Тақырып : Өндіріс факторларының нарықтары

Нарық тың қ ызметтері оның қ ұ рлымымен тығ ы байланысты болады. Оғ ан ө ндірісті тікелей қ амтамасыз ететін элементтер, сондай-ақ материалдық жә не ақ ша айналысының элементтерікіреді. Нарық тың қ ұ рлымы кө п жақ ты болады. Тауарлар мен қ ызметтер нарығ ы, нарық қ атынастарының тарих бірінші объектісі болып табылады.

Ең бек бө лісінің дамуы барысында тауар жә не қ ызмет кө рсету нарығ ы біршама ө згерістерге ие болады. Тауар жә не қ о биржалары, кө терме жә не бө лшек сауданың ә ртү рлі формалары, маркетингтік ұ йымдар пайда болып, дами бастады.

Тауарлар мен қ ызметтер нарығ ына- тұ тыну тауарлар нарығ ы – азық – тү лік жә не азық -тү лік емес тауарлар, қ ызмет кө рсету нарығ ы – тұ рмыстық, коммуникалдық, кө ліктің, тұ рғ ын ү й жә не ө ндірістік ғ имараттар нарығ ы жатады.

Объективті экономикалық жағ дайларлың пісіп жетілуіне байланысты, бұ л нарық тан жер, ең бек, капитал, яғ ни ө ндіріс факторлары нарығ ы бө лініп шық ты.

Ө ндіріс факторлар нарығ ы деп ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын(капиталды), жұ мыс кү шін, жерді сату жә не сатып алуды жү зеге асыратын нарық ты айтамыз.

Жер нарығ ы – тек жердің ө зі ғ ана емес, ауыл шаруашылық ө німдерін ө ндіру ү шін фермелер пайдаланылатын жерлер, жер қ ойнауындағ ы пайдалы қ азбалар, қ ұ рылыстар, ғ имараттар орналасқ ан жерлерде жатады.

Жұ мыс кү ші нарығ ы – ең бек биржасы формасында ұ йымдастырылады. Бұ л арқ ылы жұ мыс кү шіне сұ раныс пен ұ сыныс, жұ мыссыздары ә леуметтік қ орғ ау, даярлау жә не қ айта даярлау жү зеге асырылады.

Капитал нарығ ы – ө ндіріс қ ұ ралдарын, ғ имараттарды, қ ұ рал – жабдық тарды сату мен сатып алуды ұ йымдастырумен айналысады.

Қ аржы нарығ ы – бұ л нарық та сату жә не сатып алу объектілеріне ретінде қ аржы қ ұ ралдары, ақ шалар, облигациялар, вексельдер жә не басқ а да бағ алы қ ағ аздар жатады. Бұ л бағ алы қ ағ аздар қ ор жә не валюта биржаларында сатылады. Олар нарық тың тепе-тең дік нақ ты барометрі болып табылады жә не тауар ө ндірісіндегі кез –келген ө згерістерге ә сер етеді.

Осы аталғ ан нарық тың ү ш тү рі бір – бірімен ө зара байланыста болады. Егер олардың арасында тепе – тең дік орын алса, онда экономикада макроэкономикалық тепе-тең дікке қ ол жетеді.

Шаруашылық тың жеке субъектілері экономиканың негізгі ү ш проблемасын шешумен айналыспайды, онда нарық тық тепе – тең дік қ андай жағ дайда орын алады деген сұ рақ туады. Нарық тың жеке субъектілерінің іс-ә рекеті экономиканың жалпы тиімді.жұ мыс істеуі емес, жеке мү дделіріне бағ ытталғ ан. Бұ л жағ дайда нарық қ атынасының барлық экономикалық субъектілерінің іс-ә рекеті нарық механизімі арқ ылы сатушылар мен сатып алушылардың тауар жө нінде қ абылданғ ан шешімдері бағ а жү йесі, бә секе, сұ раныс пен ұ сыныс арқ ылы ү лестіріліп отырылады.

Нарық механизімі, ең алдымен бағ а арқ ылы нарық жү йесінде белгілі бір тә ртіп орнық тырады бағ алар қ ызмет кө рсету мен тауар ө ндірісінің ө суін немесе тө мендеуін ынталандырады. Мысалы: егер де, қ андай да бір тауар қ ажеттілік ө сетін болса, онда сатушы шектеулі ұ сынысты сә йкеністендіру ү шін тауар бағ асын ө сіреді, ал жоғ ары бағ а тауар ондірушілерді ө німді кө п ө ндіруге. Егер сатушыдағ ы тауарлар тұ тынушылардың сатып алғ ысы келетін тауарлардан кө п болатын болса, онда сатушылар тауарларды артылып қ алмауы ү шін, бағ аны тө мендетуге мә жбү р болады. Бұ л жағ дайда тұ тынушылар тауарларды кө птен сатып ала бастайды, ал ө ндірушілер ө німді ө ндіруді азайтады. Осының нә тижесінде ө ндірушілер мен тұ тынушылар арасындағ ы қ арама –қ атынас тұ рақ танады.

Мұ ндай нарық тың тепе-тең дік, нарық тың экономиканың маң ызды элементі сұ раныс пен ұ сыныс негізінде жү зеге асырады. Дә л осы сұ раныс пен ұ сыныс негізінде жү зеге асырылады. Дә л осы сұ раныс пен ұ сыныс негізінде жү зеге асырылады. Дә л осы сұ раныс пен ұ сыныс арқ ылы ө ндірушілер мен тұ тынушылар арасында тұ рақ ты байланыс қ алыптасады.

Нарық механизімінде бә секе ең маң ызды рольді атқ арады. Бә секе бағ а сияқ ты ө ндіріс кө лемінің ө суін немесе тө мендеуін қ амтамсыз етеді.

Нарық тық экономиканың ә рекет ету механизімі ү ш принциптерге негізделеді:

- маржиналды талдау

- шығ ындарды баламалы таң дау;

- экономикалық ұ тымдылық;

Нарық тың механизімінің тиімді, ә рі нә тижелі ә рекет етуі кө п жағ дайда нарық инфрақ ұ рламының даму дә режесінде байланысты болады. Нарық инфрақ ұ рлымы қ ызметтер мен тауарларды нарық та еркін қ озғ алысын қ амтамасыз ететін мекемелер мен ұ йымдар жү йесі болып табылады. Нарық инфрақ ұ рламын халық шаруашылығ ының ерекше саласы сауда жатады.

Сонымен қ атар, нарық тық экономика тиімді жұ мыс істеу ү шін жарнама, ақ парат жә не консултативтік қ ызметтер, бақ ылау жә не аудиториялық мекемелер қ ажет. Оларсыз нарық тың табысты қ ызмет етуі мү мкін емес.

Ө ндіріс процесінің тағ ы бір факторы – жер болып табылады. Жер ұ ғ ымына жердің ө зімен қ атар, жердің ү стіндегі немесе жер астындағ ы табиғ и байлық тар жатады.

Жер ерекшеліктері: шектеулілігі, яғ ни оның кө лемін кө бейтуге келмейтіндігін жә не жаң адан ө ндіруге мү мкін еместігі. Жер ресурстары шектеулі болғ андық тан, сондай-ақ жерсіз адам ө мір сү руі мү мкін еместігімен байланысты жерге меншік, меншіктің ең табысты жә не маң ызды тү рлеріне жатады. Меншіктің бұ л тү рі экономикалық жағ ынан кө п жағ дайда жалғ а беру жә не рента формасында табыс алу арқ ылы жү зеге асырылады.