Тақырып : Қаржы жүйесі

 

Жалпы ұ лттық ө німді ө ндіру, бө лу жә не пайдалану процесінде, ақ ша, тауар айналысынан оқ шауланып, дербес қ озғ алыста болады. Соның негізінде, біріншіден, ақ ша айналысы жә не екіншіден мемлекеттің, халық тың, шаруашылық субъектілерінің ақ ша қ орлары қ ұ рылады. Ерекет ету, пайдалану ә дістеріне қ арай қ аржы формасына ие болады.

Ақ ша қ орларын қ ұ ру, бө лу жә не пайдалану туралы мемлекеттер арасындағ ы, мемлекетпен заң ды жә не жеке тұ лғ алар арасындағ ы пайда болатын экономикалық қ атынастар жү йксіп қ аржы деп атайды.

Қ аржының мә ні оны атқ аратын қ ызметтерінен кө рінеді. Оларды іріленген тө рт топқ а бө луге болады: бө лу, реттеу, бақ ылау, ынталандыру жә не фискальды.

Қ аржының бө лу қ ызметі қ оғ амдық ө ндірістің ә р тү рлі сфералары арасында ұ лттық табысты, жалпы ұ лттық ө німді бө лу жә не қ айта бө лу процесімен байланысты. Мемлекет салық тар арқ ылы ө ндіріс жә не ә леуметтік салаларды дамыту мақ сатында кә сіпорындардң, фрималар пайдаларының, азаматтарының табыстарының бір бө лігін бө леді жә не қ айта бө леді.

Қ аржының бақ ылау қ ызметі қ оғ амдық ө ндірістері меаро-микроэкономикалық процестерді реттейтін маң ызды қ ұ рал ретінде кө рінеді.

Қ аржының ынталандыру қ ызметі ғ ыыми-техникалық прогрестің дамуые ынталандырады, сондай-ақ салық ставкаларын реттеу арқ ылы мемлекеттік кейбір ө ндірістерді жә не салаларды жедел дамуына жұ мыс орындарының кө беюіне жағ дай жасайды.

Қ аржының фискальды қ ызметі салық тар арқ ылы кә сіпорынардың жә не азаматтардың табыстарының бір бө лігін мемлекет аппараты, елдің қ орғ анысы жә не ө ндіріс емес сфералары қ аржыландыру болып табылады.

Қ оғ амдағ ы ақ ша қ орларын қ ұ ру, бө лу жә не пайдалану процесіне туатын экономикалық қ атынастар қ аржы қ атынастарын қ ұ райды.

Қ аржы қ атынастары кез келген елде мемлекетпен заң ды жә не жеке тұ лғ алар жеке жә не заң ды тұ лғ алар, заң ды тұ лғ алар, жеке мемлекеттер араларынла қ атынасады.

Ұ лттық экономика шең беріндегі қ аржы қ атынастарының жиынтығ ы мемлекеттік қ аржы жү йесін қ ұ райды. Ол орталық танғ ан (мемлекеттік) жә не орталық танбағ ан (мемлекеттік емес) қ аржылардан қ ұ рылады.

Орталық танғ ан қ аржылар – қ аржы жү йесінің басыт бө лігі. Оғ ан мемлекеттік бюджет жү йесі (мемлекеттік несие, мемлекеттік ә леуметтік сақ тандыру, мемлекеттік жә не жеке мү ліктік сақ тандыру) кіреді.

Орталық танбағ ан қ аржыларды шаруашылық суъектілердің жә не халық тың қ аржылары қ ұ райды.

Сонымен қ атар ө ндірістің салалы ерекшеліктеріне қ арай қ аржы жү йесі ө неркә сіп, қ ұ рылыс, ауыл шаруашылық, білім, ғ ылым, денсаулық сақ тау жә не т.б. қ аржыларына бө лінеді.

Мемлекеттік қ аржы – қ аржы жү йесінде маң ызды орын алады. Мемлекеттік қ аржы – мемлекеттің қ ызметін (халық шаруашылыын басқ ару, қ орғ аныс, ә леуметтік сфера жә не т.б.) қ аржыландыруғ а арналғ ан ақ шалай қ орлар жү ұ йесі. Мемлекеттік қ аржы жә не басқ а қ аржы ресурстарын жұ мылдыру механизімін де қ амтиды.

Шаруашылық субъектілердің қ аржылары экономиканың алғ ашқ ы буынының дең гейіндегі ұ дайы ө ндіріс жә не ө ндіріс процесін қ амтамасыз ететін ақ ша қ орларының жү йесі болып табылады.

Халық тың қ аржысы – халық тың ең бегі жә не басқ адай қ ызмет етуінің нә тижесінде қ ұ ралатын ақ ша қ орлары. Халық бұ л қ орларды ө з меншігін жә не материалдық жағ дайларын ұ лғ айту мақ сатында пайдаланылады. Сонымен қ атар, жұ мылдыру механизмі (салық, зейнеткерлік жә не сақ тандыру жү йесі, кеден, ренталық жә не басқ а да тө лемдер) халық қ аржысына жә не шаруашылық субъектілердің қ аржысына бағ ытталғ ан.

Қ аржы жү йесін ұ йымдастыру принциптері ә р тү рлі болуы мү мкін. Сондай-ақ, кооперативті, акционерлік кә сіпорындарды, жеке кә сіпкерлікті, шаруа қ ожалық тарының дамуына жағ дай жасау. Осы шаруаларды жү зеге асырудағ ы мемлекеттің негізгі міндеті тиісті қ ұ қ ық тық база қ ұ руды, кә сіпкерлерге салық жағ ынан жең ілдік жасауды, несие жағ ынан да жең ілдіктер беруді кө здейді.