Тақырып: Бәсекелестік және монополия
Нарық тық экономикада шаруашылық тың барлық субъектілері пайданың ең жоғ арғ ы дең гейіне жету ү шін бә секелестік қ атынаста болады. Яғ ни, нарық тың экономика бә секені міндетті тү рде қ ажет етеді. Бә секе деп – шаруашылық субъектілері арасындағ ы тауарларды сату немесе сатып алу, ү стеме пайда жә не ө ндірістің жақ сы жағ дайы ү шін кү рес болып табылады.мұ ндай кү рес тө мендегі объективті жағ дайлардан туындайды: ә р ө ндеушінің толық шаруашылық оқ шаулануынан, оның нарық тә уелділігі, тұ тынушылардың сұ ранысы ү шін кү ресте басқ а таур ө ндірушілерге қ арсы тұ руы. Бә секе жағ дайында тұ тынушының қ ажеттілігін толық қ анағ аттандыру негізінде ө ндірілген тауардың сатылуына мү мкіндік туады. Тұ тынушы ү шін кү рес – нарық тағ ы ү лес ү шін кү рес, ал ол – тауардың арзандығ ы мен сапасына байланысты болады. Бұ л жағ дайда тұ тынушы шаруашылық іс-ә рекетіне ық пал ете алатын нарық маң ызды субъектісіне айналады. Бә секе нарық механизімінің қ ажетті жә не маң ызды элементі ретінде ө німдерді ө ндіру жә не ө ткізу барысында ө зара байланысты қ амтиды. Бә секенің негізгі формалары: жетілген жә не жетілмеген болып бө лінеді. ө з кезегінде бә секенң ү ш тү рі бар: 1. монополистік бә секе; 2. олигополия; 3. таза монополия; Олар осы бә секелесу нарығ ында алатын орнына байланысты ажыратылады. Бә секелестік кү рестің тү рлері мен нарық тағ ы мщделінің сипаттамалық негіздері мына кестеде кө рсетілген.
Кө рсетілген сипаттамада нарық қ ұ рлымының жиі тарағ ан мщдуліне монополистік бә секе жә не олигопология, сондай-ақ еркін жә не таза монополия да кіреді, бірақ олар ө те сирек кездеседі. Енді бә секе жеке меншікке жә не тауар ө ндірушілердің оқ шалауына негізделген келесі ерекшеліктерімен сипатталады: - нарық тың автономиясымен. Сұ раныс пен ұ сыныс дең гейінде кө птеген экономикалық субъектілер ә рекет етеді.олардың біреуі де ө ндіріске де, бағ ағ а да айтарлық тай ә сер ете алмайды. - ө німнің бірың ғ айлылығ ымен. Сатушылардың кө пшілігі сатып алушыларғ а (тұ тынушыларғ а) стандартты, біртекті ө нім ұ сынады. - Бағ аны қ алыптастырумен. Осындай нарық та, бағ а сұ раныс пен ұ сыныс арқ ылы стихиялы тү рде қ алыптасады. Еркін бә секе кезінде бағ а тұ рақ сыздық қ а ұ шырайды. Мысалы, қ ыс жә не жаз айларындағ ы сусындар бағ аларының айырмашылығ ы, жеке ө ндірушілер іс-ә рекетінің нә тижесі емес, сұ раныс пен ұ сыныс заң дылығ ының нә тижесі болып табылады. - Информацияны алу еркін болуымен. Нарық қ атынастарының барлық мү шелері нарық жағ дайы туралы хабарларды еркін тү рде ала алады. Ә рбір сатушы жә н сатып алушы бағ а, тауардың сапасы, нарық тағ ы шығ ындар жә не сатып алушы бағ а, тауардың сапасы, нарық тағ ы шығ ындар жә не ұ сыныс туралытолық жә не дұ рыс хабар ала алады. - Нарық қ а еркін кіру жә не шығ уымен. ө ндіруші фирмалар мұ ндай нарық қ а еркін тү рде кіріп тауар ө ндіре алады немесе ө з еркімен шығ уына болады. Егер кім де кім ө ндірісте қ андай да бір ө німді қ алпына келтіру керек болса, онда мұ ны жасауғ а кедергісіз мү мкіншілігі бар. Белгілі бір саланы қ ұ райтын фирмалар бә секе фирмалардың пайда борлуына қ арсы тұ ра алмайды. Мұ ндай талапқ а бү гінгі кү ні кейбір нарық тар ғ ана сай келеді. Мысалы: Нью-Йорктағ ы немесе Лондондағ ы биржалар, яғ ни қ ұ нды қ ағ аз нарығ ы.
Осы қ ұ нды қ ағ аздар нарығ ы еркін бә секенің шарттарына сай келеді жә не тө мендегідей сипатталады. - қ ұ нды қ ағ аздарыды сатып алушылар мен сатушылардың кө п болуы; - жекелеген фирмалардың қ ұ нды қ ағ аздарының біркелкілігі мен бірін-бірі ауыстыра алатындығ ы; - нарық мү шелерінің барлық информацияларды еркін ала алтындығ ы; - қ ұ нды қ ағ аздардың бағ асы сұ раныс пен ұ сыныс негізінде қ ұ рылуы;
еркін бә секе дамығ ан елдердің экономикасында XIX ғ орта алғ ан. Екінші жартысында жә не ХХ ғ. Басында ірі кә сіпорындар мен бірлестіктер пайда бола бастады. Мемлекеттің нарық қ а ә сер етуі жандана тү сті. Осы жағ дайларғ а байланысты жетілмеген бә секе пайда болды. Жетілмеген бә секеден айырмашылығ ы оның іс-ә рекетін мемлекеттің шектеуі. Сол себептен, нарық қ а ү стемдік ете отырып, ол ө німді ө ткізуге ү лкен ә серін тигізеді. Жетілмеген бә секенің бірнеше тү рлері бар. Олардың біреуі монополиялық бә секе мұ нда нарық та кө птеген ө ндірушілер ұ қ сас, бірақ біртекті емес ө німдерді ұ сынады. Орнын толық тырушы ө німдерін бір – бірнен сапа жағ ынан, сыртқ ы пішінін кө ркемдеуі, сату жағ дайына қ арай ажыратылады. Айталық, пепси-кола жә не кока-кола бірдей бағ амен сатылуы мү мкін. Бірақ, сатып алушының бір тобы бірінші сусынның екінші сусынды қ алауы мү мкін. Осылайша фирмалар бағ а арқ ылы ғ ана емес, диференциалданғ ан ө німдерді сату негізінде бә секе кү ресін жү ргізеді.сондық тан ә рбір фирма бағ а жө нінен ғ ана емес дифференциялданғ ан ө німді сату арқ ылы да бә секелесе алады. Монополиялық бә секенің тағ ы бір ерекшелігі – нарық қ а жең іл кіруі, бірақ ол фирманың патенті мен тауар белгісіне авторлық қ ұ қ ыпен шектелуі мү мкін. Фирмалар монополистік бә секе нарығ ына алғ ашқ ы капиталдары аз болса да кіре алады. Себебі, мұ ндай нарық та негізінен ұ сақ жә не орташа фирмалар жұ мыс атқ арады. Жетілмеген бә секелестіктің келесі тү рі- олигопология. Олигопология – бірнеше ірі фирмалар ү стемдік ететін нарық. Олар осы нарық тың едә уір ү лесіне ие болады. Мысал ретіндегі автомобиль ө неркә сібіндегі АҚ Ш-тың ү ш фирмасын «Дженаралс Моторс», «Форд», «Крайслер» келтіруге болады. Олигополиялық нарық қ а кіру бірнеше кедергілермен шектеледі. Сондай кедергілердің бірі- осы нарық қ а кіру ү шін алғ ашқ ы капитал мө лшері ө те қ омақ ты борлуы керек. Келесі кедергі – патенттік арқ алы қ орғ ау. Қ азіргі технологиясы жоғ арғ ы салардың ө німдерін патентпен қ орғ алғ ан. Нарық қ а кіру ү шін патент иелеріне технологияны ө з ө ндірісінде пайдалану ү шін ақ ша тө леу керек немесе ө з технологиясын жетілдіруі қ ажет. Бағ а арқ ылы жетекшілік ету дегеніміз алдынғ ы қ атардағ ы бір фирма ө з бағ асын белгілейді, ал қ алғ ан олигополистер соғ ан ілеседі. Бірнеше фирмалардың арасында бағ а мен нарық ты ө зара бө лісуі жө ніндегі келісім жабық тү рде жү ргізіледі. Олигополиялық нарық та ә р тү рлі тауар ө ндіріледі. ө нім тү рлеріне байланысты олигополия: таза жә не дифференциялды болып бө лінеді. Таза олигополия біртектес тауарды, мысалы цемент, газ, мұ най, шойын, рудалар шығ аруымен айналысады.
|
