Морфема, оның түрлері.
Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты. Зат есім – семантикалық сипаты жағынан зат атауын білдіретін сөздер, сондықтан кім? Және адамнан басқа затқа байланысты не? Деген сұраққа жауап береді. Кейбір зат атауылары біркелкі заттардың жалпы атауы, олар жалпы есім деп аталады. Мысалы, ағаш деген – бір ғана ағаш емес, жалпы атау. Зат атауының кейбіреуі жеке,дара заттың өзіндек атауы, аты болып келеді. Мысалы, Алматы- бір ғана қаланың жеке аты. Бұлар жалқы есімдер деп аталады.жалқы есімдерге кісі аттары, әкесінің аты жатады. Зат есімдер кейде қолмен ұстап, көретіндей нақты (деректі) затты да, (мысалы, үй, кітап,қағаз), ой арқылы ғана түсінілетін абстракты (дерексіз) затты да (мысалы, ақыл, жостық, қиял) білдіреді. Зат есімнің түрлену жүйесі оның көптелуі,септелуі,тәуелденуі болып табылады, өйткені көптік, септік, тәуелдік категорияларының білдіретін мәндері заттық мағынамен байланысты, олардың тұлғалары өзә жалғанған сөздерге субстантивтік мән үстейді.Құрамы жағынан зат есім негізгі түбір, туынды түбір, біріккен түбір, тіркескен түбір болып келеді. Мысалы: өнеркәсіп, белбеу, ашудас, күйші, Көкшетау, Сарысу, Аяқ –табақ, азық –түлік, ауыл-аймақ, қант қызылшасы. Морфема, оның түрлері. Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектерді морфемалар деп атайды. Морфеманың өзіне тән мағынасы(мазмұны) және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Морфемалар түбір морфема және қосымша морфема деп екіге бөлінеді. Түбір морфема – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі. Мысалы: айт, тіл. Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қосымша мағыналар үстейтін мағыналарды айтамыз. Мысалы: тіл- і, тіл- сіз, айт- ыл, айт- ылар, айт- атын. Қосымша морфемалар сөз тудыратын және форма тудыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфемалар) жалғаулар деп аталады. Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) категория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын болғандықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына жатады. Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жатқызылады. Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құранды жұрнақтар болып екіге бөлінеді. Жалаң жұрнақ мағына, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін жұрнақ. М/ы: -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік Құранды жұрнақтар: -ымды, -імді, -малы, -мелі, -қылықты, -кілікті т.б. 3. Еріншектің ертеңі бітпес (мақал). (Толық морфологиялық талдау жасаңыз)
|