IV. У шынкоўні
Ноч. Зімой. Шынок у канцы горада; з левага боку дзверы; каля сцен расстаўлена восем столікаў; на сценах вісіць колькі лубачных малюнкаў; у кутку з левага боку вісіць абраз — перад ім цепліцца лямпа з алівай; па правым баку буфет і паліцы з бутэлькамі, за буфетам — шынкар; пасярод карчмы, пад сталяваннем, зачэплена вялікая лямпа; падлога ўся ў гразі і мокрая. Спачатку нікога няма, апрача шынкара і чатырох дзяўчын для паслугі, пасля пачынаюць сыходзіцца госці, выгляд маюць усе яны ўбогі, прыбіты, няшчасны. Ад трэцяга абразу прайшло колькі часу.
Шынкар
Гасцей як вымела мятлою,
Хоць і мароз такі сярдзіты,
Бывала, гэткаю парою
Шынок увесь бітком набіты;
Таргоўля йдзе — аж глянуць люба —
Паўкварты, кварты, дзе там сотка!
Цяпер жа ўсё ідзе на згубу —
Гніе закуска, сохне водка.
А ўсё, ўважаю, вы прычынай;
Гасцей не бавіце дарэчы;
Што ўперад вас былі дзяўчыны,
Пры тых не знаў такой пустэчы.
1-я дзяўчына
Э! Ваша, толькі наракаеш.
2-я дзяўчына
Забыўся, колькі было ўчора.
3-я дзяўчына
Яшчэ сягоння прычакаеш,
Хай толькі добра сцюжа змора.
4-я дзяўчына
(хмура)
Як мухаў рой на мухаморы,
Збягуцца, пляшкамі зазвоняць;
Пакуль ахвоту ўсю спагоняць,
Пасуду высушаць без гора,
Табе кішэнь, як бач, напоўняць.
Чуваць топат на ганку.
Дзяўчыны
(разам)
А вось і госць! Ці ж не казалі?
Уваходзяць двое.
1-ы
Што за мароз пячэ сягоння!
Як прыскам, вочы проста смаліць.
2-і
Ў казіны рог усіх загоне.
Садзяцца ля першага століка з левага боку.
1-ы
Ану, дзяўчынкі ці кабеты,
Хай там шынкар чаго падсуча.
2-і
А крэпкай так, як мароз гэты;
А як агонь—такой пякучай.
1-я дзяўчына
(бярэ з буфета дзве чаркі, паўквартоўку, на каторую ўскладае на шыйку тры абаранкі і падае гасцям)
Няхай жа добра вас падсмажа.
Уваходзяць двое.
1-ы
Што за пракляты сівер смажа,
Аж косці ў крук, як шчэпкі, верце!
2-і
Як воўк авечак, бярэ ў лапы.
Садзяцца ля другога століка.
1-ы
Што ж! Дайце нам таей сусветнай.
А толькі добра там адмерце.
2-і
Каб аж Люцыпар у праметнай
Развесіў, дзіўлячыся, ляпу.
2-я дзяўчына
(падаючы гарэлку, як 1-я)
I ў пекле лепшай не дастаці.
Уваходзяць двое.
1-ы
Гняце і давіць да зарэзу...
Душу у целе не стрымаці.
2-і
Не акуе так і жалеза.
Садзяцца ля трэцяга століка.
1-ы
Няхай жа, ваша, там удружа,—
Шынкар хай толькі знае дзела.
2-і
Каб аж трашчэлі усе путы,
Каб аж сама сталь затрашчэла.
3-я дзяўчына
(падаючы таксама, як 1-я)
Не знаю што — а трашчэць будзе.
Уваходзяць двое.
1-ы
Прост лёдам кроў сцялася ў жылах,
Зледавацелі цэглай грудзі.
2-і
Пячэ, як жаб агнём на вілах.
Садзяцца ля чацвёртага століка.
1-ы
Падай там нам! А каб хапіла,
Аж сівер каб не змог, як трутняў.
2-і
Каб так нутро ўсё растапіла,
Як топяць шкло у печы гутняй.
4-я дзяўчына
(падаючы, як і 1-я)
Хоць пад свой дом з такім падпалам.
Уваходзяць двое.
1-ы
Абвіўся гадзінай халоднай,
Упіўся ў шыю, як жыгалам.
2-і
Як ястраб птушку рве галодны.
Садзяцца за пяты столік.
1-ы
Гэй, гэй! жывей на стол прынаду —
Зальём атрутаю атруту.
2-і
А каб мацней была ад яду,—
Як смерць сама — так звіўнай, крутай.
1-я дзяўчына
(стаўляючы гарэлку)
Кагось ці штось, але атруціць.
Уваходзяць двое.
1-ы
Як перуном страляе ў сцены,
Кладзе нябожчыкаў ў бяспуцці.
2-і
Людзей з'ядае, як конь сена.
Садзяцца за шосты столік.
1-ы
Таей, што льецца зменнай хваляй,
Ў шалёным высвенцанай зеллі.
2-і
Каб аж нябожчыкі ўставалі,
Каб аж крыжы з магіл запелі.
2-я дзяўчына
(падаючы гарэлку)
Хтось запяе, хоць мо не ўстане.
Уваходзіць Сам — адзін.
Сам
На небе сонца зледаваціў,
Імглою зоры ўсе загаціў,
Зямлю патрэскаў на кургане.
(Садзіцца за сёмы столік.)
Не будзьце ж толькі скупы ў мерцы,—
А крэпкай так, як кроў жывая;
Каб так паліла ў цэлым сэрцы,
Як хата родпая налае.
3-я дзяўчына
(падаючы гарэлку)
Крапчэй, як вар слязы сірочай,
А вагнісцей, як крыўды вочы.
У шынку ўсільваецца гоман; дзяўчаты ўвіваюцца, падаючы гасцям то гарэлку, то піва.
Пры 1-м століку
1-ы
(да 2-га)
Пі! Што глядзіш, як бы нясмела?
Пі, каб аж сэрца скрыгатала!
Каб аж душа, як дым, курэла
I дымам вочы засцілала.
2-і
(падымаючы з 1-м чаркі)
За згубу лепшай, светлай долі,
За працвітанне чорных хвіляў,
За тых усіх, што мяне гналі,
Пакуль аж тут не утапілі!
Пры 2-м століку
1-ы
(да 2-га)
Сам галавы сваёй не вешай:
Табе яе другі павесе...
Пі, каб аж процьму ўсю усцешыў
I ў гэтай сам струпеў пацесе.
2-і
(падымаючы чарку)
За тыя плецены прылады, —
За тых, што точанаю сталяй
Былі ва ўсіх пуцях завадай,
Пакуль аж тут не прыкавалі!
Пры 3-м століку
1-ы
(да 2-га)
Што гнеш свой карк, як вол у плузе,
Зямлю капаючы нарогам?
Пі, як канюх расу на лузе,—
Ярмо ты знойдзеш за парогам.
2-і
(беручы чарку)
За тыя пухавы пасцелі,
За торпы, стогі аж пад неба,—
За тых усіх, што хлеб мой елі,
Пакуль мне тут не далі хлеба!
Пры 4-м століку
1-ы
(да 2-га)
Што круціш сумна галавою,
Як касцяломнаю машынай?
Пі, каб аж трэсла ўсім табою,
Як трасе вецер павуцінай.
2-і
(падымаючы чарку)
За тую комінную сажу,
За свіст гудкоў, за дым крывавы,—
За тых усіх, хто мяне пражыў,
Пакуль гарэць тут не заставіў!
Пры 5-м століку
1-ы
(да 2-га)
Што сеў, як мокрая варона?
Пі, як кроў смокчуць з тваіх косцяў!
Заліся гараю шалёнай,
Каб аж тапелец пазайздросціў.
2-і
(падымаючы чарку)
За тыя дзікія напасці,
За нашу брацкую нязгоду,
За тых, што след закрылі к шчасцю,
А паказалі сюды ходы!
Пры 6-м століку
1-ы
(да 2-га)
Не закладай рук, як бы ўсыпаў
У печ апошняе з аруда.
Пі, аж каб вылецелі скрыпы
3 грудзей тваіх, як з кол па грудах.
2-і
(беручы з першым чарку)
За тыя збэшчаныя сілы,
Што самі, чэзнучы ў пракляцці,
Усе з нас высмакталі жылы
I сюды звабілі смактаці!
Уваходзяць тры дзяўчыны.
1-я
Пусціў на вуліцу уперад.
2-я
Людское ўсё здзёр, апаганіў.
1-я
Цяпер сюды прэ, як у нерат.
3-я
На славы, долі патаптанне.
Разыходзяцца і прысядаюць к гасцям.
1-я
(падсаджваючыся к Саму)
Ты што адзін так, небарака,
I чаркі, бачу, не чапаеш?
Са мною выпі, як са ўсякай,
I думай, што з дачкой гуляеш.
Сам
(падымаючы з дзяўчынай чарку)
За тых, хто родны край зніштожыў
I к цемрам вечным кладкі мосціць.
За тых...
Шынкар
(перапыняючы Сама)
А што на свеце божым
Чутно цікавенькага, госці?
Пры 1-м століку
1-ы
Што ж? Народ грэецца, як можа:
Агонь раскладвае усюды.
2-і
3 кастры спляснеўшай і саломы...
I то ўсё грэюцца прыблуды.
Пры 2-м століку
1-ы
Масты старыя йдуць ма зломы,
Старыя стаў паліць руіны.
2-і
Не збудаваўшы сабе новых —
Мець будзе духу, як з націны.
Пры 3-м століку
1-ы
Ўжо тлеюць вогнішчы у ровах,
Пяройдуць скора і на горы.
2-і
Пачаў падпал разводзіць знізу,
Каб сам прапасць лепш мог у норах.
Пры 4-м століку
1-ы
Стаў класці ўжо на вокны маты,
У куты кладзе абноскі рызаў.
2-і
К вакнам прыладжывае латы,
А дзверы насцеж раскрывае.
Пры 5-м століку
1-ы
А ўсё ж, і ў горадзе і то ўжо
Агонь на вуліцах палае.
2-і
I гінуць самі ў ім, як смоўжы,
Нагой сляпою растаптаны.
Пры 6-м століку
1-ы
Але ахвота змагаць сцюжу
Усіх з пасцелі прэ ад рана.
2-і
Ахвотай і надзеяй дужы,
На дзеле ж слабшыя ад мухаў.
Сам
Яшчэ бізун замала хухаў,
Замала пёк рабоў пакорных;
А ў думах выхаваны зморных,
Не знаюць, дзе пячэ, дзе студзіць.
Мнішка
(увайшла з двара і, адбіўшы паклон у бок абраза, абходзіць столікі)
На манастыр і на храм божы...
3 1-га століка
3-пад храмаў лепш ідзі у людзі
Палоці грады, жаці збожжа.
3 2-га століка
Лепш лён ідзі часаць і прасці,
Для голых шый лепш кашулёны.
3 3-га століка
Нясла ж ты помач у няшчасці
Ў свас радзімыя староны?
3 4-га століка
У муры чымся зашывацца,
Ідзі лепш к працы на прасторы.
3 5-га століка
Не мур павінен храмам звацца,
А цэлы свет — зямелька, зоры.
3 6-га століка
Дзяцей ідзі лепш гадаваці,
На бітву будучую сілы.
Сам
Йдзі сонца ўсходу выглядаці
Над сваіх прадзедаў магілай.
Уваходзіць фокуснік; мнішка з нічым выходзіць.
Фокуснік
(дастаючы з-пад палы паперыну, зложаную гармонікам, і кланяючыся гасцям)
3 вашай ласкі, сызвалення
Даць хачу вам прадстаўленне,
Каб вас лепш ахвота брала,
Лепш шынкоўня таргавала.
(Паказваючы.)
Вось кусочак вам паперы —
I не белы, і не шэры —
Ў сабе мае моц такую,—
Што захочаце, збудую.
Перш, во хата, як ёсць, хата,
Каля хаты — плот, як крата;
Мужычок сядзіць у хаце
I пляце сабе сам лапці.
А вось хорам, як ёсць, дворны —
Пабяляны і прасторны;
Хтось ля ганка стаў без шапкі
I цалуе пана ў лапкі.
Гэта фабрыка ўжо будзе,—
Вось закураны ў ёй людзі;
У неба з коміна дым валіць.
Як бы душ там гатавалі.
Во — шынкоўня, як і наша,
Так галубіць, як і страша;
Шынкарочак за буфетам:
Рад гасцям зімой і летам.
Суд — будынак, значыць, гэты,—
Кругом вострыя штахеты:
Засядаюць у ім суддзі —
Брушкі тоўсты, ў бляхах грудзі.
А во! гэты мур цагляны
Нашым братам збудаваны:
У вокнах краты, тоўсты сцены...
Ну,— астрог — наш хлеб штодзенны.
Тут сібірскія абшары:
Поле пусткай, неба — ў хмарах;
Сцюжа, лес сапуць пакутай,
Як бы звоны вечных путаў.
Тутка — могілкі шарамі
Між лазовымі кустамі,
Толькі крыжа штось не відна...
Знаць, яму тут стала стыдна.
А вось сельская зноў хата.
Каля хаты плот, як крата;
Мужычок сядзіць у хаце
I пляце сабе сам лапці.
Далей — тое ўсё, як казка...
А за працу мне што ласка:
3 гурту — нітачка, другая,
А ўжо голы пятлю мае.
(Абыходзячы гасцей з шапкай.)
Будаваў без інжынера,
Без людзей і без сякеры.
Колькі галасоў
(кідаючы медзякі ў шапку, пасля чаго фокуснік выходзіць з шынкоўні)
Што ж? нядрэнныя паперы.
Па выхадзе фокусніка Сам пачынае нехаця званіць пальцамі па ліры. Усе звяртаюць на яго ўвагу.
Колькі галасоў
А, лірнік! Што там шэпчаш звонам?!
Грымні, каб чутна ўсім было нам.
Сам
(кладучы ліру на каленях)
Канечна, мае голас ліра,
Бы толькі слухалі вы шчыра.
(Грае, манатонна напяваючы.)
Ходзіць сцежкай-пуцявінай
Ад хаціны да хаціны
Лірнік з лірай звонкаструннай,
Паглядаючы ў свет сумна.
Сонца потам палівае,
Ноч жудою спавівае,
Вецер світку рве і шчыпле,
Снег у вочы смоллю сыпле.
Сыпле ў вочы, як пасеі,
Бараду яго развеяў
На старонкі на абедзве —
Ён пляцецца ледзьве-ледзьве.
Плечы горб гняце пахіла,
Грудзі ўпалі, як магіла,
Чуць-чуць ходзяць ходам ногі
На дарогу, то з дарогі.
Ёмка ўжо трасуцца рукі:
Многа мелі, знаць, дакукі;
Толькі голас знае дзела —
Дабываюць грудзі смела.
Чуць ідзе, а звоніць з лірай
На старонкі на чатыры
I старой, і новай песняй
Так магуча, так балесне.
А калі ж к нам змілаванне
3 дальняй далі прыйдзе, гляне?
Лад-парадак пазаводзіць,
Думкі песняй асалодзіць?
А калі ж к нам рыцар важны
Прыплыве Дунаем з княжнай?
Нас падыме, заахвоціць
К лепшай славе і рабоце?
А калі ж к нам прыйдуць весці,
Што пара усім засесці
На пачэсным на пасадзе
Ў роднай долі, ў роднай радзе?
А калі ж мы загуляем
За вялікім караваем,
Закалышамся каронай
Ля дубровы ля зялёнай?
А калі ж наклеплем косы
На чырвоныя на росы,
Што палеткі сушаць нашы,—
Хлеб людзям, а коням пашу?
А калі ж пясняр вялікі
Нашай песняй пусціць клікі
I гарой, і даліною,
Дрогне небам і зямлёю?
А калі ўсё гэта будзе?
Дзе схавана, дзе марудзіць?
Ходам ходзіць — не прыходзіць,
А, здаецца, клічам годзіць...
Клічам каняй на пагоду
Ад усходу да заходу,
Молім, сеем рэчкай слёзы
Ад марозаў да марозаў;
I нічога, а ўсё толькі
Паганяюць больку болькі,
Са старонкі левай, беднай
Маладзік страчаем бледны.
Ждуць пасеву горы, долы,
Нашы нівы, нашы сёлы,
Няма ж месца ад залома
Ані ў полі, ані дома,
Пакрывіла сцюжа хаты,
Пазмятала стрэхі з латаў —
Пазмятала, не спытала,
Ў чыстым полі пахавала.
3-пад глухога неба хмары
Кветкі губяць на папары,
Бор хістаюць векавечны,
Дуб кладуць далоў няўсечны.
Ўсё палошчуць і дрыгочуць;
Хоць бы йшлі ўжо — йсці не хочуць.
Хто прагоніць, хто ўбароне,
Крыжам ляжа на загоне?
За гарамі, за даламі
Дрэмле сонца наша з намі;
Ночка ходзіць, не адходзіць
I сляпой савой заводзіць.
Ад далёкіх, блізкіх ветраў
На жывых напала нетра,
На забранай сенажаці
Стогнуць дзеці, плача маці.
Ані знаку агняцветаў,
Праўды-маткі не шлюць свету
Жыватворнаю крыніцай
Ад граніцы да граніцы.
Лірнік Лазар ходзіць, плача,
I ніхто яго не бача.
Не прыходзіць змілаванне
3 важнай весцю ў добрым стане.
Усе мімавольна паўтараюць апошнія дзве звароткі пад такт песні Сама. Пачынаецца напяванне без слоў, каторае паволі ўсільваецца ў нейкую жудка-сумную, прыдаўленую мелодыю, становіцца штораз ясней з чутнымі выразна словамі. Маўчыць толькі шынкар.
...Вырвалі шчасце, вырвалі вочы,
Думы паганяць няславай;
Сцежкі заслалі цемраю ночы,
Рыюць у процьму канавы.
Тутка мы п'яны, ах, п'яны
Вечным пракляццем сваім:
Гоячы вечныя раны,
Новыя раны тварым.
*
Вышай ці ніжай — цемра-пацёмкі:
Ўсходу паходні не знаці.
Продкі — ў магіле, ў путах — патомкі,
3 намі, прад камі — бясхацце.
Тут п'яны мы, як сляпыя,
Слёзы з атрутаю п'ём,
Помнячы петлі старыя,
Новыя путы куём.
*
Рукі ў аковах, душы ў балоце,
Зверства спраўляе каляды;
Свіст гругановы целам калоце,
Гадзіны сыкаюць здрадай...
Тутка мы п'ём, не марудзім,
Вечнай адданы кляцьбе:
Даўніх праступкаў забудзем,
К новым пад'юдзім сябе.
*
Хто лепш ярмом нас здавіць, прыцісне —
Б'ём таму ніжай паклоны,
I ненавідзім так бескарысне,
Як бескарысны усе нашы плёны.
Тутка мы п'яны, ах, п'яны...
Як сэрца ядам змяі.
Тут, там нам праўда не знана —
Хто мы: звярмі ці людзьмі?
Уваходзіць малады стражнік; шынкар паказвае яму месца пры 8-м, апошнім століку каля самага буфета. Песня зноў пераходзіць у нямы — без слоў — гул. Скора за стражнікам уваходзяць два музыкі — адзін са скрыпкай, другі з гармонікам; як увайшлі, усе перасталі пець.
Колькі гасцей
(разам)
Ціха! ўжо прыйшлі музыкі.
Музыкі садзяцца па левай старане ля дзвярэй і зводзяць скрыпку з гармонікам.
3 1-га століка
Як добра, што шынкар паклікаў...
Зайграйце, толькі ж не фальшыва —
Як суддзі, купленыя меддзю.
3 2-га століка
Няхай маланкай смык паедзе,
А так свістуча, так ігрыва,
Як куля, пушчаная ў птушку.
3 3-га століка
Як аплявухі, рэжце звонам;
Гудзі гармошкай, як кадушкай,
Як бізуном гудзе аконам.
3 4-га століка
Скрыпніце й скрыпкай, і гармошкай,
А так піскуча, так прымерне,
Як тыя ў фабрыках шасцерні.
3 5-га століка
Звініце, йграйце п'яна-звонка,
Як шклянкі гэтыя і пляшкі,
Каб аж забегалі мурашкі.
3 6-га століка
Звініце, як ноч гэта звоніць,—
Як на змазоленай далоні
Звініць апошняя капейка.
Сам
Я чуў шмат лет таму жалейку...
Музыкі, глушачы далейшыя словы Сама, пачынаюць іграць «Ой-ра, ой-ра»; некаторыя з гасцей выкручваюць п'яна ў такт ігры за столікамі нагамі. Усе гамоняць і ў нос падпяваюць музыкам.
Сам
(як музыкі перарвалі ігру)
А каб цяпер — «Волны Дунаю»...
Дунай я часта ўспамінаю.
Іграюць «Волны Дуная»; усе ім падцягваюць; пасля — як падніманыя з месца невядомай сілай — пачынаюць у пары з дзяўчынай круціцца; выгляд кожная пара мае ненатуральны — паўдзікі, пануры, рэшта — па адным пры кожным століку — сядзяць і глуха падпяваюць музыкам. Сам такжа круціцца; сгражнік сядзіць. Па колькі мінутах адчыняюцца ў шынку дзверы і два мужчыны ўцягваюць замёрзшую скасцянеўшую кабету; усе, не дагледзеўшы гэтага, час нейкі яшчэ круцяцца.
Шынкар
(такжа не заўважыўшы спачатку)
Што гэта? Што? Святы Бог з вамі!
Скуль вы з такою падарожнай?
1-ы мужчына
(музыка і гульня ціхне)
Замерзла тутка пад вакнамі,
Яшчэ к жыццю вярнуці можна.
2-і мужчына
Мы йшлі сюды шукаць начлегу —
Глядзім — ляжыць, як корч, кабета.
Шынкар
Нясіце снегу! Жывей снегу!
Снег памагае ў разах гэтых.
Нехта з гасцей
Так, як нябожчыку палонка.
Усе абступаюцца каля замёрзшай і ўглядаюцца.
Стражнік
(адскакваючы, як бы спужаўшыся)
Моя мамаша...
Сам
(валячыся на калені над замёрзшай)
Мая жонка...
3аслона
