Тақырып: Салықтар. Салықтың қызметі. Лаффер қисығы

ө неркә сібі дамығ ан елдердің тә жіриебесі кө рсетіп отырғ андай, салық нарық тық экономиканың дамуының қ ажетті шарты.Себебі, ірбір мемлекетке ішкі жә не сыртқ ы саясатын жү ргізу ү шін белгілі бір мө лшерде қ аржы кө здері қ ажет. Салық тар –мемлекттің тұ рақ ты қ аржы кө зі.

Мемлекет салық тарды экономиканы дамыту, тұ рақ тандыру барысында қ уатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.

Осы тұ р, ыдан алып қ арағ анда, салық тардың маң ыздылығ ы олардың мемлекеттік бюджет тү сімдерінің ең басты кө зі болып табылатындығ ында.

Салық тарғ а мемлекеттің заң дары негізінде жеке жә не заң ды тұ лғ алардан алынатын міндетті алымдар жатады.Салық тар мемлекеттің қ аржы ресурстарын қ ұ рудағ ы заң ды жә не жеке тұ лғ алардың міндеттерін жә не экономиканың ә ртү рлі сфералары арасындағ ы қ аржы ресурстарынқ айта бө луді білдіреді.

Салық тың толық мә нін тү сіну ү шін олардың экономикалық маң ызын білу қ ажет.Ал бұ л оның атқ аратын қ ызметтеріне тікелей қ атысты.

Салық тар мынадай негізгі негізгі қ ызметтер атқ арады: фискальдық, реттеушілік, жә не қ айта бө лу қ ызметі. Бұ лармен қ атар, салық тардың ынталандыру, бақ ылау қ ызметтерін де атауғ а болады.

Реттеушілік –салық тың ең негізгі қ ызметі. Осы қ ызметі арқ ылы салық тар ел экономикасына ө з ық палын тигізеді.мемлекет салық жең ілділіктері арқ ылы ө су мен ө ндіріске инвестицияны тартуды, шағ ын бизнесті жә не ө ндірісті модернизациялауды (ө ндірісті жаң а техника негізінде жаң артуды) қ амтамасыз етеді. Сонымен, салық тың реттеушілік қ ызметінің ең басты мақ саты-ө ндірістің дамуына ық пал ету.

Салық тың екінші қ ызметі –фискальдық -салық тық, бұ л кызтеті елдің экономикасын дамыту ү шін қ ажетті қ аржы ресурстарымен мемлекетті қ амтамсыз етуінен кө рінеді. Яғ ни, салық тар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, ә леуметтік, ә скери – қ орғ аныс т.б шаралардың іске асуын камтамсыз етеді.

Салық тың қ айта бө лу қ ызметі арқ ылы тү рлі субъектілер табысының бір бө лігі мемлекет пайдасына ө теді. Одан кейін мемлекет бюджетте жиналғ ан салық тү сімдерін ә ртү рлі бағ дарламаларды қ аржыландыру ү шін (ауыл шаруашылық ты, ғ ылымды, ә леуметтік сфераны, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау ү шін) қ айта бө ле алады.

Нарық тық экономиканың қ алыптасу кезең інде салық саясатының басты мақ саты-салық жү йесін қ ұ ру жә не оның тиімді қ ызмет етуіне мү мкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.

Барлық салық тү рлері мен оларды жинау ә дісі салық жү йесі деп аталады.

Жеке жә не заң ды тұ лғ алардың арасындағ ы қ аржы қ атынастарының жиынтығ ы, салық тар жә не алымдар, салық салу ә дістері мен тә сілдері, салық заң дары жә не салық тарғ а қ атысты актілер, реттеуші органдар мен салық тар қ ызметтерінің жү йесі салық жү йесін қ ұ райды.Салық жү йесі мемлекеттің қ аржы кө здерін жасақ таудың ең негізгі қ ұ ралы болумен қ атар ел экономикасын қ айта қ ұ руғ а, ө ндірістің ұ лғ аюына, дамуына жә не саяси-ә леуметтік шаралардың толық іске асырылуына мү мкіндік туғ ызады.

Салық жү йесінің негізгі элементтеріне: салық стафкасы, салық базасы, салық жең ілдіктері жатады.Салық жү йесі жә не оның қ ызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сә йкес қ ызмет етуі керек.Сонда ғ ана салық жү йесі ө з қ ызметін жан-жақ ты жә не тиімді тү рде іске асыра алады.Дү ние жү зілік тә жіриебеде қ олданылып келе жатқ ан бірнеше принциптер бар. Оларды кезінде А.Смит кө рсеткен:

1. салық ә р салық тө леушінің табысына қ арай алынуы керек.

2. салық мө лшері мен тө леу уақ ыты алдын ала белгіленіп қ ойылуы керек.

3. ә р салық салық тө леушіге ың ғ айлы тә сіл арқ ылы алынуы қ ажет.

4. салық салу шығ ындығ ы неғ ұ рлым аз болғ аны қ ажет.салық жү йесі мемлекеттің заң актілеріне негізделеді. Олар салық тарды алу жә не қ ұ рудың нақ ты ә дістерін белгілейді. Салық тарды мынадай белгілері бойынша топтастыруғ а немесе жіктеуге болады:

· салық салу объектілеріне қ арай;

· салық алу ә дістеріне қ арай;

· салық тың мө лшерін анық тау ә дісіне қ арай;

· Салық тарды пайдалану тә ртібіне қ арай;

 

1. Салық салу объектісіне қ арай табыстар (жалақ ығ ы рентағ а, табысқ а жә не т.б) жә не мү лік (жерге, кә сіпорындарғ а, ү йге, пә терлерге жә не т.б.) тү рлеріне бө лінеді.

2. Алу ә дістеріне қ арай салық тар жанама жә не тікелей болып бө лінеді.Тікелей салық негізінен табысқ а салынатын салық болса, жанама салық тұ тыну салығ ы болып табылады. Тікелей салық мемлекеттің жалпы қ ажеттеріне жұ мылдыратын инструмент. Тікелей салық табыстардан тікелей алынатын салық (табыс салығ ы) немесе мү лік иелерінен алынатын салық (меншікке салық немесе мү лік салығ ы).

Жанама салық тар тауарлардың бағ асының қ ұ рамына кіреді жә не тауарлар сатылғ анда тұ тынушылардан алынады. Бұ л жерде жанама салық тың екі позициясын акциз жә не баж салығ ын атап ө туге болады.Акциздер –ішкі нарық та салынатын тауарларғ а салық.Сонымен қ атар, акциздер, біріншіден, жеке тауарлардың бағ аларына қ осылатын қ осылымдар (мысалы темекі ө німдері, ішімдіктерге), екіншіден, универсалды акциздер-сатылатын тауарлардың жалпы қ ұ нына салынатын салық тар(мысалы сатудан тү сетін салық қ осылғ ан қ ұ нғ а салық жә не т.б)

Баж салығ ы-мемлекеттік шекарадан ө тетін тауарлардан, яғ ни транзиттік тауарлар мен импорттық тауарлардан алынатын салық тар.

3. Салық тың мө лшерін анық тау ә дісіне қ арай, пропорционалды салық мө лшерлі – мү ліктің қ ұ нына немесе табысын сомасына байланысты емес тұ рақ ты процент стафкалы салық тар жатады. Прогрессифті салық тар мө лшері, салық стафкасының і ө суі табыстың ө суімен байланысты болады. Регрессивті салық тар жағ дайында табыс ө скен сайын салық стафкасы тө мендеп отырады.

4. Пайдалану тә ртібіне байланысты салық тар жалпы жә не арнайы немесе мақ сатты болып бө лінеді. Жалпы салық тар мемлекеттің орналық тандырылғ ан қ орына немесе мемлекеттік бюджетке тү седі. Мақ сатты немесе арнайы салық тар белгілі бір нақ ты бір іс ә рекеттерге немесе шараларды жү зеге асыру ү шін пайдалынады.

5. Салық ты алатын жә не иелік ететін мекемелерге қ арай салық тар мемлекеттік жә не жергілікті болып екі топқ а бө лінеді. Мемлекеттік салық тарды орталық басқ ару органдары белгілейді жә не алып отырады. Жергілікті салық тарды тиісті территориядағ ы жергілікті басқ ару органдары реттейді.

Мемлекет салық механизмі арқ ылы экономикалық ө суді ынталандыра алады. Экономиканың тиімділігің арттыру ү шін мемлекет салық салудағ ы жең ілдіктер беру жолымен кү рделі қ аржыны ынталандырып тұ тыну мен инвецтисияны қ олдап, тауарларғ а жиынтық қ оғ амдық сұ раныстың ө суі ү шін қ олайлы жағ дай жасайды. Бү кіл экономикалық конъюгтураны ынталандырудың басты шараларына, мысалы, 80 жылдарда АҚ Ш ү кіметінің басына келген Рейген ә кімшілігінің салық тарды едә уір қ ысқ артуы жатады. Бұ л бағ дарламаның теориялық негізі ретінде американың экономисі А.Лаффердің теориясы алынғ ан. Ол салық ты азайтудың нә тижесінде мемлекеттің экономикалық ө суі мен табыстың кө беюін дә лелдеді (Лаффер қ исығ ы деп аталады.) Лаффердің ойынша, корпорациялар табысына шектен тыс салық стафкасын кө теру олардың кү рделі қ аржығ а деген ынтасын жояды, ғ ылыми техникалық прогрессті тежейді, экономикалық ө суді баяулатады, сө йтіп мемлекеттік бюджеттің тү сімдеріне кері ә сер етеді.

Лаффердің қ исығ ы 1 – суретте кө рсетілген. Ордината ө сінде салық стафкалары (R), абсциссада бюджеттке тү сімдер (Ү) кө рсетілген. Салық стафкасы ө скенде мемлекет табысы ұ лғ аяды.

Салық стафкасының қ олайлы мө лшерін R₁ белгілесек, ал салық ты одан ә рі кө бейту ең бекпен кә сіпкерлік ынтасын тө мендетеді. 100% -дық салық салу мемлекеттік табысты 0-ге тең ейді, ө йткені, ешкімде тегін жұ мыс істегісі келмейді. Басқ аша айтқ анда, салық ты азайту қ ор жинауды, инвестицияны, жұ мыс пен қ амтуды арттырып жыйыетық табыстың кө лемін ұ лғ айтады.

Нарық қ атынастары қ анат жайғ ан кезде кә сіпкерлер мен ү кіметтің, басқ а да қ оғ амдық ұ йымдардың жеке адамдардың ө зара экономикалық қ атынастары қ атаң тү рде салық пен тө лем арқ ылы реттеліп отыру қ ажет. Ол меншіктің кө п тү рлілігімен де тығ ыз байланысты.ү кімет қ аржысын толық тырудың басты жолы – салық жү йесі. Айталық, 1989 ж бұ рынғ ы КСРО-ның табысы қ ұ рамындағ ы тікелей жә не жанама салық тың ү лесі 70% астам болса, Францияда ол да 45, 6%, Норвегнияда 47, 8%, ал Швецияда 50, 68%