңды.

«Жүректі сен сыйлаған қансыратты Тонаған адамды адам мына ғасыр», «Мейірімнен айрылған ортада, апа, Көз жасқа да көп адам селт етпейді», «Базарда қайыршы ана қол жаяды, Білмедім ұл-қызының қайда екенін», «Ал бізді әйелдер жүр арақ сатып, Білмедім ерлерінің қайда екенін», «Тастандылар үйі бар сәби толы, бүгінгі махаббаттан жеркенемін», - деп, анасымен сырласқан ақын «Жақсылықтан үмітті едім» өлеңінде бүгінгі кер заманға лағнет айтады.«Парлатып көздің жасын Жайыққа ұшқан Мен, апа, секілдімін ақ шағала» немесе «Ақ сазан үркіп кеткен Жайықтаймын» деп өзі айтқандай, Ақұштап Бақтыгереева қазақ поэзиясының Ақжайығы, ақ шағаласы болып қала бермек.