Дақылдың ботаникалық-морфоло-гиялық сипаттамасы

Ноқат (Cicer arietinum) бұршақ тұқымдастардың біржылдық және көпжылдық шөптесін өсімдігі. Тек қана бір түрі мәдени ноқат (Сісег arietinum) өсіріледі (Сурет 25).

Тамыр жүйесі кіндікті, көптеген жақсы дамыған бүйір тамырлары болады, олар топыраққа терең бойлайды да ұштарында азот фиксациясын жасайтын түйнек бактерияларын қалыптастырады, даму қуаты жағынан ноғатық пен асбұршақтан асып түседі.

Сабағы тік өседі, қырлы, бұтақты, жапырылмайды, биіктігі 20-60 см және одан да жоғары. Жапырақтары дара қауырсынды, ұсақ, эллипс немесе кері жұмыртқа пішінді. Өсімдігі балауызды түктермен көмкерілген, ал мұның өзі оны көптеген зиянкестердің зақымдануынан қорғайды.

Гүлдері ұсақ, жекелеген түрде жапырақтардың қолтығында орналас-қан. Олардың түстері ақ, ашық- қызғылт, қызғылт, қызыл, сары.

Жемісі сопақша - ұзарған пішінді, сабан түстес сары немесе күңгірт-күлгін, жиі түрде түкті. Бұршаққаптары піскенде жарылмайды. Сондықтан егін жинағанда оның астық ысырабы асбұршақпен салыстырғанда шамалы.

Ноқаттың тұқымдары аздап бұрышты, шығыңқы тұмсығымен ерекшеленеді, беті тегіс кейде әжімді. Тұқымның түсі негізінен гүлдерінің түсімен байланысты.

Биологиялық ерекшеліктері. Ноқат асбұршаққа қарағанда жылуға жоғары талап кояды, әсіресе гүлдену және пісу кезеңдерінде, бозқырауға төзімді.

Ноқаттың тұқымдары 3-4°С температурада өне бастайды, оңтайлы температура 16-18°С, мұндай температурада оның егін көгі 9-10-тәулікте пайда болады, орташа мерзімде пісетін сорттары үшін белсенді температура жиынтығы 1500-1700°С. Ноқаттың егін көгі 9-11°С бозқырауды көтеруге қабілетті, ал ересек өсімдіктері күзгі 7-8°С аязды көтере алады. Бұл дақылды Өзбекстан мен Тәжікстанда күзге салым себеді, өсімдіктері - 25°С-ға дейінгі аязды көтере алады.

Ноқат тұқымдарының бөртуі мен өнуіне өз массасының әртүрлі мөлшеріндегі суды (110-120%) қажет етеді, ал бұл олардың мөлшері мен химиялық құрамына байланысты. Басқа дәнді бұршақ дақылдарымен салыстырғанда ноқат қуаңшылыққа жоғары деңгейде төзімділігімен ерекшеленеді. Оның қуаңшылыққа жоғары төзімділігі өсімдік тканіндегі көп мөлшерде байланысқан судың болуымен және жасуша шырынының жоғары осмостық қысымымен түсіндіріледі. Қуаңшылық кезеңде ноқат өсуін тоқтатады, қолайлы жағдайлар қалыптасқанда оны жалғастырады. Ылғалмен салыстырғандағы киын-қыстау кезеңі-бүрлену және гүлдену кезеңдері, басқаша айтқанда пәрменді өсу кезеңінде.

Ноқат топыраққа жоғары талап қоймайды, мұның өзі оны Қазақстанның барлык топырақ аймақтарында өсіруге мүмкіндік береді. Топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарап немесе әлсіз сілтілі болғаны жөн. Ноқатқа жарамдылығы шамалы топырақтарға ауырсаздақты, қышқыл батпақтанған топырақтар жатады. Ноқат астығының сапасын арттыратын негізгі фактор - қоректену элементтері азот, фосфор, калий. Оларды өсімдіктер көп мөлшерде сіңіреді. Қоректену элементтерімен салыстырғандағы ноқаттың қиын-қыстау кезеңі - бұтақтану және бүрлену.

Сорттары: Юбилейный - Рессейдің Краснокут селекциялық стансасында шығарылған. Сорт орташа мерзімде піседі, құрғақшылыққа төзімді, шашылмайды, жапырылмайды. 1000 тұқымның массасы 260-315 г. Ақмола, Ақтөбе, Батыс-Қазақстан, Қостанай, Қарағанды, Оңтүстік облыстарында өсіруге рұқсат етілген.

Краснокутсий 123. Ресейдің Краснокут селекциялық стансасында шығарылған. Сорт орташа мерзімде піседі, құрғақшылыққа жоғары төзімділігімен ерекшеленеді. 1000 тұқымның массасы 256-330 г. Солтүстік Қазақстан. Шығыс Қазақстан облыстарында өсіруге рұқсат етілген.

Камила 1255. В.Р.Вильямс атындағы Қазақ егіншілік ҒЗИ мен Өзбекстанның астық ҒЗИ бірігіп шығарған. Вегетация кезеңінің ұзақтығы тәлімі жерлерде 100 тәулік, суармалыда - 120 тәулік, жапырылмайды. Алматы облысында өсіруге рұқсат етілген.

Красноградский 4. Ресейдің Красноград тәжірибе стансасында шығарылған. Сорт орташа мерзімде піседі, кұрғақшылыққа жоғары төзімділігімен ерекшеленеді. 1000 тұқымның массасы 260-270 г. Қарағанды облысында өсіріледі.

Өсіру технологиясы. Ноқатты Қазақстанда негізінен суарылмайтын егіншілікте өсіреді. Оған барынша жақсы алғы дақылдар: Республиканың солтүстік және орталық облыстарында таза сүрі жер, жаздық бидай; оңтүстік аудандарда - сүріден кейінгі күздік бидай, тары. Ноқат топырақты терең өңдеуді қажетсінеді. Себу алдындағы топырақ өңдеу БИГ-3 немесе БМШ-15 (БМШ-20) кұралдарымен топырақ бетін тегістеу, КПШ-5, КПШ-9 ж.б. культиваторлармен себу алдындағы культивациялауды қарастырады.

Қазақстанның барлық аймақтарында ноқат фосфор тыңайтқыштарын қажетсінеді. Тұқымды бактериялық тыңайтқыш - нитрагинмен өңдеу жақсы нәтижелер береді. Себуден кем дегенде бір ай бұрын ноқат тұқымын 80% ТМТД улы химикатымен (3-4 кг/т тұқымға) ылғалдандыру тәсілімен дәрілейді.

Себу мерзімі ноқат астығының өнімі мен сапасына айтарлықтай дәрежеде әсер етеді. Дер кезінде және сапалы жүргізілген себу жұмысы ең алдымен тұқымның танаптық өнгіштігін арттыратын маңызды фактор. Себу мерзімі мен тәсілін, тұқымның сіңіру тереңдігі мен мөлшерін өзгерте отырып тұқымның өнуі мен көктеу жағдайларын тиімді реттеуге болады. Көкшетау АШҒЗИ-ның төрт жылғы деректері бойынша (В.Л.Винокуров, 1999) қара топырақтарда себу мерзіміне байланысты мынадай астық өнімі жиналды: 10 мамырда - 16,2; 15 мамырда - 12,5; 20 мамырда - 9,1 және 25 мамырда себілгенде - 5,4 ц/га. Осы деректсрге сәйкес айтылған институт ғалымдары ноқаттың оңтайлы себу мерзімі 10-15 мамыр (себу қабатының температурасы 8-10°С болғанда) аралығы деп есептейді. Бұл ерекшелік ноқаттың көктеуіне ұзақ уақыт қажеттілігімен түсіндіріледі, оның егін көгі бозқыраудан аз зардап шегеді, оның тұқымдары топырақтың сіңіру тереңдігіне 6-8°С жылы болғанда жаппай біркелкі көктейді.

Еліміздің әр аймақтарында жүргізілген көпжылдарғы зерттеу деректеріне сәйкес ноқаттың мынадай оңтайлы себу мерзімдері ұсынылады:

- Қазақстанның Солтүстік және Орталық облыстарында – мамырдың екінші оңкүндігі (10-20 мамыр);

- Оңтүстік облыстарда (Алматы, Жамбыл) – ерте жаздық астық дақылдарымен бір мерзімде себу тиімдірек.

Себу тәсілі агроклиматтық аймақтар мен аудандарда әртүрлі: себу агрегатының құрамы мен жалпы күйіне байланысты жаппай қатардағы, кең қатарлы, жолақты болуы мүмкін; бұл ағрошараға жүргізілген және жоспарланған шаралар да әсер етеді (гербицид қолдану, механикалық өңдеу ж.б.). Барлық жағдайда да мәселені нақты шешкен жөн.

Жаппай қатардағы себу тәсілінде 0,7-0,8 млн/га өнгіш тұқым (175-200 кг/га), кең қатарлы тәсілмен сепкенде - 0,4-0,5 млн/га өнгіш тұқым (100-120 кг/га) ұсынылады. Топырақта жеткілікті ылғал қоры болғанда себу мөлшерінің жоғарғы шегін, ал жеткіліксіз болғанда себу мөлшерінің төменгі көрсеткіштерін қолданган дұрыс.

Ноқаттың тұқымдары терең сіңіруді көтере алады, алайда топыраққа, оның ылғалдылығы мен себу мерзіміне байланысты оңтайлы сіңіру тереңдігі 5-7 см, топырақтың беткі қабаты кебіңкіреп кеткенде және кешірек себілгенде - 8 см.

Сепкеннен кейін ноқаттың көктеуін жеделдету үшін танапты бұдырлы катоктармен тығыздау қажет. Себуден кейін топырақ қабыршағы, арамшөптер жіпшелері пайда болса, оларды құрту үшін себу бағытына көлденең тырмалау жүргізіледі (себуден 3-4 тәуліктен соң).

Арамшөптермен қатты ластанған танаптарға ноқатты себуге дейін гербицидтер қолданылады: себу алдындағы культивация астына Гезогард 50 (прометрин, 50%) гербицидімен (3-5 кг/га) бүркіледі, немесе Пивот, 10% (имазетапир) гербицидімен себуден 2-3 тәуліктен соң, немесе ноқаттың 3-6 жапырақ кезеңінде егістік 0,5-1,0 л/га мөлшерде бүркіледі.

Ноқаттың біркелкі пісуі мен бұршаққаптарының жарылмауы егінді біркезеңді тәсілмен жинауға мүмкіндік береді. Егер егістік арамшөптермен ластанған болса, онда көпшілік бұршаққаптары қоңырланғанда екі кезеңді (бөлектеп) жинау тәсілін қолданған дұрыс. Дәнді астық комбайндарын басқа бұршақ тұқымдас дақылдарын жинауда қолданылатын қайта реттеу жұмыстарын ноқатты жинағанда колданған абзал.

 

НОҒАТЫҚ;

Халық шаруашылығындағы маңызы. Ноғатықты азық-түліктік, мал азықтық және техникалық дақыл ретінде өсіреді. Ол асбұршаққа қарағанда ақуызға (белок) бай, бірақ оған пісірілуі мен дәмдік сапасынан аздап жол береді. Ноғатықтың тұқымдары жоғары қоректілігімен бағаланады: белоктық заттар - 23-34 %, көмірсулары - 24-45%, май - 0,5-0,7%, күл - 2,5-3%,және клетчатка - 4,0-4,5%; олардан жарма, консерві, ұн, крахмал дайындалады. Ноғатық жоғары ақуызды мал азықтық дақыл: одан құрама жемазық, жасыл балауса, сүрлем, пішен, пішендеме дайындалады. Мал азықтық мақсатқа сұлы, асбұршақ, күнбағыс және басқа дақылдармен қоспа түрінде өсіріледі; оның пішенінде 10-11% қорытылатын протеин (ақуыз) болады. Ноғатық тұқымынан өсімдік казеині (желімдік материал) өндіріледі, ал ол өз кезегінде фанера, пластмасса, мата өндірісінде қолданылады. Оның үстіне ноғатық бал әкелетін өсімдік және көптеген дақылдарға жақсы жақсы алғы дақыл. Оны сидерат ретінде де өсіруге болады. Ноғатық дақылы аурулар мен зиянкестерден аз зардап шегетіндіктен оның шаруашылық құндылығы арта түседі. Ноғатықтың тағы бір ерекшелігі- ол астық жемірлерімен мүлде жарақаттанбайды десе де болады- улы химикаттармен егістік өңделмейді, оның үстіне астығын газациялаудың қажеті жоқ, өйткені онда зиянкестер болмайды.

Ноғатықтың шыққан жері – Оңтүстік Батыс Азия, ал ірі тұқымдылары – Жерорта теңізі орталығы.

Ботаникалық сипаттамасы мен морфологиясы. Ноғатық бұрышты асбұршақ деп те аталады. Дақылда егістік ноғатық (Lathyrus sativus) кездеседі. Негізгі сабақтары төрт қырлы, көпшілігі жапырылмалы, шырмалмалы, кейде тік өседі, биіктігі 1,5 м дейін. Бүйір бұтақтары өскенде негізгі сабақты басып озады. Жапырақтары бір жұпты, қос қауырсынды, кейде 2-4 жұпты, ұзынша ланцетті. Көгілдір күлгін, сары, көкшіл немесе қызғылт гүлді. Ноғатық әдетте өздігінен тозаңданады. Жемісі –қосқанатты бұршаққап, 2-5 тұқымды. 1000 тұқымның массасы 160-230г (Сурет 26).

 

Сурет 26. Егістік ноғатық: 1. 2 – гүлдену-жеміссалу және дамыған егін көгі кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 – сабақтың жоғарғы бөлігі; 4 – жемістері; 5 – тұқымдары.

 

Биологиялық ерекшеліктері. Ноғатық жылуға талапты, бірақ - 8ºC-ға дейінгі бозқырауды (аязды) көтере алады. Тұқымдары 1-2ºC температурада өне бастайды, алайда оңтайлы көктеуге 6-12ºC қажет, вегетативті мүшелерінің қалыптасуына 12-16ºC жылулық оңтайлы деп есептеледі, ал генеративті мүшелеріне - 17-21ºC. Жалпы өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы сорттарына, өсіру ерекшеліктеріне қарай көктегеннен кейін - 70-110 тәулік, белсенді температура жиынтығы орташа мерзімде пісетіндерінде - 1700ºC. Құрғақшылыққа төзімділігі жөнінен ноқаттан ғана қалысады және Қазақстанның қуаңшылықты аудандарында астыққа, жасыл балаусаға, пішенге өсіріледі. Транспирациялық коэффициенті - 400-500.

Салқын әрі жаңбырлы жылдары ол тот, аскохитоз ауруларымен залалданады. Гүлдену кезеңі созылыңқы. Ноғатық асбұршақпен салыстырғанда топыраққа аз талап қояды, ол сортаңдау, қоңыр, жеңіл құмдақ және саздақ топырақтарда өсе алады, бірақ өте ылғалданғанды көтере алмайды, ең жақсылары- қара топырақтар. Ноғатық - ұзақ күннің өсімдігі. Солтүстік Қазақстан аймағы мен Ақтөбе облыстарында ноғатықтың Степная 287 және Кинельская 7 сорттарын өсіруге болады.

Астыққа өсіру технологиясы. Ауыспалы егісте ноғатыққа жақсы алғы дақылдарға сүріден кейінгі бидай, отамалы дақылдар жатады. Ноғатық тыңайтқышты жақсы қажетсінеді: фосфор тыңайтқышын енгізгенде оның астық өнімі 3,0 ц/га дейін, ал толық тыңайтқыштар (NPK) кешенін қолданғанда өнімі 5,0-6,0 ц/га дейін артады. Ол себу алдында тұқымды нитрагин бактериалық тыңайтқышымен өңдегенді қажетсінеді. Топырақты негізгі өңдегенде 60 кг/га ә.е.з. мөлшерінде фосфор, ал себу алдында ноғатық тез өсіп даму үшін 30 кг/га ә.е.з. мөлшерінде азот тыңайтқышы енгізіледі.Ноғатыққа топырақ өңдеу жүйесі асбұршаққа ұқсас. Топырақ өңдеудегі негізгі мақсат - борпас топырақ қабатын жасау, ылғал жинау, арамшөптерді құрту. Топырақ өңдеу жүйесі алғы дақылға, танаптардың арамшөптермен ластану дәрежесіне және алғы дақылдың жинау мерзіміне байланысты өзгереді. Ерте көктемде топырақ бетін тегістеу, ылғал жабу және арамшөп тұқымдарын арандату мақсатында тырмалау жүргізіледі. Себу алдында арамшөптерді құртуға тұқым сіңіру тереңдігіне (5-8см) танап культивацияланады. Тұқымды себуге дайындағанда оны дәрілеу маңызды агрошара: 80%-ды ТМТД (3-4 кг/га), 50%-ды фундазол (3кг/га) ж.б. улы химикаттардың бірімен ылғалдандыра дәрілейді. Ноғатықты ерте жаздық астық дақылдарымен бір мерзімде жаппай қатардағы тәсілмен сепкен дұрыс. Себу мөлшері - өсірілу аймағына қарай 0,8-1,5 млн/га өнгіш тұқым ылғалды қабатқа (3-8 см), жеңіл топырақтарда 10 см дейін тереңдетіледі. Егістікті күтіп-баптау-себуден соң тығыздау, егін көктегенге дейін және көктеуден кейін жеңіл тырмалармен тырмалау жұмыстарын қарастырады. Соңынан қажеттілігіне қарай егістік гербицидтерімен өңделеді. Қатты ластанған танаптарға арамшөп көгін құрту үшін ноғатыққа сепкенге дейін немесе сепкеннен кейін 50%-дық Прометрин (3-5 кг/га) немесе оның бак қоспасымен егістік бүркіледі. Ноғатық асбұршақпен жасымыққа қарағанда біркелкілеу піседі, бұршаққаптары жарылмайды, ал мұның өзі оны екі кезеңді жинау тәсілімен көпшілік жемістері піскен мерзімде жинауға мүмкіндік береді. Дестеге шапқаннан кейін 2-3 тәуліктен соң қайта реттелген астық комбайндарымен бастырылады. Егер ноғаттықты дер кезінде жинамаса, онда ол жапырылып қалады.

ЖАСЫМЫҚ;

Халық шаруашылығындағы маңызы. Жасымық бағалы тағамдық және малазықтық дақыл. Оның тұқымында 36%-ға дейін ақуыз (орташа 30,4%), 2% май, 60% азотсыз экстрактивті заттар, 2,5-4,5 % күл, 2,5-4,9% жасұнық бар. Жасымық дәні өте өте жоғары сіңімділігімен ерекшеленеді. Оның әсіресе ірі дәнді тәрелке тәрізді сорттарының маңызы зор. Қоректілігі, пісу және дәмдік сапасы асбұршақтан асып түседі. Ұсақ дәнді жасымық - мал мен құстарға тамаша құнарландырылған жем. Жасымық сабаны ұсақ, жұмсақ және малазықтық сапасы бойынша шалғындық шөппен тең, онда 14%-ға дейін шикі ақуыз болады. Жасымықтың топаны да жақсы жем., онда ақуыздың мөлшері 18% жетеді. 100 кг пішенге 18,5-22,3 малазықтық өлшемнен және 4,4-4,9 кг қорытылатын протеиннен келеді. 12-15% ылғалдылықтағы пішенінде 16-20% протеин, 10,2-16,2% - ақуыз, 2,1-3,1% май болады.

Жасымықтың агротехникалық маңызы да көп көңіл бөлуді қажет етеді. Ол басқа бұршақ дақылдарындай күздік және жаздық астықтарға жақсы алғы дақыл. Өнімділігі асбұршақтан төмен, бірақ жоғары агротехникада жақсы өнім бере алады.

Тараған аймақтары, өнімі. Жасымық біздің жыл санауымыздан 2 мың жыл бұрын екпе дақыл есебінде танылған. Оны гректер, римдіктер, египеттіктер, славяндар ертеден қолда өсірген. Ірі тұқымды жасымықтың шыққан ортасы Жерорта теңізі, ұсақ тұқымды түрі- Ауғанстан мен Иран елдері, солардан дүние жүзіне тараған болып саналады.

Қазір жасымық Европа, Азия, Африка, Латин Америкасы елдерінің көбінде өсіріледі. Егіс көлемі көп елдерге – Ресей, Египет, Испания, Румыния, Чехославакия және Чили мемлекеттері жатады.

Әлемдегі егіс көлемі 1 млн гектар болса, соңғы жылдары оның көлемі ұлғая түсуде. Біздің еліміздегі егіс көлемі 70 мың гектар шамасы, орташа әр гектардан алынатын астық өнімі 13 ц, бірақ алдыңғы қатарлы шаруашылықтар, тәжірибе мекемелері 20-25 ц өнім алуда.

Жасымықтың бағалылығына қарамастан кең тарамауының басты себебі- сабағының аласалығынан өнімін механикалық әдіспен жинау қиын, әрі өсіру технологиясының жетілдірілмегенінен.

Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері. Мәдени жасымық (Ervum lens L. Ytvtct Lens esculenta Moench)- біржылдық бұршақты өсімдік. Ол кіндік тамырла, сабағы төртқырлы, бұтақтанады, биіктігі 60 см жуық, жатып қалуға бейім. Қосқауырсын жапырақты, ұшы мұртшамен аяқталады. Гүл шоғыры - 1-4 гүлді шашақгүл. Гүлдері – ақ, ашық – көк, ашық- көгілдір түсті. Жемісі - 1-3 дәнді ромб тәріздес бұршаққап. Дәні- линза тәрізді, диаметрі 3-9 мм (Сурет 27).

Жасымықтың екі түр тармағы бар:

-ірі тұқымды немесе тәрелке тәрізді (ssp.macrosperma Bar);

-ұсақ тұқымды (ssp. microsperma).

Ірі тұқымды жасымықтың сабағының ұзындығы 70 см дейін, бұршаққабы үлкен, тұқымының диаметрі 6-9 мм, жасыл немесе теңбіл түсті, 1000 санының массасы 50-65 г. (вегетациялық кезеңі 80-120 күн). Ұсақ тұқымдарының сабағы -35-40 см, бұршаққабы кішірек, тұқымының диаметрі 3-6 мм, әртүсті, 1000 тұқымының массасы 25-30 г (вегетациялық кезеңі 65-70 күн). Ұсақ тұқымды түр тармағы құрғақшылыққа төзімдірек.

 

Сурет 27. Жасымық

 

Ірі тұқымды жасымық негізінен тағамдық, ал ұсақ тұқымдылары – малазықтық мақсатқа пайдаланылады.

Жасымық - өздігінен тозаңданатын ұзақ күннің өсімдігі. Жылуды асбұршақтан көп қажет етеді. 4-5ºC өнеді, егін көгі - 3ºC дейінгі үсікке шыдайды. Тұқымның пісу кезеіндегі оңтайлы температура - 19-20 ºC.

Ылғалды көп қажет етеді, бірақ оның құрғақшылық пен ыстыққа төзімділігі асбұршақтан асып түседі.

Жасымық құнарлығы жеткілікті, әрі мол, құмбалшықты және құмдауытты қара топырақтарда мол өнім береді. Батпақты, қышқыл және сортаңдау топырақтар оған жарамсыз.

Жасымықтың Петровская 4/105, Днепровская 3 және Таджикская 95 сорттары белгілі.

Өсіру технологиясы. Ауыспалы егістегі орны. Жасымықтың ауыспалы егістегі ең жақсы алғы дақылдары тыңайтылған күздік астықтар мен отамалы дақылдар. Олар өздерінен кейін танапты арамшөптерден таза қалдырады. Жасымық көгі алғашқы кезде өте баяу өсіп, арамшөптерге қарсы тұру қасиеті нашар болғандықтан, күздіктер мен отамалы дақылдардан кейін танаптың таза болуы оған қолайлы. Кей жағдайда екпе қарақұмықтан кейін де себуге болады.

Жасымық тамырының нематод ауруымен күшті зақымдануына байланысты оны бір себілген жеріне тек 5-6 жылдан кейін ғана қайта себуге болады. Жасымықтан кейін жүгеріні, жаздық және күздік дақылдарды орналастырады.

Топырақты өңдеу және тыңайту. Жасымықтан мол өнім алу үшін оныжеңіл, саздақ, қара топырақты танапқа себу керек. Жасымыққа батпақтанған, құрамы ауыр, қышқыл топырақтар жарамсыз.

Тыңайтқыш қолдану, негізгі және тұқым себу алдындағы топырақ өңдеу жүйесі асбұршаққа ұқсас. Сепкенге дейін танапты арамшөптерден жақсылап тазарту қажет. Оған аңызды ерте сыдырта өңдеу, терең және уақытында сүдігер жырту жатады.

Жасымықтың «семіріп» кетуіне жол бермеу үшін, ол өсірілетін танап топырағына берілетін көңді алғы дақылға немесе жасымық себуден 2-3 жыл бұрын берген жөн. Сүдігер жыртудың алдында, әр гектарға 40-60 кг фосфор және 30-40 кг калий минералды тыңайтқыштарын қолдану тиімді, қышқыл топырақты қопсытумен қатар, оған әк берілуі қажет.

Жасымыққа алғашқы даму кезеңінде, тамырындағы түйнектерінің ауа азотын байланыстыратын бактериалары дамып жетілгенше ғана азотты тыңайтқышты қолданған дұрыс.

Тұқымды себуге дайындау, себу. Себілетін тұқымды, яғни, тұқымдық материалды жоғары өнімді танаптардан дайындайды. Оларды ірілігі бойынша сорттайды: диаметрі орташа және орташадан жоғары тұқымды себуге пайдаланады. Тұқымды себуден 30 күн бұрын 80%-дық ТМТД препаратымен (3-5 кг/га), ал себер күні нитрагинмен өңдейді.

Ерте себілген жасымық жоғары өнім берумен қатар, зиянкестерге және ауруларға жақсы қарсы тұрады. Жасымықты ерте мерзімде жаппай қатардағы немесе тарқатарлы тәсілдермен себеді. Ірі тұқымды жасымықтың 1 га себу мөлшері 2-2,5 млн (120-130 кг), ұсақ тұқымдарда -2,5-3,0 млн (80-100 кг) өнгіш тұқым.

Тұқым сіңіру тереңдігі- жеңіл топырақта- 4-5 см, ол топырақтың жоғарғы қабатында ылғал жеткіліксіз жағдайда 7 см-ге дейін жеткізіледі.

Егістікті күтіп – баптау. Тұқым себілгеннен кейін танапты тығыздайды. Жасымық көгі шыққанға дейін және көктеп шыққаннан соң өсімдік биіктігі 6-7 см болғанда, себу бағытына көлденең егістікті тырмалайды. Арамшөптермен күресуде гезагард 50 (3-4 кг/га) гербицидін қолданған жақсы нәтиже береді. Құрғақшылық жылдары гербицидті себер алдында енгізген жөн, ал ылғалды жылдары дақылдың көктеуіне 2-3 күн қалғанда. Қолданылатын құралға байланысты гербицидтің гектарлық мөлшері 100-400 л суға ерітіліп шашылады.

Сиыржоңышқа жасымық астығының сапасын түсіріп жібереді, сондықтан оны отап алып тастау маңызды шара болып есептеледі. Дақыл гүлдеген кезде жалпақ дәнді сиыржоңышқа гүлдері күлгін түсімен жасымықтан жақсы ажыратылады, оны сол кезде жою керек.

Жасымық егістігінде зиянкестер (бізтұмсық, кенелер ж.т.т.) пайда болса хлорофос, фосфомид инсектицидтерімен өңделеді.

Өнімді жинау. Жасымықты екі кезеңді тәсілмен бөлектеп жинайды. Дестелеп ору- өсімдіктің төменгі жағындағы бұршаққаптың тез піскенде өнім ысырабы көп болмау және тұқымдары қарайып, тауарлық сапасы төмендемеу үшін дестені тездетіп бастыру керек. Тұқымды сақтауға қоймас бұрын оны тазалайды және қажет болса кептіреді.

АТБАС БҰРШАҚ;

Халық шаруашылығындағы маңызы. Атбас бұршақтың астығы пісірілген күйінде, көжесі мен ботқасы қоректілігімен және дәмділігімен ерекшеленеді. Оның құрамында орта есеппен 26-34% ақуыз (белок), 0,8-1,5% май, 50-55% көмірсулары бар. Тағамға толық піспеген бұршаққаптары немесе шала піскен тұқымдары да пайдаланылады. Атбас бұршақты мал азығына (астығы, жасыл балауса, сүрлем) және жасыл тыңайтқышқа қолданады. Оның бір кг жасыл балаусасында 21 г қорытылатын протеин, 2 г кальций, 0,5г фосфор және 20 мг каротин, ал 1кг тұқымында 1,16-1,30 азықтық өлшем болады. Атбас бұршақ дәнді бұршақ дақылдарының ішінде барынша өнімділерінің бірі. Оның әлеуетті (потенциялды) астық өнімі 25-45 ц/га, ал жасыл балаусасы 400-500 ц/га жетеді. Экологиялық егіншілік жүйесінде атбас бұршақ өсімдік шаруашылығының маңызды құрам бөлігі болып табылады. Басқа бұршақ тұқымдастар сияқты атбас бұршақта азотфиксациясы нәтижесінде топырақтың потенциалды құнарлығын сақтауда маңызы зор. Ол өсіп-даму кезеңінде түйнек бактериялар симбмозымен 300 кг /га дейін атмосфералық азотты сіңіреді де оның жартысына жуығын топырақта кейінгі дақылға қалдырады.

Атбас бұршақ - ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл, Мысыр елінде, Грекия мен Римде кең тараған. Оның отаны Жерорта теңізі елдері, Батыс Европада кеңінен өсіріледі. Алайда Қазақстанда оның ауданы шамалы.

Ботаникалық сипаттамасы мен морфологиясы. Атбас бұршақ (Vicia faba) екі түр тармағын біріктіреді - Vicia faba Pancijuga және Vicia faba Eu-Faba. Соңғысы кең тараған және үш түршеге ажыратылады (ірі тұқымды, орташа іріліктегі, ұсақ тұқымды атбас бұршақ). Атбас бұршақ біржылдық өсімдік, сабағы тік өседі, биіктігі сорты мен өсіру жағдайларына байланысты 50-ден 200 см-ге дейін. Тамыр жүйесі қуатты, кіндікті, жақсы тарамдалған, топыраққа 80-150 см тереңдікке дейін бойлап өседі. Жапырақтары қосқауырсынды, ірі, етті келеді, жапырақ серігі ара тісті. Гүл шоғыры – шоқгүл, гүлдері ірі, күлтеше жапырақшалары ақ немесе қызғылт түсті, негізінен өздігінен тозаңданатын өсімдік. Жемісі бұршаққап, ірі, ұзындығы 25-35 см-ге дейін жетеді. Тұқымдары 0,4-0,5 см, ірі, 1000 санының массасы 200-ден 550 г-ға дейін, қоңыр-күлгін, қызғылт-қоңыр, ашық-сары (Сурет 28).

 

Сурет 28. Атбас бұршақ: 1, 2 – егін көгі және гүлдену кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 – сабақтың жоғарғы бөлігі; 4 – жемістері; 5 – тұқымдары.

 

Биологиялық ерекшеліктері. Атбас бұршақ жылуға жоғары талап қоймайды: төменгі көктеу температурасы +3-4ºC, -5-6ºC бозқырауды жеңіл көтереді; орташа тәуліктік температурасы 10ºC-да көктейді; оңтайлы өсіп-даму температурасы -18-20ºC. Орташа мерзімде пісетін сорттары үшін 1900ºC шамасында белсенді температура жиынтығы қажет.

Атбас бұршақ көктегеннен кейін бір айдан кейін гүлдене бастайды да сабақтың төменгі жағынан жоғары қарай ұзақ уақыт бойы гүлдейді және төменгі бұршаққаптар толысып болғанға дейін созылады. Ұзақ гүлденудің нәтижесінде оның пісуі де созылыңқы, ал мұның өзі дақылды жинауда қиыншылық келтіреді.

Атбас - бұршақ ылғал сүйгіш дақылдар қатарына жатады. Тұқымдары өз массасының 120%-дай ылғал сіңіргеннен кейін өне бастайды. Оның ылғалға барынша жоғары қажетсінуі – көктеуден төменгі қабаттағы бұршаққаптардың толық толысуына дейінгі кезең аралығы. Транспирациялық коэффициенті 700-800, ылғал жеткіліксіз болғанда бұршаққаптары мен тұқымдары нашар өседі де төмен астық өнімін қалыптастырады. Осыған байланысты бұл дақыл Қазақстанда ылғалды аудандарда немесе суармалы жағдайда ғана өсіріледі.

Атбас бұршақ ылғалды жақсы ұстайтын органикалық заттарға бай, құнарлы, топырақ ерітіндісінің реакциясы бейтарап немесе әлсіз қышқыл (рН = 6-7,0) танаптарда жақсы өседі, ауыр саздақ, батпақтанған және сортаң жерлер оған жарамсыз.

Өсіру технологиясы. Атбас бұршақтың өсіру технологиясы айтарлықтай күрделі емес, Ол ауыспалы егісте алғы дақылға жоғары талап қоймайды, ол көптеген дақылдарға жақсы алғы дақыл болып табылады. Ауыспалы егісте атбас бұршақты сүрі жерде өсірілген бидайдан, күздік және жаздық дақылдардан кейін орналастырады, сонымен қатар отамалы дақылдардан соң (картоп, жүгері сүрлемге, тамыржемістілер) да өсіруге болады. Атбас бұршаққа топырақ терең өңделеді. Шаруашылықтарда қыс айларында қар тоқтату, көктемде тырмалау, ал себу алдында топырақты культивациялау ұсынылады (танаптардың арамшөптермен ластану деңгейіне қарай). Атбас бұршақ әрбір тонна тұқымы және соған сәйкес жер үсті массасын қалыптастыруға топырақтан 60-70 кг азот, 15-20 кг фосфор, 40-45 кг калий, 23-28 кг кальций және 18-22 кг магний шығындайды. Әр гектар егістікке фосфор калий тыңайтқыштар мөлшерін атбас бұршақтың бағдарламаланған өніміне есептеп енгізеді: ол үшін топырақтағы сіңімді қоректік заттардың мөлшерін және олардың өсімдіктермен пайдалану коэффициентін, тыңайтқыш түрі мен ондағы қоректік заттардың мөлшері мен өсімдіктердің сіңіру пайызын, бір өлшем өніммен шығындалатын қоректік заттардың мөлшерін білген абзал.

Симбиотикалық азотфиксациясына қолайлы жағдайлар жасалған болса, онда атбас бұршаққа азот тыңайтқышын енгізудің қажеті жоқ.

Себу алдында атбас бұршақ тұқымы асбұршақ, ноқат ж.б. дәнді бұршақ дақылдарына ұқсас тәртіппен дайындалады: іріктейді, дәрілейді, микротыңайтқыштар және нитрогинмен өңдейді. Атбас бұршақты астыққа өсіргенде әдетте дәнді астық дақылдарымен қатар ерте көктемде сепкен дұрыс (мамыр айының бірінші онкүндігінде). Кең қатарлы тәсілмен де (45 және 60 см), жаппай қатардағы тәсілмен әдеттегі астық сепкіштермен себуге болады. Кең қатарлы тәсілмен сепкенде әр гектар егістікке 400-500 мың өнгіш тұқым, ал жаппай қатардағы тәсілде – 600-700 мың өнгіш тұқым себу қажет. Бұл дақыл тұқым жарнағын жер бетіне алып шықпайды, сондықтан тұқымдарын тереңірек сіңіруге болады: жеңіл топырақтарда - 7-8 см, ал ауыр топырақтарда - 4-6 см-ге. Егістікті күтіп баптауда топырақ қабыршағымен, әсіресе көктеу кезеңінде, күресу ұсынылады. Егін көгіне дейін және көктегеннен кейін тырмалау жүргізіледі. Арамшөптермен қатты ластанған алқаптарда гербицидтер қолданылады: атбас бұршақтың көктеу кезеңінде (өсімдіктердің биіктігі 5-6 см-ге жеткенде) егістік 48%-дық базагранмен (1,5 л/га) бүркіледі. Кең қатарлы егістікте қатараралық культивация егін көгі шығысымен (көктеуге дейінгі тырмалауға дейін) бірден жүргізіледі. Бірінші қатараралық өңдеуді 6-8 см тереңдікте, ал екіншісін 6-7 тәуліктен соң 8-10 см тереңдікте жүргізген дұрыс және бір мезгілде қатардағы арамшөптер көгін топырақпен жабу мақсатында қайырмалы табандар пайдаланылады. Атбас бұршақтың тозаңдануын жақсарту мақсатында егістікке бал араларының ұяларын орналастырады (гектарына кем дегенде 1-2 ұядан). Егінді жинау алдында атбас бұршақтың пісуін жеделдету және өсімдіктерді қурату үшін Реглон Супер 15% с.е. десикантымен (4-5 л/га) алқап бүркіледі (өсімдіктегі бұршаққаптардың 70-80% қоңырланғанда). Атбас бұршақты астыққа жиғанда тікелей орып бастыруға да (толық пісу кезеңінде) және бөлектеп жинауға да (балауызданып пісудің ортасында) болады.

МАЙБҰРШАҚ;

 

Халық шаруашылығындағы маңызы. Майбұршақ — ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл және ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі тұқымның құрамында жоғары мөлшерде ақуыз - 33-тен 45%-ға дейін, 20-дан 25,7 %-ға дейін май (оның кұрамында холестеролдың болмайтынын атап өткен жөн) және 25-21%көмірсулары бар (углеводтар) бар.

Майбұршақтың ақуызы (белогі) амин қышқылдарымен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымеи) жақсы теңдестірілген. Ол жоғары сіңімділігімен, суда жақсы ерігіштігмен ерекшеленеді. Майбұршақтың құрамына фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий, фосфор мен известь, майда еритін А, Д,, Е және С дәрумендері болады, ал В₂ дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп. Мұндай құрам майбұршақты тағамдық, техникалық және мал азықтық өсімдік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді. Оның тұқымдарынан 250-ге дейін ас түрін және әртүрлі өнімдер дайындалады. Майбұршақты диетикалық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады. Майбұршақ пен оның өнімдері шығыс