Мемлекеттік бюджет: мәні және құрылымы. Бюджет тапшылығы және мемлекеттік қарыз

Қ аржы жү йесінде мемлекеттік қ аржы маң ызды рө л атқ арады. Ол экономиканың жалпы жағ дайын бейнелейтін барометр. Мемлекеттік қ аржының кө мегімен қ оғ ам жалпы ұ лттық ө німді бө луді жә не қ айта бө луді жү зеге асырады. Мемлекеттік қ аржы жү йесінің негізгі буыны – мемлекеттік бюджет болып табылады.

Мемлекеттік бюджет ү кімет қ олындағ ы ақ ша ресурстарының орталық танғ ан қ оры. Бұ л қ аржы мемлекеттік аппаратты, қ арулы кү штері қ аржыландыруғ а жә не ә леуметтік-экономикалық қ ызметтері атқ аруғ а жұ мсалады. Сонымен қ атар мемлекет, бюджет арқ ылы экономикалық процестері, шаруашылық коньюктурағ а ық пал етуді, дағ дарысқ а шараларды жү зеге асырады.

Бюджеттік жү йе ө те кү рделі механизм. Ол сол елдің ерекшелігін, оның экономикалық – ә леуметтік қ ұ рылысын, мемлекеттік қ ұ рылымын білдіреді. Ел бюджеттік қ ұ рылымы сол елдің мемлекеттік қ ұ рылымымен байланысты.Уритарлық мемлекеттердің бюджеттік жү йесі екі дең гейден –мемлекеттік жә не жергілікті бюджеттерден тұ рады.Ал федеративтік қ ұ рылымы бар мемлекеттердің бюджеттері тағ ы бір буынмен: штат (АҚ Ш) немесе жерлердің (ГФР) бюджеттерімен толық тырылады.

Мемлекеттік бюджет – мемлекеттік шығ ысы мен кірісінің жылдық жоспары болып табылады.

Кіріс жағ ында бюджетке тү сетін қ аржылардың негізгі кө здері, шығ ыс жағ ында оларды пайдалану бағ ыттары кө рсетіледі.

Мемлекеттік бюджеттің кіріс қ осымша қ ұ нғ а салынатынсалық тар, акциздер, заң ды жә не жеке тұ лғ алардан алынатын табыс салығ ы, бонустар, роялти, рента тө лемдері, сыртқ ы экономикалық қ ызметтен тү сетін салық тар жә не т.б.

Мемлекеттік бюджет шығ ындарының басым кө пшілігі ө ндірісті дамытуғ а, тау-кен ө неркә сібі мен ө ң деу ө неркә сібіне, қ ұ рлысқ а, сондай-ақ мә дени, рухани-тұ рмыстық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыруғ а жұ мсалады.

Мемлекеттік бюджеттің шығ ындары мынадай бө лімдерден тұ рады: мемлекеттік басқ ару шығ ындары, мемлекеттік шарушылық жұ мыстардың шығ ындары, ә леуметтік, экономикалық мақ саттардың шығ ындары, сыртқ ы экономикалық шығ ындар жә не т.б.

Мемлекет мемлекеттік шығ ындарды экономика тепе-тең дікті орнық тыруғ а кең інен қ олданады. Мемлекет ө з шығ ындарын кө бейту негізінде, біріншіден, жиынтық сұ ранысты ұ лғ айта алады, екіншіден, ө ндірісті ынталандыра алады, ү шіншіден, халық шаруашылығ ының кейбір салаларын (ғ ылымды, білімді, қ оршағ ан ортаны қ орғ ауды жә не т.б.) жедел дамуына тиісті жағ дай жасай алады.Сонымен қ атар мемлекеттік шығ ындарғ а мультипликациялық (кө бейту) тиімділік қ абылеті тә н, яғ ни кө бейту тиімділігі, себебі, бұ л жағ дайда мемлекеттің шығ ындарының ө суі жалпы ұ лттық ө німнің кө лемінің ө суін қ амтамасыз етеді.Мысалы, жол қ ұ рылысына мемлекеттік инвестиция ө ссе, ол жол қ ұ рлысымен қ атар асфальт ө ндіруді, сондай-ақ шикізатты ө ндіруді жә не тағ ы басқ а салалары да ө сіреді.

Мемлекеттік бюджетті орындау барысында, оның шығ ындары толық ө телуі қ ажет. Бірақ -та практика жү зінде кө п жағ дайда олай болмайды. Себебі, қ азір мемлекеттердің кө пшілігінде бюджеттің шығ ысы кірісінен артып кету орын алуда. Оның нә тижесі бюджет тапшылығ ы болып табылады.

Бюджеттік тапшылығ ының негізгі себептері қ андай?

Бюджет тапшылығ ының негізгі себептеріне мыналарды жатқ ызуғ а болады:

· Экономикалық дағ дарыс жағ дайында табыстың тө мендеуі жә не ұ лттық табыстың ө суінің азаюы;

· Мемлекеттік шығ ындардың ө суі;

· Артық ақ шаларды кө п шығ ару;

· «кө лең келі» экономика кө лемінің ө суі;

· Қ орғ анысқ а кететін шығ ындардың ө суі

· Қ аржыны заң сыз жұ мсау

· Қ аржы-экономикалық саясаттың тұ рақ сыздығ ы...

Мемлекеттік бюджет тапшылығ ын негізінен мына тө рт жолдармен шешуге болады;

1. бюджеттің шығ ынын азайту;

2. салық тарды ө сіру негізінде бюджеттің кірісін кө бейту;

3. ақ ша эммиссиясы – ең оң ай, бірақ қ ауіпті жол.Бұ л жағ дайда тауарлармен қ аитамасыз етілмеген ақ ша массасын шығ ару, тү бінде инфляцияғ а ә кеп соқ тырады;

4. мемлекеттік займ (халық тан, кә сіпорындардан, шет ел мемлекеттерден жә не халық аралық ұ йымдардан).Бірақ бұ л шара бюджеттің тапшылығ ын кеміткенмен мемлекеттік қ арызының ө суіне ә кеп соғ ады;

Бюджет тапшылығ ының артуы мемлекеттің қ арыздарын ө сіреді.

Мемлекеттік қ арыз белгілі бір кезең де бюджетпрофоцитін шегергеннен кейін қ алғ ан бюджет тапшылығ ының сомасы. Сондық тан, мемлекеттік қ арызғ а талдау жасалмай бюджет тапшылығ ының қ андай кө лемі экономикағ а қ ауіпті екендігін анық тау мү мкін емес. Яғ ни бюджет тапшылығ ымен мемлекеттік қ арыз арасында тығ ыз байланыс бар.

Мемлекеттік қ арыз: сыртқ ы жә не ішкі болады.

Сыртқ ы қ арыз – мемлекеттің басқ а елдердің жеке азаматтарына, ұ йымдарына, ө кіметтеріне қ арызы. Ішкі мемлекеттік қ арыз –мемлекеттің ө з ішіндегі кә сіпорынғ а, ұ йымдарғ а, жеке азаматтарына қ арызы.Ішкі қ арызғ а жеке жә не заң ды тұ лғ алардың алдындағ ы ү кіметтің қ арыз міндеттемелері жатады. Қ арыз міндеттемелері мынадай формада болуы мү мкін.Ө кіметтің атынан шығ арылғ ан қ ұ нды қ ағ аздардың басқ а тү рлері. ІШКІ Қ АРЫЗ Ұ ЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАҒ А АСА Қ АУІПТІ ЕМЕС.

Ішкі қ арыздарды ө теу барысында тауарлар сыртқ а кетпейді, бірақ ол ішкі нарық та бірқ атар проблемалар туғ ызады.

Біріншіден, мемлекеттік қ арыз бойынша процент тө леу барысында табыстар халық арасында қ айта бө лінеді Халық тың бір тобы екінші тобы есебінен болып отырады. Мемлекеттің қ ұ нды қ ағ аздарын кө п жағ дайда бай адамдар сатып ала алады, ал салық тарды азаматтардың бә рі тө лейді.

Екіншіден, ө кімет қ арызды жә не процентті тө леу ү шін салық тарды ө сіруі мү мкін, ал ол экономикағ а инвестицияның жұ мсалуын азайтады. Сонымен қ атар, салық ставкаларының ө суі қ оғ амда ә леуметтік жағ дайлары шиеленістіруі мү мкін.

Ү шіншіден, мемлекет қ арызын ө теу ү шін айналысқ а мемлекеттің жаң а қ ұ нды қ ағ аздарын шығ аруды қ олданса, онда қ арыз процентінің стафкалары ө седі, ол негізгі капиталғ а инвестицичны тө мендетеді.

Тө ртіншіден, ішкі қ арыздың тө лемдігі шетел инвестицияның келуін азайтады жә не халық тың ертең гі кү нге деген сенбеушілігін туғ ызады.