Ботаникалық сипаттамасы, биологиялық ерекшеліктері, сорттары.

Үрмебұршақтың (Phaseolus L.) дақыл ретінде бес түрі таралған.

Кәдімгі үрмебұршақ (P. Vulgarus Savi.). Бұталы және шырмалып өсетін формалары бар.

Көпгүлді үрмебұршақ (P. Multiflorus Wild) – ұзын шырмалған сабақты, ақ және қызыл гүлді, өте ірі тұқымды. 1000 тұқымның массасы 700-1200 г.

Істік жапырақты үрмебұршақ немесе тепари (P. Acutifolius A. Grad.). Бұталы формалары бар, бұршаққаптары жалпақ, тұқымы ұсақ. 1000 санының массасы 100-140 г. Құрғақшылыққа төзімді.

Лимдік немесе ай тәрізді үрмебұршақ (P. Lunatus L.) – тағамға пайдаланылады, бұршаққаптары сопақ,, қысқа және жалпақ (жарты айлы), 2-3 тұқымды, жеңіл жарылғыш.

Сары үрмебұршақ (P. Aureus Piper, Орта Азияда – маш) – ұзын жіңішке бұршаққапты және ұсақ тұқымды. 1000 тұқымның массасы 30-60 г. Орта Азия мен Закавказьеде тағам ретінде пайдаланылады, сабаны малға жем.

Қазақстанда негізінен өздігінен тозаңданатын кәдімгі үрмебұршақ өсіріледі. Бұршаққаптары өсімдіктің төменгі жақтарында орналасады. Бір мезгілде піспейтіндіктен оларды жинау біршама қиындықтар туғызады.

Кәдімгі үрмебұршақ – біржылдық бұршақ өсімдігі (Сурет 30). Оның бұталы, шырмалатын және жартылай шырмалатын формалары болады. Бұталары формаларының сабағы жатып қалмайды, биіктігі 50 см дейін. Жапырағы- үштік, гүлшоғыры-2-3 гүлді шашақгүл, гүлдері ақ, алқызыл. Жемісі – бұршаққап. Бұршаққаптары – ұзын, домалақ және жалпайған, түзу немесе иілген болып келеді. Тұқымының пішіні – жұмыртқа және бүйрек тәрізді, көлемі орташа немесе ірі, 1000 санының массасы 200-480 г, түсі ақтан қараға дейін, кейде түрлі-түсті.

Үрмебұршақ өздігінен тозаңданатын, ұзақ күнді сорттары болғанымен қысқа күн өсімдігі, жылу сүйгіш дақыл.

 

Сурет 30. Үрмебұршақ (бадана): 1, 2 – екінші үштік жапырақ және гүлдену-жеміссалу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 – үштік жапырақ және гүлдер; 4 – бұршаққаптар; 5 – тұқымдары

 

Өсіп-жетілу кезеңі сортына байланысты 75-120 күн. Тұқымы 10°С шамасындағы температурада өне бастайды.Өсімдік көгіне 0°С әжептәуір зиян келтіреді, 0,5-1°С үсікке шыдамай опат болады. Өсіп-дамуы үшін оңтайлы температура 20-25°С. Үрмебұршақтың тұқымы бөртіп өне бастаған кезде ылғалға өте жоғары талап қояды, бірақ қажетті мөлшерден артық ылғалды қаламайды. Салқын ылғалды жаздары антракноз және бактериоз ауруларына шалдығады, ал өнім жинау кезеңіндегі артық ылғал тұқымының сапасына кері әсерін тигізеді. Құрғақшылыққа асбұршақтан гөрі төзімдірек, бірақ гүлдену мен жеміссалу кезеңдерінде қуаңшылыққа шыдамайды. Маш (сары үрмебұршақ), кәдімгі үрмебұршақ пен тепари өте жылу сүйгіш, ыстық пен құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер тобына жатады. Көлеңкеде өсуге бейім болғандықтан үрмебұршақты аралас егісте өсіруге болады.

Үрмебұршақтың топырақ құнарлығына және құрылымына қоятын талабы жоғары. Жеңіл қаратопырақ пен құмбалшықты құнарлы, әгі мол топырақтарды жақсы көреді. Топырақ ерітіндісінің бейтарап және әлсіз сілтілі (рН 6-7,5) реакциясы қолайлы.

Қазақстандағы кәдімгі үрмебұршақтың өсіруге рұқсат етілген сорттары- Грибовская 92, Меркуре, Триумф, Эхо және Сахарный 764; Оңтүстік Қазақстан облысында сары үрмебұршақтың (маш) Победа 104 сорты өсіріледі.

Өсіру технологиясы. Ауыспалы егістегі орны. Үрмебұршақтың басқа дәнді бұршақ дақылдарына қарағанда топырақ құнарлығына және құрылымына қоятын талабы жоғары.Үрмебұршақты арамшөптерден таза танаптарда өсіру жоғары және сапалы өнім алудың бірден бір кепілі. Отамалы дақыл болғандықтан, ауыспалы егісте күздіктер, қант қызылшасы, картоп және тағы басқалардан кейін, отамалы танапта орналасады. Ортақ аурулары болғандықтан үрмебұршақты күнбағыстан кейін орналастырмауға тырысу керек. Солтүстік аймақтарда үрмебұршақ үшін картоп жақсы алғы дақыл.

Жаздық астық дақылдарынан, темекі және қарақұмықтан кейін өнім деңгейі төмен болады. Жазы ұзақ және ылғалы жеткілікті аудандарда үрмебұршақтың ерте пісетін сорттарын сүрі жер дақылы және аңыздық аралық дақыл ретінде өсіруге болады. Үрмебұршақ кейде опат болған күздіктердің орнына себіледі. Бір танапқа 4-5 жылдан ерте қайтадан себілетін болса вирустық ауруларға шалдығады.

Үрмебұршақ жылу сүйгіш дақыл болғандықтан, кеш себіледі, оның себілетін топырағын өңдеу жүйесі де кеш себілетін жаздықтарға ұқсас.

Тыңайтқыштар қолдану. 1ц тұқым өнімі мен соған сәйкес жер үсті массасын түзу үшін үрмебұршаққа 5-6 кг азот, 4-5 кг калий, 1,2-2 кг фосфор қажет. Үрмебұршақтың атмосфера азотын байланысқан түрге айналдыру мүмкіншілігі басқа дәнді бұршақ дақылдарына қарағанда төмен, сондықтан топыраққа 45-90 кг азот жақсы нәтиже береді. Негізінде азоттың қажетті мөлшерінің 50%-ын берген дұрыс.

Үрмебұршақ органикалық тыңайтқыштардың алғы дақылға енгізгенін қалайды, үрмебұршақ себілетін танапқа күзде көңнің аздаған мөлшерін (10-15 т/га) енгізген жақсы нәтиже береді.Фосфор және калий тыңайтқыштары сүдігер жыртылардың алдында, әрқайсысынан 45-60 кг/га ә.е.з. мөлшерінде енгізіледі. Бұл тыңайтқыштар өнімділікті жоғарылатумен қатар дақылдың пісу мерзімін жылдамдатады. Тұқым сепкен кезде себу қатарына түйіршік суперфосфатты гектарына 10-15 кг. ә.е.з. мөлшерінде тұқыммен бірге топыраққа енгізеді.

Бастапқы кезеңде өсімдіктердің өсіп-дамуына азот жетіспейтіндіктен көктемгі қопсытуда 1 гектарға 15-20 кг ә.е.з. мөлшерінде азот тыңайтқышы қолданылады.

Топырақ өңдеу. Үрмебұршақтың тамыр жүйесі нашар дамитындықтан топырақты мұқият өңдеген дұрыс. Күзде түренді соқалармен (ПН-4-35, ПН-8-35, ПТК-9) ерте сүдігер жыртылады. Ерте көктемгі жер өңдеу ылғал сақтау үшін тырмалаудан басталады (ЗБСС-1,0, ЗБТС-1) Бір аптадан кейін 10-12 см тереңдікке бірінші қопсыту, сонан кейін арамшөптер тұқымдарының тез өніп шығуы үшін топырақты тығыздау жүргізіледі. Екінші қопсыту – тұқым себу тереңдігіне (7-9 см), ал соңғы қопсыту мен тұқым себудің арасында үзіліс болмағаны жөн.

Тұқымды себуге дайындау және себу жұмыстары. Үрмебұршақтың себуге арналған тұқымын сорттайды, зақымданған және сапасы нашарлағандарын айырып алып тастайды да 80% -дық ТМТД (3-5 кг/т) препаратымен дәрілейді. Себер алдында жылы ауада қыздыру, ал себетін күні арнайы үрмебұршақ нитрагинімен өңдеген тиімді.

Үрмебұршақты тұқым себу тереңдігіндегі топырақ температурасы 12-14°С жылыған кезде кең қатарлы немесе шаршы ұялы тәсілдермен, 45 см қатараралықта (ылғал жеткіліксіз аудандарда – 60см) себеді. Шаршы ұялы тәсілмен сепкенде ұяға 3-4 өсімдік қалдырылады.

Себу мөлшері тұқым ірілігі мен өсірілетін аймақтың климат ерекшеліктеріне байланысты гектарына 0,3-0,4 млн немесе 80-120 кг тұқым себіледі, ал маштың себу мөлшері – 15-20 кг/га, ұсақ тұқымды түрлері астық сепкіштермен, ірі тұқымды түрлері жүгері немесе мақта сепкіштерімен себіледі.

Тұқымды топыраққа орташа сіңіру тереңдігі 5-6 см. Себу тереңдігі топырақ ылғалдылығы мен ауа райына байланысты терең немесе таяз болуы мүмкін. Тұқым сеуіп болысымен егістік тығыздалады.

Егістікті күтіп-баптау. Үрмебұршақ кеш себілетін дақыл болғандықтан себу мезгілінде топырақ көп жағдайда кебірсіп кетеді, сондықтан ең алғашқы баптау шарасына топырақты тығыздау және онымен бірге жеңіл тырмалармен тырмалау жатады. Тырмалау кезінде топырақ беті арамшөптер өскіндерінен тазартылуымен қатар пайда болған қабыршақтар ұсақталады.. Бірінші тырмалау танап диагоналі бойымен сепкеннен 3-4 күннен кейін жүргізіледі. Екінші тырмалау тұқым жарнақтары шыққаннан кейін себу қатарларына көлденең, күн қызып өсімдіктердің тургоры нашарлаған кезде жүргізіледі.

Өсімдіктер қатараралықтарда қабысып кеткенге дейін қатараралықтарды өңдейді және өсімдіктерді үстеп қоректендіреді. Бірінші қатараралық өңдеу егістік көктегеннен кейін 5-6 см тереңдікке, топырақтың тығыздылығына қарай екінші қатараралық өңдеу 7-8 см-ге, ал соңғы өңдеу өсімдіктер қатараралықтарда қабысып кетер алдында жүргізіледі. Қатараралық өңдеу кезінде үстеме қорек беріледі.

Біржылдық қосжарнақты және қоңырбас тұқымдас арамшөптерге қарсы 50%-дық прометрин (3 кг/га) гербицидімен үрмебұршақ көгі шықпай тұрып егістік жерді бүркеді. Көктемгі ылғал аз жылдары прометрин мен линуронды 1,0-1,5 кг/га ә.е.з. мөлшерінде себу алдында қолданған жақсы нәтиже береді, арамшөптердің 60-80%-ына дейін опат болады. Вегетация кезінде зиянкестерге (кене, жемір, көбелек және басқалары) қарсы 25%-дық циткор (0,32кг/га) немесе 27%-дық омайт (1,3л/га) қолданылады.

Өнімді жинау. Үрмебұршақты жинау екі кезеңді тәсілмен бұршаққаптарының 60-80%-ы қоңырланғанда және тұқым қатайған кезде жүргізіледі. Жинауды қысқа мерзімде аяқтау керек, себебі тамырында тұрып қалған немесе дестеде жатып қалған өсімдік тұқымдары көп шашылады. Өнімді жинауға бұршақ оратын ФА-4М комбайны пайдаланылады.