Орта ғасыр философиясы

«Ортағасыр» термині түсіндірілуді керек етеді. Бұл ұғым еуропа түсiнiгi бойынша дiннiң үстемдiгi, ғылым үшiн қаратүнек заман орнады дегенмен тең - шын мәнiсiнде шығыс елдерiнде бұл ғылым мен дiннiң үйлесiмдi даму кезеңi болды. Оны араб елдерiнiң тарихынан айқын көремiз. Материалистiк көзқарас, нақты ғылымдар зерттеулерi Үндi, Қытай елдерiнде де дәстүрлi еркiн жолмен дами бердi.

Еуропалық философияда бұл термин христиан дінімен байланысты. Христиан діні біздің жыл санауымыз бойынша І-ІІ ғ.ғ., құл иленуші қоғамның күйреуі, Рим империясының құлау кезеңінде пайда болды. Еуропалық христиан немесе орта ғасыр философиясы І-ХV ғ аралығын алып жатыр. Христиан дінінің тарай бастауына байланысты, оның догматтарын рационалдық (ақыл-ой) арқылы көрсету мәселесі қойылды. Сонымен бірге, антикалық философтардың еңбегін пайдалану мақсаты үстем болды. Орта ғасырлық ойлау мен пайымдауда екі түрлі дәстүр анықталды: а) Христиан дінінің негізін түсіндіру. ә) Антикалық философияның идеалистік жағын қолдану.

Орта ғасыр философиясы негізінен шіркеу догматымен есептесе отырып дамыды. Сол кездегі философияның өмір сүруі ─ шiркеу билiгiнiң ыңғайына, тарихи жағдайға байланысты болды. Шіркеу мен дін, қоғамдағы әлеуметтік өмірдің табиғи көрінісі болды. Олардың абсолюттік үстемдігi философияның және бүкіл мәдениеттің ойдағыдай дамуына мүмкіндік туғызбады. Ойшылдар шіркеу мектептерінде және діни қызмет атқару арқылы ғана философиямен шұғылдануға мүмкіндік алды. Философия білім саласында өзіндік ерекшелігінен айырылды. Дін түріне айналып, дінінің қызметін атқарушы «малайы» болып шыға келді. Философия негізінен діни қағидаларының қасиетті мәтіндерін түсіндірумен шұғылданды. Сонымен бірге философия мәселелерінің де ерекше түрі болды. Мысалы, әлемді құдай жаратқан ба, әлде өзінше өмір сүре ме? Адамның ерік-бостандығы мен құдайдың қажеттілігі қалай үйлеседі? ─ деген сұрақтар туындайды.

Орта ғасыр философиясындағы негізгі мәселелер: Онтология, антропология, гносеология.

Онтология (болмыс). Барлық тіршіліктің алғашқы себебі ─ Құдай. Құдай құдіреті тіршілік иесі ретінде дүниені, адамды жаратқан және оны басқарып, әркімнің өмірін болжап отырады. Бұл философияның жүйесінде антикалық философияның дәстүрі секілді, болмыс мәселесі тұрды. Айырмашылығы ─ орта ғасыр философиясы теоцентрлік, яғни, шындық ─ табиғат емес, шексіз құдіретті Құдай саналады. Теоцентрлік (тео-құдай орталықта) ойлауда адамның мінез-құлқын, қоғамды анықтайтын күш - Құдай, ол барлық әлемдi, тіршілікті жаратушы. «Құдай дүниені жоқтан жаратты» ─ делінген көзқарасты Креационализм (лат.creatio-жасау) дейді. Ол әлемдегі тірі және өлі табиғаттың бәрi бірегей шығармашылық актіде жасалғандығы туралы идеалистік ілім.

Құдай және оның жаратқан дүниесі екі нақты әртүрлі онтологиялық (болмыстық) жағдайларда көрінеді, олар бір-біріне ауыспайды. Құдай мәңгі, өзгермейді, бәрінен де тәуелсіз, ол барлық тіршіліктің көзі, әрі оны тану мүмкін емес. Құдай ең жоғарғы игілік. Ал, дүние болса керісінше, құбылмалы, тұрақсыз, ауыспалы және жақсы жетілмеген. Басқа сөзбен айтқанда, адам үшін барлық дүниедегі зұлымдық - беиболмыс, өйткені құдай зұлымдықты жек көреді, игілікті құптайды. Зұлымдықтың өмір сүруін орта ғасырдағы қоғамдық сана: зұлымдық -ақиқаттық болмысты бүркеніп, игіліктің арқасында өмір сүреді деп түсіндірді.

Орта ғасыр адамы әлемнің тұрғылықтығына таңғалумен болды. Табиғат әлемінің табиғилығымен қатар, оның заңдарымен таңқаларлық әлемнің өмір сүруі ─ оны құдайдың жаратқанын мойындатады. Сонымен бірге тіршілік дүниесі мен о дүние (өлгендер әлемі) интенсивті (қарқынды) және драмалық қатынаста болады. Әрине, философтар осыдан пайда болатын сұрақтарға жауап іздеді. Осы екі дүниені тануға бола ма, болса ең алдымен қандай деңгейде іске асады?

Антропология – ол адам туралы ілім. Осы ілімде адамды құдай жаратқан және өзіне ұқсас етiп жасаған. Бірақ, адам табиғаты екіжақты. Яғни, жан мен тән. Жан ─ рухани ғана емес, құдай берген игілік, дене ─ шайтан қонысы. Адам өз күнәсі мен шайтанның арам пиғылынан құтылу үшін, туған күнінен өлгенше шіркеу мен діннің қолдауына зәру болуы керек. Орта ғасыр философиясы өзінің онтология мен антропологиясын ақыл-оймен негіздеу қиын болғандықтан, өзіне тән гносеологиясын жасады.

Гносеология ─ тану мәселесі, діни философияда ақиқатты мойындау ақыл-ойға сүйенбейді, ол тек ішкі қайғы-қасіретке, тілекке еш уақытта ойланбай-ақ сай болуы керек дейді. «Тіпті ақыл-ойға сай емес сандырақ болса да сенемін» - бұл діни гносеологиялық қағида. Танымның ерекшелігі ─ әлдебір тілекке, сенуге негізделуіне байланысты ақыл-ой, логика, жүйелi дәлелдеу, өзінің мәнін жоғалтты деу қате қорытынды болған болар еді. Рационализм элементтері, iнжiлдегi қасиетті қағидаларды талдауда, іздеуде екінші сатыдағы логикалық құрал ретінде сақталды. Рационалдық философия библиядағы бейнелерін, символдарын логикалық тілге аударуда өте үлкен рөл атқарды.

Батыстық орта ғасыр философиясы екі кезеңінен тұрады:

Патристика (Pater-әке, шіркеу әкейлерінің діни философиясы).

Схолостика (латын тілінде «мектеп» деп аталады). Қазір схоластика деген ұғым ─ өмірден алшақ, практикалық жағынан пайдасыз сөзге үйір дегеннің синонимі.

Философия тарихы Патристика кезеңін І ғ-VІ ғ болды деп анықтайды. Христиан дінінің догмасын (қағидасын) жасаушылар ─ Тертуллиан Карфагенский (160-220жж.) Климент Александрийский (150-215жж.) Аврелий Августин (Блаженный) (354-430жж.), Ориген (185-253жж.), Боэций (480-526жж.)болды.

Патристика - христан-дiни ойшыларының ең басты мақсаты ─ дiни-теориялық iлiмiнiң жиынтығы мен дiннің теориясын негiздеу және қорғау. Осыған орай «патристика»-қасиеттi аңыздарының негiзiн салған бiрнеше аралықты көрсетуге болады:

1. Апостолдық патристика кезеңі (б.д II ғ. ортасына дейiн). Апологеттер II-III ғғ. Христан дiнiн оның көптеген жауларынан - Рим мемлекетiнен, пұтқа табынушылар философиясынан қорғап, христиан-дiни көзқарасын түсiндiру арқылы қалыптастырды. Негiзгi мәселе, пұтқа табынушылардың философиясы мен мәдениетiне байланысты, Тертуллиан, т. б. оларды шайтан жаратқан десе, Ориген және басқалар пұтқа табынушылардың данышпандығы (гректер мен римдiктер) мен христан дiнiнiң бiрлiгiн көрсетуге тырысты.

2. Классикалық патристика, IV-V ғғ. ортасы - христиандық дiни ойлаудағы көзқараста теологиялық догматтардың үлгiсi қалыптасты. Негiзгi мәселе: құдайдың мәнi мен оның үш жақтылығы: Құдiреттi Құдай, оның Ұлы және қасиеттi Рухтың арақатынасы туралы болды. Христостың табиғаты ─ құдайлық, адамдық немесе құдай-адамдығы (христология), Құдай берген игiлiк, адамның күнәға батуы, одан оны құтқару және күнәдан арылу мәселесi. Бұл мәселелер жаңа христиан мәдениетiнiң рухани негiзiн iздеу, әрi қалыптастыру болды.

3. Ең соңғы кезең (VI-VIII ғғ.) - теологиялық мәндегi энциклопедиялық жүйелердi жинақтау, догматтарды қалыпқа келтiру.

Енді патристиканың iрi өкiлiнiң бiрiне тоқталайық. Августин (Блаженный)-354-430, Христиан теологі, епископ, Гиппон қаласында (солтүстік Африка, Рим империясы) Христиан дініндегі католицизм ағымының негізін салды. Негізгі шығармасы «Құдай қаласы туралы». Бұл еңбек жүздеген жылдар бойы діни ілімді таратуда, зерттеуде және оны оқуда басты құрал болып саналды.

Ондағы құдай туралы ойлары:

1. Құдайдың өмір сүру белгісі - барлық заттарға қатысты құдіреттілігі мен жетілгендігі.

2. Барлық материя, жан, кеңістік және уақыт, құдайдың әрекетінен жаралған.

3. Құдай тек қана жаратып қойған жоқ, жаратуын жалғастырып жатыр, келешекте де солай бола бермек.

4. Білім (сезім, ой, тәжірибе) шындық және жетілікті, бірақ ең басты ақиқат, дәлелді білім тек Құдайды танудың арқасында туады.

Аврелий Августин өзінің «Құдай қаласы» туралы еңбегінде ол өз ойын «түсіну үшін сенемін, сену үшін түсінемін» («credo ut untelliyam intellido ut credam») деп негіздейді. Оның философиясы: «Сенімсіз - білімде ақиқат жоқ» деген принципке бағынады. Ол тарихты, адам тағдырын фаталистік тұрғыдан түсінетін діни концепцияны ұсынды. Оның христиан дінiнің кейінгі дамуына ықпалы зор болды. Протестант және католик дінбасшылары оны кеңінен пайдаланды. Православие шіркеуінде оның еңбектері рационалдық құрлымдық ілім ретінде көп тараған.Оның н егізгі қағидалары:

1. Тарихтың барысы, қоғам өмірі - екі қарама-қарсы патшалықтың күресі - жерлік және құдайлық.

2. Жер бетіндегі патшалық мемлекеттік мекемелер, өкімет, әскер, заң, император арқылы іске асады.

3. Құдайшылық жолда ─ діни қызметкерлер, олар берекелі және құдайға жақын, шіркеуде біріккен адамдар.

4. Жер патшалығы күнәға толы және олардың iшiнде пұтқа табынушылар да бар. Оны құдай бәрібір бір кезде жеңеді.

5. Көптеген адамдар күнәлі және құдайдан алыс. Сондықтан ақсүйектер өкіметі ары қарай өмір сүре беруі керек, бірақ олар Рухани өкіметке бағынуы тиiс.

6. Корольдер мен императорлар христиан шіркеуінің ырқын (еркін) білдірумен бірге, тікелей Рим Папасына бағынады. Шіркеу - әлемді біріктіретін қабілетті күш, оған философиямен жету мақсатын қою керек.

«Схоластика» кезеңі - философиялық ілімі «схолостика». Оның өкілдері: Эриуген, Бонавентура, Альберт Великий, Фома Аквинский, Иоанн Росцелин, Пьер Абеляр, Ансельм Кентерберийский, т.б. Бұлар патристика көтерген мәселелерді жалғастырды. Бірақ, бұл мәселелер өзінің әдісі мен мазмұны жағынан басқа сипатта болды. Мазмұны бойынша бұрынғыдай құдай және күнәден құтылудың құпиясымен байланысты, бірақ алдыңғы қатарға ─ ақыл-ой мен сенім, дін мен ғылым мәселелері шықты. Жалпы мен жеке ұғымдарының ара қатынасы көп орын алды.

Орта ғасырлық схоластика оралымды болды, ол өзінің формаларын жиі ауыстырып отырды. Диалектиканы діннің догматтарын дәлелдеу үшін пайдалануға тырысты, болмыс, мән, форма, т.б. секілді философиялық ұғымдарды бұрмалап түсіндірді, таным теориясын былықтырды.

Схоластар білімді екіге бөлді:

1. Түсініктеме жүрмейтін, аян арқылы берілген табиғаттан тыс жайлар (яғни, Құдайдың Библияға салған дайын ойлары);

2. Адамның ақыл-ойымен табылған бiлiм (яғни, адам Библия мәтіндерін ашып, Құдайдың идеясын түсінді).

Схоластика ─ шіркеулік көзқараста «шіркеу әкейлерінің» ілімдеріне қарағанда, қасиетті жазуға көп көңіл бөлді. Бұл кезде Платон философиясының беделі түсіп, Аристотельдің анық айтылған философиялық «реализм» концепциясы мен формальдық логикасы кең дамыды.Сөйтіп, схоластикалық тәсіл қалыптасты.

Орта ғасырлық схоластикада әмбебаптылық ( Универсалии лат. ─ niversalis-жалпы). Әмбебаптық нақты объектiге тән, оның анықталған түрi болады. Бұл мәселе төңірегіндегі дау-жанжал кең орын алды. Схолатикадағы орталық айтыс, номинализм мен реализм арасында жүрдi. Ол христиан дініндегі құдайдың үштік мәні туралы догмат пен және Құдайдың болмысын дәлелдеуге байланысты.

Номинализм (лат. Nomina - есім, атау) дегенiмiз ─ философиялық ағым, ол бойынша жалпылық, жекені айқындай алмайтыны былай тұрсын, тіпті нақты өмір сүрмейді де. Жалпы идеялар бос сөз, жеке заттарға адам тарапынан берілетін атаулар ғана, шын өмір сүретін тек жеке заттар, ал адам болса сол жеке заттар мен құбылыстарды ғана танып біледі. Номинализмде материяның алғашқылығы туралы материалистік ұғым қалыптасты. Бұл ілім дін иелерінің ашу - ызасын тудырды.

Реализм (лат realis ─ шындық, заттық) жалпы ұғымдар, әмбебаптық (универсалийлер) реалды, әуелбастан өмір сүреді – дейдi. Ансельм Кентерберийскийдің пікірінше, жалғыз құдай өмір сүреді, дүниеде бар нақты заттар мен құбылыстардың бастамасы бiр құдай, демек жеке заттардың болуы, жаратушы құдайға байланысты.

Орта ғасырдағы әмбебаптық түсінік Платонның «идея» туралы ілімнің негізінде пайда болды. Ол нақты заттардың табиғатын анықтап, олардың идеалдық моделі болады. Сонымен бірге заттардың себебі мен мақсаты да, яғни, бұл ілім Аристотельдің форма туралы іліміне жақын болды. Антикада әмбебаптылық мәселесі алғашқы рет Порфирийдің еңбегінде қойылды, бірақ орта ғасырлық схоластикаға Боэций арқылы енді, және ол Порфирий еңбектеріне берген түсініктемелеріне байланысты болды.

Порфирий үш сұрақ қойды:

1. Әмбебаптылық деген бар ма (жануар, адам атаулары, т.б.) және өз бетімен (яғни, нақты заттардан тыс) өмір сүре ме?

2. Егер бар болса, онда олар денелік пе немесе денесіз бе?

3. Егер олар денесіз болса, онда олар сезімдік заттармен қалай табиғи бiрлiкте болады?

Порфирий бұл сұрақтарға ешқандай жауап берген жоқ, бірақ бұл үш сұрақ, әсіресе біріншісі ─ орта ғасыр дәуірінiң алғашқы кезеңiнде өте қатты пікір таласын тудырды.

Ақиқаты: әмбебаптар адамнан, нақты заттардан тыс өмір сүрмейді. Бұл тек нақты заттарды екшелеп, адам санасы арқылы пайда болған жалпылық ұғым, «Жалпы адам» дүниеде жоқ, адам қашанда нақты бейне, ал «адам» деген жалпы атау - ол нақты адамдардың бәріне тең, ортақ қасиеттердi жинақтайтын ұғым.

Фома Аквинский ─ ірі орта ғасырлық философ, схоластикалық жүйені жөнге келтіруші. Католик шіркеуінде үстемдік ететін томизм бағытының негізін салушы. Негізгі еңбегі: «Теология жиынтығы», «Пұтқа сенушілерге қарсы сумма». Ол Құдайдың өмір сүруінің бес дәлелін айтады:

1. Қозғалыс: Барлық қозғалысқа дем беретін, яғни қозғаушы алғашқы күш - Құдай.

2. Себеп: Барлық өмір сүретін тіршіліктің себебі, барлығының бастама себебі - Құдай.

3. Кездейсоқтық және қажеттілік. Кездейсоқтық, қажеттілік мүмкіндік пен шындықтан туады, олай болса, алғашқы шындық - Құдай.

4. Сапалық дәрежесі: Барлық тіршіліктің алуан түрлі сапалық дәрежесі (жақсы, жаман, көп, аз) бар, олай болса, кемеліне жеткен тіршілік те бар - ол Құдай. Әлемдегі барлық заттар бірімен-бірі сәйкестеніп, қиылысып байланысқан, оны жасайтын Құдай.

5. Мақсат: Қоршаған ортада қандай болса да мақсат бар, бәрі де мақсатқа бағытталады, әрі мәні бар. Олай болса, әлдеқандай ақыл-ойға сиятын бастама бар. Яғни, бәрін мақсатқа бағыттап, бәріне мән беретін - Құдай.

Аквинский Аристотель ілімінің материалистік идеяларын алып, оның идеалистік элементтерін күшейту бағытында қызмет етеді.

Ол әмбебаптылықтың (универсалий) үш түрін мойындады:

1. Жеке заттарға дейінгі (құдайдың құдіреттi санасында).

2. Заттардың өздеріндегі (жердегі, жекедегі жалпылық).

3. Заттардан кейінгі түрде (адам санасында танылған).

Аквинскийдің негізгі қағидасы - сенім мен сананың үйлесімдігі. Ақыл-ой құдайдың болмысын саналы түрде дәлелдеп, сенімнің ақиқаттығына қарсы пікірді қабылдамайды. Аквинскийдің пікірінше, барлық өмір сүретін заттар ─ құдайдың құдіреті бойынша қалыптасады.

Араб философиясы. Батыста философия, өнер және ғылымның дамуы орта ғасырда біршама тоқтап қалды, ал Шығыста араб ойшылдарының арқасында ерекше дами бастады. Арабтардың ұлттық сана-сезімiнің оянуы, мәдениетінің кең өріс жаюы, VII ғасырда Араб жерінде жаңа, ислам діннің пайда болуымен тікелей байланысты.

Ислам Шығыстық дәстүрді сақтап, Құдайды табиғаттың объективтік заңдарын орындаушы, оларды адамдарға жеткізуші құдіретті күш ретінде таныды. Ал адамды көп тіршілік иелерінің тең бірі деп санап, қанағатшылды, руханилыққа шақырды. Иудаизм діні Құдайдың Жерді адам үшін жасағаны, адамды өзіне ұқсас етіп жасауы сияқты, т.б. идеяларын қабылдаған және «адам-құдай» ілімімен оны тереңдете түскен Христиан дініндей, Ислам табиғатқа немқұрайлы қарамайды. Оны бар күнәнің көзі демей, керісінше, дәріптеп пір тұтады. Бұл табиғатпен, байлық үшін басқалармен соғысудан құтқарады, табиғаттану ғылымдарынан гөрі, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың көп жетілуіне жол ашады. Исламда «пантеистік» (табиғаттың өзін құдай деп тану) сарын басым (Ибн Сина, Ибн Рушд ілімдерінде) болғандықтан, Крест жорықтарының нәтижесінде фундаменталдық күйге түскен кезге дейін, «құдайды тану - табиғатты оқу» қағидасына сүйеніп, араб тілді елдерде барлық ғылым салалары, мәдениетте ерекше дамыды. Орта ғасырдағы Шығыс ─ дін мен ғылымның үйлескен кезеңі, әрі ғылымның қайта жаңғыруының негізгі себебіне айналды.

Орта ғасырда Бағдат қаласы үлкен мәдени, рухани орталыққа айналды. Мұнда Платон, Аристотель, Гипократ, Гален, Эвклид, Архимед және Птолемейдің шығармалары араб тіліне аударылып, мұсылман әлеміне кеңінен танымал болды. Х ғасырдың екінші жартысында олар Испанияға, орталық Пиреней түбегіндегі Кордово қаласына ойысты. Араб әлемінде танымал болған шығармалар, бұл жерде латын тіліне аударылып, батысеуропалық ғылым дамуының қайнар көзі болды. ІХ-ХIІ ғасырда мәдени даму ─ өзінің шарықтау биігіне көтеріліп, шегіне жетті. Осы кезде Аристотель ағымның ықпалы өте күшті болды. Сөйтіп, мұсылман перипатетизімінің (гр. Peripatetikos - серуен кезінде бiлiм алу) негізі қаланды. Ол негізінен екі ағымға бөлінген.

1. Шығыстық Аристотелизм: Әль-Кинди, Әл-Фараби және Ибн-Сина (Авиценна).

2. Испан Аристотелизімі: Ибн Рушд (Аверроэс) және Ибн Туфайль.

Осылар арқылы мұсылман әлемі Платон және Аристотель еңбектерімен тікелей танысуға мүмкіндік алды. Мұсылмандық шығыс перипатеизмнің алғашқы өкілі Әль-Кинди (шамамен 800-870 ж) «араб философы» деген құрметті атаққа ие болды. Ол астролог, математик әрі дәрігер, сонымен қатар Аристотель шығармаларына түсініктемелер берді. «Органон» және «Метафизика» еңбектеріндегі мәселелер бойынша бірқатар трактаттар жазды. Ол өзінің дүниетанымына негіз етіп, жалпыға ортақ себепттік байланыс идеясын алды. Бұл идея ─ «егер кез-келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін болсақ, онда бүкіл ғаламдық нәрсені айнадағыдай тануға мүмкіндік туады» ─ дейді. Ол ғылыми танудың үш сатысын көрсетіп, бірте-бірте керек жағдайда білімнің ақиқатына жетуге болатынын айтты.

1. Логикалық-математикалық сатыда.

2. Ғылыми жаратылыстануда.

3. Метафизикада (философияда).

Ол өз уақытында дүниені адамның ақыл-ойымен тануға болады деген революциялық идеяны ұсынды. Оның ойынша танымның көзі және эталоны ─ ақыл-ой.

Құран жолын ұстаушылар Әль-Киндиді «кәпір» деп қарады.

Әбу Нәсір Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби ат -Түрки (870-950 жж.) Ол Орта Азиядағы Фараби қаласынан шыққан данышпан-философ, Аристотельдің жүйесін араб жағдайына бейімдеді. Ол шын мәнінде дүниежүзілік тұлға. Ол өзінің шығармаларында араб, парсы, грек, үнді және түрік мәдениетінің өте қымбат жетістіктеріне синтез жасай отырып жалпы ғаламдық деңгейге жақындатты. Әл-Фараби педагог - реформатор, халық арасына білім таратушы, ағартушы. Әл-Фараби Аристотельдің философиясына түсініктеме бере отырып, өз тарапынан:

1. «Ғылымдардың шығуы».

2. «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы».

3. «Музыканың үлкен кітабы».

4. «Ақылдың мәні туралы» философиялық трактаттарын жазды.

Оның музыка, метафизика, тіл ғылымы, логика, психология, география, этика ғылымдарына арнап жазған еңбектерінің мәні ерекше. Оны Аристотельден кейiнгi «екiншi ұстаз», ғалым деп санады, логика ғылымын, әсiресе қоғамдық салада, диалектикалық тұрғыдан қолданды. Дүниенi 6 элементке - жәй бөлшек, минералдар, өсiмдiк, жануар, адам, космосқа - бөлiп қарауы, болмысты зерттеуде қазiргi кезде кең қолданылатын жүйелiк-сапалық тәсiлдiң бастамасын жасаумен тең түседi. Оны деистiк көзқарасты қалыптастырушылардың алғашқыларының бiрi деп те санаған жөн – оның пайымдауы бойынша құдай дүниенi жаратқанмен, оның қазiргi дамуына араласпайды. Бұл кейiнгi атақты ғалымдардың негiзгi ұстанымы ретінде, зерттеуге мүмкiндiк туғызады.

Әл- Фараби өзінің «Бақытқа жол сілтеу» деген еңбегінде тірі адамның бақыты, өлгенен кейінгі түсініксіз бақыттан артық екенін көрсетеді. Адам бақытқа көптеген қиындықтарға тап болып, жақсы мен жамандықты түсіну арқылы жетеді. Адамның жетілуі мінез-құлқықтың жоғарғы дәрежесіне байланысты болады. Ал, көздеген мақсатқа жету ─ өзіңе байланысты, дейді.

«Азаматтық саясат» деген еңбегінде ол отбасының қоғам өмірінің бастауы болу мәнін түсіндіреді. Феодалдық қоғамдағы саясат пен мораль мәселелеріне және әлеуметтік қайшылықтарға теориялық тұрғыда түсінік береді.

«Музыканың үлкен кітабы» («Китаб әл музык аль кабар») еңбегінде ол дыбыстың тарау табиғатын, резонанс қозғалысын матиматикалық әдістерді қолданып, алғаш рет нотаның нұсқасын жасады. Сол кездегі түркілердің музыкалық аспабы ─ тоғыз ішекті домбыраның құрылысын сипаттады.

«Ақыл туралы» деген еңбегінде ақылдың құдіретіне сенеді, адам ақылы жаратушының бір көрінісі деп ─ құдайды жоққа шығармайды, ал ғылым ─ ақылдың нәтижесі екенін көрсетеді. Ғылымды ─ теориялық практикалық; деп екіге бөледі. Теориялық ─ логика, жаратылыстану, метафизика; практикалық ─ этика, саясат.

Әл-Фараби дүниенің материалдық екенін және оның заңдылықтарын мойындайды. Аристотель секілді материя мен форманы анықтауда, форма үздіксіз өзгерісте, ал материя мәңгі деп қорытты. Әл-Фараби дүниежүзіне белгілі тарихи тұлға. Оның ілімі көптеген философиялық идеялар мен концепциялардың қалыптасуына ықпал жасады.

Ибн Син Әбу Әли (лат. Авиценна) (980-1037 жж.) Орта ғасырдағы тәжік философы, әрі дәрігер. Ислам дінін жақтай тұра, көне дүние философиясы мен ғылымын арабтарға, ал олар арқылы Еуропа елдеріне таратуға игі ықпал жасады. Тиімді ойлауды және жаратылыстану ғылымдары мен математика ілімдерін насихаттауды жүйелеуде көп еңбек сіңірді. Ол Аристотельдің материалистік және идеалистік бағытын ұстады, ал кейбір мәселелерде Аристотелизмнен бас тартып, неоплатонизм идеяларын, эменация көзқарасын құптады. Аристотельдің логикасын, физикасын және метафизикасын жетілдіріп, материяның мәңгілігін мойындады.

Ибн Руш немесе Рошд Мохамед (1126-1198 жж.). Аверроэс Кордовода тұрды. Араб философы. Оның пікірінше: материя мен уақыт мәңгілік, оны ешкім жаратпаған. Адам жанының мәңгілігі мен о дүниедегі өмірін жоққа шығарды. Қос ақиқат ілімінің негізін қалады, ғылыми және діни ақиқат қатар өмір сүреді деген қағидасының қазiргi күнге дейiн мәнi еш жоғалған жоқ. Аверроэс ілімі, яғни авверроизм мұсылмандық және христиандық ортодоксия тарапынан қатты қудалауға ұшырады. Ол дүниені үздіксіз өзгерістегі процесс деп қарады. Осыған байланысты материалдық дүние мәңгі, барлық құбылыстар себепті байланыста, әрбір жеке зат өледі, адам жаны да өледі дедi. Алғашқылардың бiрi болып, жалпы адамзат санасының бiрлiгi, ойлау дәрежесiнiң бiртiндеп жетiлуi туралы гуманистiк құнды пiкiрлер айтты.

Мұсылман әлемінің философтары мен ғалымдары Батыстың ғылымы мен философиясының қалыптасуына дүниетанымдық және теориялық тұрғыда зор ықпалын тигізді. Батыс әлемі Шығыспен рухани диалогтың нәтижесінде ерте грек дүниесімен қатар, шығармашылық және жаңашылдық идеялар мен концепцияларға толы шығыс мәдениетінің есігін ашты.

Араб елдерiнде перипатетизмнен басқа неоплатонизм мен неопифагореизм iлiмiн жалғастырушы «таза бауырлар» мектебi, ресми дiннiң көптеген рәсiм-салтына қарсы болған, құдайға сырт пiшiнмен емес жүрекпен сенуге шақырған, гностицизмнiң сезiм көрiпкелдiгi идеясын ұстанған сопылар (суфизм) мектебi және мұсылман - дiни философиясының мектептерi болды. Ең бiр ерекше есте ұстайтын жәй: барлық мектеп өкiлдерi ғылыми iзденiстердi қолдап, өнер салаларында да белсендi болды. Мысалы, суфизм ағымын жақтаған Фирдоуси, Низами, Саади, Руми, т.б. шығармашылығы бүкiл әлемге әйгiлi болды. Ол дiни философия мектебiнiң атақты өкiлi Әл-Ғазалидiң атом теориясын қолдап, дамытуға ат салысқаны да белгiлi. Бұл Шығыс елдерiндегi ежелгi менталитеттiң, «алтын орта» қағидасының ғылым мен дін үйлесiмдiлiгiнде көрiнуi едi. Ежелгi Үндi, Қытай елдерiнде де дiннiң орта ғасырда бiрталай күшейгенiне қарамай, барлық философиялық мектептер сақталып, жеке философтар мен ғалымдардың материалистiк көзқарастарына, iзденiстерiне ешбiр кедергi келтiрiлмедi.