Несиенің мәні, қызметтері және формалары

Ұ лғ аймалы ұ дайы ө ндіріс процессін жү зеге асыру барысында ақ ша қ аржыларын бө лу тек бюджеттік ә діс арқ ылы ғ ана емес, несие арқ ылы да бө лінеді. Яғ ни, несие қ атынастары да ақ ша қ аражаттарын бө лу процессінде маң ызды рө л атқ арады.

Несие ә дісінің бюджеттік қ аржыландырудан айырмашылығ ы уақ ытша бос ақ ша қ аржыларын ұ лғ аймалы ұ дайы қ ажеттіктеріне қ айтарым, мерзімді жә не шарттар негізінде пайдалануды кө здейді.

Несие экономикалық категория ретінде кә сіпкерлердің, қ оғ амдық ұ йымдардың, бюджеттің уақ ытша бос ақ ша қ аржыларын бір жерге шоғ ырлау арқ ылы қ айтарым, мерзімдік жә не ақ ылық принциптер негізінде пайдалану процесінде пайда болатын экономикалық қ атынастарды білдіреді.

Несиенің негізгі кө здері:

Ө ндірістік қ орлардың ауыспалы айналымы мен айналым процесінде кейбір шаруашылық буындарының біреулерінде ақ ша.Біреулерінде ақ ша қ аржысына деген уақ ытша қ ажеттілік туады, ал енді біреулерінде ақ ша қ аржысы артылып қ алады.

Мысалы, амортизациялық қ ор бірқ атар жылдар бойы бірте –бірте жиналады, ал тозғ ан негізгі қ орларды қ алпына келтіретін кезде бірден жұ мсалады.

Шикізатты, отынды, материалдарды сатып алу жә не дайын ө німдерді сату ә р тү рлі уақ ытта жү ріп жатады. Ең бек ақ ы тө леуге арналғ ан ақ ша қ аржысының келіп тү су мерзімі оларды жұ мсау мерзімімен сә йкес келмейді.

Пайда жә не одан қ ұ рылатын кә сіпорындардың қ орлары бірден пайдаланбайды.

Олардың бә рі кә сіпорындарда уақ ытша бос ақ ша қ аражаттарының қ ұ рылуына ә кеп соғ ады.

Сондай –ақ уақ ытша бос ақ ша қ аражаты мемлекеттік бюджет арқ ылы ұ лттық табысты бө лу процесінде де пайда болады. Бұ ғ ан бюджет кірісін, оның шығ ынын арттыру нә тижесінде алынғ ан мемлекеттік ақ ша резерві.

Бюджетті орындау барысында қ аржының бюджетке тү су уақ ыты мен оларды жұ мсау уақ ыты сә йкес келмейтін қ аржыдан қ ұ рылатын ағ ымдағ ы бюджет ресурстары жатады.

Уақ ытша бос қ аражаттың кө зі – халық тың, кә сіпкердің, кә сіпорындардың депозиттегі ақ ша қ аражаттары да жатады.

Сонымен қ атар, ө ндірілген ө німге ақ ша келіп тү скенге дейін жалақ ы тө леу ү шін, жекелеген ө неркә сіп салаларында (жең іл, тамақ, ағ аш) маусымдық ө ндірістік запастарын жасау ү шін уақ ытша қ аржы қ ажет болады.

Халық шаруашылығ ында ресурстарды ұ тымды пайдалану ү шін бос ақ ша қ аражаттарын уақ ытша қ айтару негізінде қ айта бө луді талап етеді. Бұ л қ айта бө лу банктің несиесі арқ ылы жү зеге асырылады.

Ө ндірістік қ орлардың ауыспалы айналу процесінде шаруашылық тың кейбір бө лімдерінде ақ ша қ аражаттарына уақ ытша қ ажеттілік туса, басқ аларында бос ақ шалар пайда болады. Несие осы уақ ытша қ айшылық ты шешуге кө мектеседі. Ол шаруашылық субьектілеріне қ ажетті ақ ша қ аржыларын процент тө леу, бір мезгілде қ айтарылу шарттары негізінде беру арқ ылы шешіледі.

Несие тө мендегідей қ ызметтер атқ арады:

Біріншіден, несие қ айта бө лу қ ызметін атқ арады. Несие арқ ылы жеке адамдардың табыстары, кә сіпорындардың пайдалары, мемлекеттің табыстары қ арыз капиталына айналады жә не олар халық шаруашылығ ын дамытуғ а жұ мсалады.

Яғ ни, несиенің кө мегімен қ орлардың ө ндіргіш жә не тауар формаларын ақ ша формасына айналу процесін жеделдетеді. Соның нә тижесінде ө ндіріс уақ ыты жә не айналыс уақ ыты қ ысқ арадығ демек қ аржының айналымдылығ ы да жең ілдейді. Сонымен, несие ө ндірісті кең ейту ү шін қ ажет ақ ша қ аржысының бір кө зі ретінде ә рекет етеді.

Екіншіден, несие айналыс шығ ындарын ү немдейді. Банктер есепшоттардағ ы ә р тү рлі ақ шалар, ә р тү рлі қ ұ ралдар арқ ылы (несиелік карточкалар, депозиттік сертификаттар, ә р тү рлі есепшоттар) пайдаланылады. Кө п жағ дайда қ олма – қ ол ақ шасыз айналыс орын алады.

Ү шіншіден, несие капиталдың орталық тандыру жә не шоғ ырландыру процестерін жеделдету қ ызметін атқ арады.

Несиенің формаларына банктік жіне коммерциялық несие жатады.

Коммерциялық несие тауарды сатқ ан кезде оның тө леу мерзімін кейінге қ алдыру арқ ылы пайдаланылады. Оның обьектісі ретінде тауарларды атауғ а болады. Мысалы, қ ызмет кө рсету мен тауарларды ө ткізуді (сатуды) тездету. Коммерциялық несие формасындағ ы келісім қ ұ жаты ретінде вексель қ олданылады.

Вексель қ ұ нды қ ағ аздарғ а жатады. Вексель деген онда кө рсетілген соманы белгілеген уақ ытта оны қ арыз берушінің тө леуді талап етуіне қ ұ қ ық беретін қ ұ нды қ ағ аз, оның екі тү рі бар – аудармалы жіне жай вексельдер.

Банк несиесі банктердің кә сіпкерлерге қ арыз ақ ша формасында беріледі. Несие беруші – банк болып табылады. Банк несиесі қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ мерзімді болып бө лінеді.

Коммерциялық несие кә сіпорынның резервтік қ орымен шектелсе, банк несиесінде, несие беру уақ ыты да, несиенің сомасы да шектелмейді. Коммерциялық несиені, банк несиесіне қ арағ анда, мысалы, жалақ ы тө леуге пайдалануғ а болмайды, ол тек тауарлы формада беріледі.

Несиенің келесі формасы – мемлекеттік несие. Несиенің бұ л формасы халық тың мемлекеттік облигацияларды сатып алу арқ ылы ө з ө кіметіне қ арыз ақ шалары. Мемлекеттік қ арыздың орнын толтыруда басқ а жолдардың болмауына байланысты мемлекет халқ ынан қ арыз ақ ша алады.

Тұ тынушылық несие – жеке тұ лғ аларғ а ұ зақ мерзім пайдаланылатын тұ тыну тауарларды сатып алу ү шін ү ш жылғ а дейін берілетін несие.

Ипотекалық несие – жылжымайтын мү лікті (жер, қ ұ рылыс, ү й т.б.) кепілдік негізінде берілетін ұ зақ мерзімді несие.

Халық аралық несие – бұ л қ арыз капиталының халық аралық экономикалық қ атынастар аумағ ындағ ы қ озғ алысы. Оны тауарлы немесе ақ шалай тү рінде басқ а елдердің ү кіметі, банктері, жеке фирмалары, жеке адамдары бере алады.

Қ азіргі кезең дегі нарық экономикасында несие қ атынастарының жаң а формалары лизинг, факторинг, фарфейтинг қ олдау табуда.

Лизинг – несиенің ақ шасыз формасында берілуі. Машина, басқ а ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының қ ұ ндарын біртіндеп тө леу негізінде пайдалануғ а берілетін, арендасының формасы. Лизинг шарты бір жылдан 10-15 жылғ а дейін саналады.

Факторинг – басқ а біреудің қ арызын сатып алу. Банк кә сіпорынның қ арызын сатып алады, содан кейін борышкерден талап етеді.

Форфейтинг – ұ зақ мерзімді факторинг. Бір немесе бес жылдан кейін тө ленетін тө лемдерді банктер сатып алады. Кейін банк сол ақ шаны борышкерден талап етеді.

 

Тақ ырып: Несие жү йесі. Банктер, олардың тү рлері жә не қ ызметтері.

Несие жү йесін – қ айтару, тө леу арқ ылы жә не мерзімділік шарттар негізінде ақ ша қ аржыларын шоғ ырландыратын, қ арыз беретін, несие-қ аржы мекемелерінің жиынтығ ы қ ұ райды.

Мемлекеттік несие жү йесіне банк жү йесі жә не мамандырылғ ан несие-қ аржы институттары кіреді.

Несие жү йесінде жетекшілік орынды банктер атқ арады. Банктер-ақ ша айналымы мен несие қ атынастарын қ амтитын жә не есеп айыру, касса операциялары арқ ылы фирмалардың шаруашылық қ ызметіне есеп жә не бақ ылау жү ргізуді жү зеге асыратын мекемелер. Несие орталық тары ретінде, банктер уақ ытша пайдаланбай жатқ ан ақ ша қ аржысын ә рекет ететін ақ ша қ аржысына айналдырады, халық шаруашылығ ын тікелей, мақ сатты жә не қ айтаруғ а тиісті қ ысқ а мерзімді несиелеу ісін жү зеге асырады, сондай-ақ халық қ а тұ тыну қ ажеттері ү шін қ арыз береді.

Несие арқ ылы уақ ытша бос ақ ша қ аржыларын қ айта бө луді, банктер мына принциптер: мерзімді, мақ сатты жә не ақ ылы негізінде жү зеге асырады.

Нарық тық экономикада банктердің атқ аратын қ ызметтері:

1. Ө ндірістік капитал мен ақ ща капиталы арасындағ ы несие арқ ылы делдалдық қ ызметі;

2. Клиенттер арасындағ ы банктердің делдалдық қ ызметі;

3. Депозиттерге бос ақ шаларды жұ мылдыру жә не оларды капиталғ а айналдыру қ ызметі;

4. Қ ағ аз жә не металл ақ шалар орнына несиенің айналыс қ ұ ралдарын пайдалану қ ызметі.

Қ азіріг кезде нарық экономикасы дамығ ан елдерде банк жү йесі екі дең гейден тұ рады. Банк жү йесінің бірінші дең гейін орталық банктер қ ұ райды.

Орталық банктер кө птеген қ ызметтер атқ арады, соның ішінде:

1. банкнот эмиссиясы,

2. мемлекеттің алтын –валюта резервін сақ тау;

3. басқ а банктердің жә не несие мекемелерінің резервтік қ орын сақ тау;

4. экономиканы ақ ша-несие арқ ылы реттеу;

5. коммерциялық банктер несие беру жә не мемлекеттік мекемелерге кассалық қ ызмет кө рсетеді;

6. коммерциялық банктердің қ ызметіне бақ ылау жасау;

 

Несие жү йесінде орталық банктің негізіг ерекшелігі, ол пайда алу мақ сатын кө здемейді, бизнес сферасында коммерциялық банктермен бә секелеспейді, кә сіпорындарғ а жә не халық қ а қ ызмет кө рсетпейді.

Банк жү йесінің екінші дең гейін коммерциялық банктер қ ұ райды. Олар негізінен халық щаруашылығ ына қ ызмет кө рсетумен шұ ғ ылданады. Экономикадағ ы уақ ытша бос ақ шаларды шоғ ырландыру арқ ылы қ осымша капиталдарғ а мұ қ таж болғ андарғ а уақ ытша пайдалануғ а береді. Демек, коммерциялық банктер ақ ша капиталын жұ мылдыру мен жинақ тау қ ызметтерін атқ арады. Сонымен қ атар, коммерциялық банктер экономикада ә р тү рлі қ аржы қ ызметтерін кө рсете отырып, тиісті пайда табады.

Коммерциялық банктер жарғ ы капиталына қ арай:

Жеке меншік, коллективтік, мемлекеттік, акционерлік, кө рсетілетін қ ызметтеріне қ арай деп бө лінеді.

Коммерциялық банктер кө рсетілетін қ ызметтеріне қ арай мына тү рлерге бө лінеді:

- депозитті банктер – депозиттер жә не ссуда бойынше клиенттерге қ ызмет кө рсетеді.

- Инвестициялық банктер ұ зақ мерзімге экономиканың ө ндіріс секторын кү рделі қ аржымен қ аржыландырады. Бұ л банктер ақ ша қ аржыларын фирмалардың қ ұ нды қ ағ аздарына немесе халық шаруашылығ ының нақ ты салаларына жұ мсайды.

- Ипотекалық банктер – жеке жә не юридикалық тұ лғ аларғ а жылжымайтын мү лікті кепілдік негізінде ұ зақ мерзімді несие беруге мамандырылғ ан банк мекемелері.

 

Банктердің операциялары пассивті жә не активті болып бө лінеді.

Пассивті операцияларына жеке жә не юридикалық тұ лғ алардың бос ақ ша қ аржыларын шоғ ырлау жатады. Бұ ндай операциялардың нә тижесі банк ресурстарын қ ұ ру болып табылады.

Банктің ө з ресурстары банктің пайдасынан қ ұ рылады. Тартылғ ан қ аржыларғ а клиенттердің салымдары немесе депозиттер датады. Қ арызғ а алынғ ан қ аржыларғ а басқ а банктерден алынғ ан несиелер жатады.

Активтік операцияларғ а банктердің қ аржыларды таратып орналастыру операциялары жатады. Банктің активті операцияларына:

- Фирмаларғ а, кә сіпорындарғ а ссуда беру;

- Ссуданы кепілдікке беру;

Несие жү йесінде маманданғ ан несие-қ аржы институттары ерекше орын алады. Оларғ а зейнетақ ы қ орлары, инвестициялық, қ аржы жә не сақ тандыру компаниялары, ломбардтар мен несие кооперациялары жә не т.б. кіреді. Бұ лар банк жү йесіне жатпағ анымен, банктердің кө птеген қ ызметтерін атқ арады жә не банк сферасының қ олы жетпейтін экономикалық нышанын қ амтиды.