Семинар сабағы бойынша қойылатын бағаның кестесі 8 страница- өкілді жанның белгілі бір әрекетке мүмкіндігі; - міндетті жаннан әрекеттің белгілі бір түрін талап ету мүмкіндігі; - құқығын қорғау үшін құзіретті мемлекеттік органға қайырылу мүмкіндігі; - белгілі бір әлеуметтік құндылықты пайдалану мүмкіндігі. Заңды міндет дегеніміз өкілді жанның мүддесін қанағаттандыру үшін тағайындалған заңды қажетті әрекет өлшемі. Міндеттілік субъективті құқықты жүзеге асыру кепілі. Заңды міндеттілік құрылымына мыналар кіреді: - белгілі бір әрекеттерді жасау немесе олардан бас тарту міндеті; - өкілді жанның талаптарына бет бұру қажеттілігі; - аталған талаптарды орындамаған жағдайда заңды жауапкершілік тарту қажеттілігі; - контрагентке құндылықтарды пайдалану құқығына кедергі келтірмеу. Субъективті құқық пен заңды міндеттер арасындағы айырмашылықтар: 1) егер субъективті құқық өз мүддесін қанағаттандыруға бағытталса, заңды міндет өзгенің мүддесін қанағаттандыруға бағытталған; 2) субъективті құқық мүмкін болатын әрекет мөлшері болса, заңды міндет тиісті әрекет мөлшерін көрсетеді. Құқықтық қатынас субъектілері құқықтарға және айқындалған міндеттерге ие болатын құқықтық қатынасқа қатысушылар. Құқықтық қатынас субъектілері өзінің құқық, әрекет қабілеттілігін пайдаланған құқық субъектісі. Құқық субъектісі деп заңдық нормалар негізінде жеке құқықтық қатынастарға түсетін, жеке құқықтар мен заңды міндеттерге ие болатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды айтамыз. Құқықтық қатынас субъектілері екі топқа жіктеледі: жеке және ұжымдық. Жеке субъектілерге мыналар жатады: - азаматтар; - екі азаматтылығы бар адамдар; - азаматтығы жоқ адамдар; - шет ел азаматтары. Ұжымдық субъектілерге мыналар жатады: - мемлекет; - мемлекеттік ұйымдар; - мемлекеттік емес ұйымдар. Жеке құқықтық қатынастар аймағындағы ұжымдық субъектілер заңды тұлға белгісіне ие. Заңды ұйым - меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым. Құқықтық қатынас субъектілері мәселесін көтергенде құқық қабілеттілік және әрекет қабілеттілік туралы ерекше тоқталу қажет. Құқық қабілеттілік – азаматтық құқыққа ие болып, міндет атқару қабілеті. Құқық қабілеттілік адамға тумысынан беріледі, өлгенде жойылады. Кейбір жағдайда анасының құрсағындағы тіршілік белгісін берген балалардың да құқыққа қабілеттілігі танылады. Мысалы, мұрагерлік құқықта. Әрекет қабілеттілік құқық субъектілерінің өз әрекетімен құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі. Әрекет қабілеттілік субъектінің психикалық және жастық қасиеттеріне байланысты. Қазақстан Республикасында толық әрекет қабілеттілік 18 жастан бастап танылады. Әрекет қабілеттіліктің бірнеше түрі кездеседі: -толық әрекет қабілеттілік (18 жастан басталады); -жартылай әрекет қабілеттілік (14 пен 18 жас аралығында); -шектелген әрекет қабілеттілік (ішімдікке немесе нашақорлыққа салынуына байланысты өзін немесе отбасын ауыр материалдық жағдайға әкелетін болса, жақын туыстарының өтінішімен немесе прокурордың талабымен 18 асқан азамат сот арқылы әрекет қабілеттілігі шектеледі); -әрекет қабілеттілігінің болмауы. Жүйке ауруларымен ауруына байланысты кәмелетке толған субъект өз әрекетіне жауап бере алмайтын жағдайда болса, сот органының шешімімен әрекет қабілетсіз деп танылады. Қазіргі кезде азаматтық құқықта 16 толған жасөспірімдер еңбек шарты бойынша еңбек ететін болса немесе ата-анасының немесе қамқоршыларының келісімімен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын болса, толық әрекет қабілетті деп сот арқылы тануға рұқсат етіледі. Құқық субъектілік – мемлекетпен танылған құқық, құқықтық қатынас субъектісі болу қабілеті (құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің бірлігі). Ұжымдық субъектілер құқықсубъектілікке ие болады. Құқықтық қатынастың объектісі деп құқықтық қатынасқа түсуші субъектінің жеке құқықтары мен заңды міндеттерін жүзеге асыру арқылы өз қажеттіліктерін (рухани, мүліктік, әлеуметтік игіліктер) мүдделерін қанағаттандыруын айтамыз. Құқықтық қатынастың пәні деп материалдық немесе рухани құндылықтарды, сондай-ақ құқықтық қатынастың пайда болуына себеп болатын адам әрекетін айтамыз. Объектіні түсінудің екі түрлі жағы танылған: - құқықтық қатынастың объектісі болып тек адам әрекеті танылады; - құқықтық қатынастың объектілері сан қырлы. Олардың қатарына: 1) материалдық құндылықтар (мүлік, зат, құндылықтар); 2) материалдық емес құндылықтар (адам өмірі, денсаулығы, намысы, ар-ұяты); 3) рухани шығармашылық туындылары (әдебиет, өнер, музыка, ғылым, т.б.); 4) құқықтық қатынасқа қатысушылардың әрекетінің нәтижесі; 5) бағалы қағаздар мен құжаттар жатқызылады. Құқықтық қатынастар әр түрлі негіздер бойынша топтастырылады. Құқықтық реттеу пәніне байланысты құқықтық қатынастар конституциялық құқықтық қатынастар, азаматтық құқықтық қатынастар, қылмыстық құқықтық қатынастар, экологиялық құқықтық қатынастар, әкімшілік құқықтық қатынастар, еңбектік құқықтық қатынастар және т.б. болып бөлінеді. Сипатына байланысты материалдық және процессуалдық болып бөлінеді. Функционалдық роліне байланысты реттеуші (құқық нормасы немесе шарт негізінде пайда болады) және қорғаушы (мемлекеттік мәжбүр ету мен заңды жауапкершілікті жүзеге асырумен байланысты) болып екіге бөлінеді. Заңды міндеттерінің табиғатына байланысты құқықтық қатынастар белсенді және бәсең болып жіктеледі. Қатысушыларының құрамына байланысты құқықтық қатынастар қарапайым және күрделі болып ажыратылады. Қарапайым құқықтық қатынас екі субъектінің арасында жүзеге асады. Мысалы, сатып алу - сату шарты. Ал күрделі құқықтық қатынастар бірнеше субъектінің арасында жүзеге асады. Мысалы, қылмыстық жазаны өтеу. Құқықтық қатынастар әрекет ету мерзіміне байланысты қысқа мерзімді (айырбас) және ұзақ мерзімді (азаматтық) болып бөлінеді. Жақтардың анықталу дәрежесіне байланысты салыстырмалы, абсолютті және жалпы құқықтық қатынастар болып айырылады. Салыстырмалы құқықтық қатынас деп екі тарап та дербес және нақты анықталған және бір-біріне қатысты құқықтар мен міндеттердің иесі болып табылатын құқықтық қатынастың бір түрін айтамыз. Абсолютті құқықтық қатынас деп субъективті құқық иесі ғана нақты анықталған, өзге субъектілердің барлығына оның субъективті құқығын бұзбау міндеті жүктелген құқықтық қатынастың түрін айтамыз. Жалпы құқықтық қатынастар жеке тұлға мен мемлекет арасындағы құқықтық қатынасты туындататын заңдардан бастау алатын қатынастың бір түрі. Нақты құқықтық қатынастар нақты заңдық фактінің негізіндн пайда болатын жеке тұлғалардың өзара немесе белгілі бір ұйыммен, мекемемен қарым қатынасын реттейтін құқықтық қатынастың бір түрі. Заңды факт деп құқық нормасы құқықтық қатынастардың пайда болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланыстыратын өмірлік нақты мән-жайларды айтамыз. Заңды фактілер құқықтық қатынастардың алғы шарты болып табылады. Олардың моделі заңдық норманың гипотезасында тіркеледі. Заңды фактілерді де әр түрлі негізде жіктеуге болады. Туындайтын нәтижелерінің сипатына байланысты: - құқық қалыптастырушы; - құқық өзгертуші; - құқықты тоқтатушы болып бөлінеді. Құқықтық қатынасқа қатысушылардың еркіне байланысты: - оқиға; - әрекет болып бөлінеді. Оқиға құқықтық қатынастың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына әсер ететін, адамдардың еркінен тыс өтетін заңдық факт. Оған баланың туылуы, төтенше оқиғалар т.б. жатады. Әрекет құқықтық қатынасқа түсуші субъектінің еркіне байланысты болады да екіге бөлінеді: құқықтық және құқыққа қарсы. Құқықтық әрекеттің өзі екіге бөлінеді: заңдық актілер және заңдық әрекет. Заңдық акт белгілі бір заңдық нәтижелерге жетуге бағытталған әрекет. Заңдық әрекет жанның ой-пиғылынан тыс заңдық нәтижелердің пайда болуына әкелетін әрекеттер. Құқыққа қарсы әрекеттер қылмыстық, азаматтық, әкімшілік, тәртіпшілік болады. Кейде құқықтық қатынастың пайда болуына, өзгеруіне немесе жойылуына бір факті аздық етеді, бұндайда заңдық құрам әрекет етеді.
Глоссарий (терминдер): өндірістік қатынастар, идеологиялық қатынастар, құқық субьектілері, заңды маңызы бар фактілер, жеке тұлға, заңды тұлға, әрекет қабілеттілік, субьективтік құқық, құқықтың обьектісі, монистік көзқарас, плюралистік көзқарас, және т.б. СӨЖ тапсырмасы: №1 СӨЖ: Реферат Студенттің өзіндік жұмысының ең басты түрлерінің бірі реферат жазу. Реферат Мемлекет және құқық тарихы пәні бойынша жазылады және ол компьютер үлгісіндегі 3-4 беттен аспауы керек. Реферат: кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімде тақырыптың жан-жақтылығын, мақсатын және талабын және тақырыпты зерттеуде қандай әдебиеттерді пайдаланғаныңызды көрсетесіз. Негізгі бөлімде реферат тақырыбын ашып: ол қысқа әрі жеке зерттеуіңізді көрсетіп, салыстырмалы анализ жасаңыз. Қорытынды бөлімде өз тұжырымдамаңызды көрсетесіз. Сондай ақ әдебиеттер тізімін көрсетесіз: 1) нормативтік құқықтық актілер; 2) негізгі әдебиеттер; 3) қосымша әдебиеттер. Реферат ауызша қорғалады, белгіленген ұпайға сәйкес бағаланады. Рефератты бағалау критерийлері: 1 Тақырыптың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы 2 Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерді терең оқып, дұрыс талдау жүргізіп, оны дұрыс жаза білуі 3 Қажетті қортындылардың жасалуы 4 Материалдардың жоспарға сайкес қисынды және рет-ретімен жазылуы 5 Жұмыстың әдеби тілмен дұрыс жазылуы және оның дұрыс рәсімделуі Реферат тақырыптары: 1. Құқықтық қатынас қоғамдық байланыстың ерекше түрі ретінде. 2. Құқықтық қатынастың субьектілері. 3. Құқықтық қатынастың обьектілері және олардың жіктелуі. 4. Заңды дерек құқықтық қатынастың пайда болу, өзгеру, тоқтату негіздері ретінде. 5. Нарықтық экономиканы құруға бағытталған қоғамдағы құқықтық қатынастың ерекшеліктері. 6. Заңдық техника және оның нормативтік актілерді жүйелеудегі орны. №2 СӨЖ: Глоссарий Бұл жұмысты орындау үшін оқу курсының басынан бастап, ұсынылған тақырыптармен жұмыс істеп, терминдер сөздігін жасау қажет. Яғни, сіз үшін таныс емес, жаңа сөздердің (терминдердің) барлығын жазып алып, оларға анықтама бересіз. СӨЖ тапсырмасын бағалау критерийлері 1 Мәтінді заңда негізделген нысан бойынша толтыру 2 Казустарды тақырыпқа сай ұйымдастыру 3 Рәсімдеу сапасы 4 Сауатты талқылау СОӨЖ тапсырмасы: «Құқықтық қатынас» тақырыбы бойынша арнаулы терминдерді пайдалана отырып, сөзжұмбақ құрастыру. Тақырып көлемінде лекцияда қарастырылған сұрақтар бойынша түсініксіз мәселелерді талдау Тақырып бойынша туындайтын сұрақтарды оқып келіп оқытушымен пікір алмасу. Үй тапсырмасы: Дәрістің қарастырылатын сұрақтарына байланысты кесте сызасыз. Негізгі әдебиеттер: 1. Ағдарбеков Қ. Мемлекет жғне құқық теориясы. Қарағанды, 2001. 2. Өзбекұлы С., Қопабаев Ө. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, 2006. 3. Жоламан Қ.Д., Мұқтарова А.К., Тәуекелов А.Н. Мемлекет жғне құқық теориясы. Алматы, 1999. 4. Венгеров А.Б. Теория государства и права. Москва, 1996 5. Ибраева А.С., Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет жғне құқық теориясы. Алматы, 1998. 6. Коваленко А.И. Теория государства и права. Вопросы и ответы. Москва,1997. 7. Комаров С.А. Общая теория государства и права. Москва,1998. 8. Лазарев В.В. Общая теория права и государства. Москва, 1996. 9. Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. Москва, 1998. 10. Малько А.В. Теория государства и права в вопросах и ответах. Москва, 1997. 11. Марченко М.Н. Теория государства и права. Москва,1996, 1998. Қосымша әдебиеттер: 10.Ашимов А. Организация - юридическое лицо.// Право и государство. 2000. №3. 11.Варламова В. И. Правоотношения: философский и юридический подходы //Правоведение. 1991. № 4. 12.Грецов Ю. И. Проблемы теории правового отношения. Л.,1981. 13.Дудин А. П. Объект правоотношения. Саратов, 1980. 14.Дудин А. П. Диалектика правоотношения. Саратов, 1983. 15.Исаков В. Б. Юридические факты в советском праве. М., 1984. 16.Кропачев Н. М., Прохоров В. С. О понятии правовых отношений//Правоведение. 1985. № 3. 17.Протасов В. Н. Правоотношение как система. М., 1991. 18.Раимбеков Е. Понятие правовых отношений и их виды. // Фемида. 2001. №10
Семинарлық сабаққа бақылау сұрақтары: «Құқықтық қатынастың субьектілері» тақырыбына талқылау жасау. Талқылау келесі сұрақтар бойынша жүргізіледі: Құқықсубьектілік, әрекетқабілеттілік, деликтқабілеттілік, Құқықтық мәртебе, Мемлекет құқықтық қатынастың ерекше субьектісі ретінде. «Құқықтық қатынастардың обьектілері және олардың жіктелуі» тақырыбына талқылау жасау. Талқылау келесі сұрақтар бойынша жүргізіледі: Құқықтың обьектісі, Монистік көзқарас, Плюралистік көзқарас.
ҚАЗАҚ ГУМАНИТАРЛЫҚ-ЗАҢ УНИВЕРСИТЕТІ
Пән: Мемлекет және құқық теориясы Кредит саны:_________
Дәріс № 18 Соның ішінде сабақ түріне байланысты_________ Дәріс тақырыбы _Құқық шығармашылық_және заңнама жүйесі_
Факультет_____________________________ Оқытушы __________________________________
Академиялық жыл 2011-2012 Курс 1 Семестр 2 Дәрістің мақсаты: Құқықшығармашылық қызметінің қоғамдық қатынастарды реттеудегі маңызын көрсету. Жоспары: 1. Құқықшығармашылықтың жалпы сипаттамасы және ұғымы. 2. Құқықшығармашылықтың негізгі қағидалары. 3. Құқықшығармашылықтың негізгі сатылары. 4. Заңдарды және басқа да мемлекеттің нормативтік- құқықтық актілерін қабылдау және оларды жариялау. 5. Заңнаманы жүйелеу. Дәрістің қысқаша мазмұны: Құқықшығармашылық үрдісі және заңнамаларды жүйелеу. Әрбір мемлекет қоғамдық қатынастарда құқық нормасында реттелетін, қамтамасыз етілетін, қорғалатын және сақталатын заңдылық және құқықшығармашылық көмегі арқылы анықталған тәртіп орнатады. Құқықтық аймақтағы шығармашылық – мемлекеттік еріктің заңға айналуын білдіретін мемлекеттік әрекет, құқық қалыптастыру үрдісінің соңғы, қорытындылаушы кезеңі. Сонымен, құқықшығармашылық деп заңды актілерді жасау, жарыққа шығару не болмаса олардың заңды күшін жою, олардың алға қарай тиімділігін дамытуға бағытталған құқық қалыптастыру процессінің соңғы сатысы ретінде қоғамдағы объективті жағдаймен айқындалған мемлекет органдарының арнаулы қызметін айтамыз. Оның белгілер: - белсенді, шығармашылық, мемлекеттік әрекет болып табылады; - нәтижесінде басым түрде нормативті-құқықтық актілерде орын алатын заңдық нормалар қалыптастырылады; - қоғамды басқарудың маңызды құралы; - құқық шығармашылық деңгейі мен мәдениеті қоғамдағы демократия мен өркениеттіліктің бейнесі болып табылады. Құқықшығармашылыққа мынандай қағидалар тән: - ғылымилық (нормативті актілерді дайындау барысында әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайларды зерттеу қажет); - кәсібилік (арнаулы мамандар айналысуы керек); - заңдылық (заңға сәйкес және заң негізінде орындалуы); - демократизм (азаматтардың қатысу дәрежесін көрсетеді); - жариялылық (қоғамның мәліметтік хабарлылығын көрсетеді). Құқықшығармашылық күрделі әрекет болғандықтан біртектес болуы мүмкін емес. Сондықтан ол әр түрлі негіздер бойынша жіктеледі. Субъектілерінің сипатына байланысты былай бөлінеді:
Құқықшығармашылық маңыздылығына байланысты заң шығару және заңға бағынышты актілерді шығару деп екі үлкен топқа жіктеледі. Заң қабылдау құқығына мемлекеттегі ең жоғарғы өкілді орган құзіретті болады және оның актілерінің жоғарғы заңдық күші танылады. Заңға бағынышты нормативті актілерді қабылдау Президентке, үкіметке, министрліктер мен ведомстволарға, мемлекеттік комитеттерге, мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарына, кәсіпорын, мекеме, ұйым басшыларына берілетін құқық. Құқықшығармашылық процесі кезектілікпен жүргізілетін ұйымдастырушылық әрекеттердің жиынтығы, нормативті актілерді жасау және оның нұсқауларын адресаттарға жеткізу технологиясы. Заңшығармашылықтың бірінші кезеңі заң жобасын дайындау болып табылады. Заңдық бастамашылық дегеніміз конституцияда анықталған, соған өкілеттілігі бір белгілі бір субъектілердің заң жобасын дайындап, оны заң шығарушы органға енгізуі және оның заң жобасы бойынша шешім қабылдау міндеттілігі. Қазақстан Республикасында заңдық бастамашылық құқығы ҚР Үкіметі мен Парламент депутаттарының тобына берілген. Екінші саты заң жобасын талдау деп аталады. Ол парламенттің төменгі палатасында – Мәжілісте заң жобасын ұсынған субъектінің баяндамасын тыңдаумен басталады. Аса маңызды заң жобалары бүкілхалықтық талдауға түседі. Заң жобасын талдау бап бойынша немесе толықтай түрде жүзеге асырылады. Үшінші саты заңды қабылдау сатысы. Заң алдымен Мәжілісте, соңынан Сенатта қабылданады. Заң қабылдаудың екі түрлі тәртібі бар: заңдар көпшілік даусымен, яғни депутаттардың 50% + 1 дауыс жолымен немесе конституциялық заңдар басым көпшілік даусымен, депутаттардың үштен екі бөлігінің даусымен қабылданады. Парламент палаталарымен қабылданған заң актілері Президенттің қол қоюына жіберіледі. Қол қойылған заңдар іске асырылады. Төртінші саты заң актілерінің жарық көруі және заңды күшіне ену сатысы деп аталады. Жарияланбаған заңдар қолданылмайды. Қазақстан Республикасында ресми жариялану органдары ретінде Парламент жаршысы, Президент пен үкімет актілерінің жинағы, Егеменді Қазақстан танылған. Заңдардың заңды күшіне енуінің арнаулы тәртібі бар. Ол «Нормативті-құқықтық актілер туралы» заңда көрсетілген.
|
