І кантынентальнасць клімату

Ступень кантынентальнасці клімату характарызуецца велічынёй гадавой амплітуды тэмпературы, якая ўяўляе сабой рознасць сярэднемесячных тэмператур самага цёплага і самага халоднага месяцаў. Гадавая амплітуда тэмпературы адлюстроўвае ступень уздзеяння розных тыпаў падсцілаючай паверхні (мацерыкоў і акіянаў) на клімат і асаблівасці цыркуляцыі атмасферы. Над паверхняй акіянаў і мораў тэмпература паветра на працягу года змяняецца нязначна ў параўнанні з мацерыкамі. Так, у Якуцку гадавая амплітуда дасягае 62 ^оС, а на той жа шыраце на Фарэрскіх востравах складае толькі 8 ^оС.

Гадавая амплітуда тэмпературы паветра, у адрозненне ад сутачнай, павялічваецца з ростам геаграфічнай шыраты. На экватары характэрны невялікія змяненні тэмпературы на працягу года (рыс. 5.2). Гэта тлумачыцца тым, што на экватары нязначныя гадавыя змяненні вышыні сонца і з ёю звязаныя паступленні сонечнай радыяцыі. У напрамку ад палюсоў павялічваецца вугал хістання вышыні сонца паміж летнім і зімовым раўнадзенствам, адпаведна гэтаму ўзрастаюць адрозненні ў паступленні сонечнай энергіі зімой і летам, якія адлюстраўваюцца ў павялічэнні гадавых амплітуд тэмпературы. Акрамя таго, сутачная і гадавая амплітуда тэмпература паступова павялічваецца пры перамяшчэнні ад ўзбярэжжаў у сярэдзіну кантынентаў. Гэта адбываецца за кошт павялічэння летніх і паніжэння зімовых тэмператур.

На кантынентах паўночнага паўшар’я максімальная сярэднемесячная тэмпература паветра назіраецца ў ліпені, мінімальная ў студзені. На акіянах і ўзбярэжжах мацерыкоў экстрэмальныя тэмпературы наступаюць пазней прыкладна на месяц (максімальная ў жніўні, а мінімальная ў лютым).

На Беларусі, дзе клімат умерана кантынентальны, інакш – пераходны ад марскога да кантынентальнага, максімальныя і мінімальныя тэмпературы года часта перамяшчаюцца адпаведна на жнівень і люты.

У параўнанні з марскім, кантынентальны клімат адрозніваецца суровай зімой і больш гарачым летам. Акрамя вялікіх сутачных і гадавых амплітуд тэмпературы, для кантынентальнага клімата характэрна паніжанае вільгацеўтрыманне паветра, малая воблачнасць, а з імі звязаная невялікая колькасць ападкаў. Адметнымі рысамі марскога клімата, акрамя малых сутачных і гадавых амплітуд тэмператур, з’яўляецца павялічаная вільготнасць паветра, воблачнасць і колькасць ападкаў.

Аказваецца, дзе клімат марскі, вясна халадней восені, а дзе кантынентальны – вясна цяплей восені. Асабліва цёплыя вёсны ў стэпах і пустынях Казахстана, Турана, Манголіі, а таксама ва Ўсходняй Сібіры. У гэтых вобласцях з рэзкім кантынентальным кліматам мала выпадае снегу. Вясною ён хутка сходзіць, а радыяцыйны баланс расходуецца на праграванне глебы і паветра. Ва Ўсходняй Еўропе і Заходняй Сібіры, дзе фарміруецца магутнае снегавое покрыва, многа цяпла вясной ідзе на раставанне снегу. Пагэтаму ў многаснежных рэгіёнах вясна, як і ў марскім клімаце, значна халадней восені.

5.6.1. Індэксы кантынентальнасці. Ступень кантынентальнасці з’яўляецца важнай уласцівасцю клімата. Для ацэнкі ступені кантынентальнасці клімата часта выкарыстоўваюць гадавыя амплітуды тэмператур паветра. Аднак гадавыя амплітуды тэмпературы залежаць ад шыраты і ад адлегласці да акіянаў. Для больш дакладнай колькаснай характарыстыкі кантынентальнасці клімата выключаюць уплыў шыраты і акіянаў на гадавую амплітуду тэмпературы. Гэта выключэнне робіцца пры дапамозе шматлікіх індэксаў-паказчыкаў. Напрыклад, індэкс кантынентальнасці паводле С. П. Хромава мае наступны выгляд:

(5.5)

У адпаведнасці з гэтым індэксам спачатку разлічваецца чыста акіянічная амплітуда, гэта значыць, такая амплітуда, якая магла бы быць, калі б адсутнічалі мацерыкі:

A_aк=5,4 sinφ (5.6)

Потым бярэцца рознасць паміж фактычнай гадавой амплітудай А у дадзеным месцы і чыста акіянічнай амплітудай А_ак і гэта рознасць дзеліцца на фактычную амплітуду А.

Індэкс кантынентальнасці паводле Хромава гаворыць аб тым, якая доля гадавой амплітуды тэмпературы ў дадзеным месцы ствараецца за кошт ўздзеяння на яе мацерыкоў. У такім выпадку, выключыўшы долю марской амплітуды, атрымоўваем чыста мацерыковую яе частку (рыс. 5.3).

З рыс. 5.3 бачна, што найменшы ўплыў мацерыкоў на велічыню гадавой амплітуды тэмпературы паветра сказваецца над акіянамі Паўднёвага паўшар’я (k=10 %). Над акіянамі Паўночнага паўшар’я ўплыў мацерыкоў істотна павялічваецца, а індэкс кантынентальнасці складае 50-7 %. У сярэдзіне мацерыкоў індэкс кантынентальнасці дасягае сваіх максімальных значэнняў (90 %).

Кантынентальнасць клімату змягчаецца адвекцыяй марскіх паветранных мас. Асабліва гэта характэрна для заходніх узбярэжжаў умераных шырот. На ўсходніх узбярэжжах мацерыкоў кантынентальнасць клімату, наадварот, узмацняецца адвекцыяй холаду зімовым мусонам з унутраных вобласцяў мацерыкоў.