Шартты рай

(Conjunctivus)

Шартты райда сө йлеуші іс-ә ркеттің, қ имылдың шартын білдіреді. Рецептурада латынның шартты мағ ыналарының біреуі ғ ана беріледі – іске жұ мылдыру, бү йыру. Қ азақ тілінде етістік шартты райдың жалғ ауымен беріледі:

Араластырыл сын

Белгілен сін

Praesens conjunctivi activi et passivi осы шақ тың негізінен жә не жіктік жалғ аулардың (негізгі етіс, ырық сыз етіс) қ осылуы арқ ылы жасалады. Жіктеудің І тү рінде негізіндегі «а» «е» дауысты дыбысына ауысады. Жіктеудің ІІ, ІІІ, IV тү рлерінде негізіне «а»- жұ рнағ ы қ осылады.

PCA (осы шақ шартты рай негізгі етіс)	PCP (осы шақ шартты рай ырық сыз етіс)
Жіктеудің І тү рі   Жіктеудің ІІ тү рі   Жіктеудің ІІІ тү рі   Жіктеудін ІVтү рі	sign – e - t sign – e –nt   misce –а- t misce –а – nt   repet –a –t repet – a -nt   audi –a- t audi – a - nt	sign – e - tur sign – e –ntur   misce –а - tur misce – а- ntur   repet –a –tur repet – a –ntur   audi –a - tur audi – a - ntur

§ 11. Бұ йрық рай (Imperativus)

Бұ йрық райдың екі формасы бар: екінші жақ тың жекеше жә не кө пше тү рлері.Бұ йрық райдың жекеше тү рінің І, ІІ, I тү рлерінде тұ йық райдың – re жалғ ауының алып тасталуы арқ ылы жасалады, ал жіктеудің ІІІ тү рінде е жалғ ауы жалғ анады. Бұ йрық райдың кө пше тү рінің екінші жағ ын жасау кезінде жіктеудің І, ІІ, IV тү рлерінде етістіктің негізіне – te жалғ ауы, ал жіктеудің ІІІ – тү рінде -ite жалғ ауы жалғ анады.

 

Imperativus
Екінші жақ тың жекеше тү рі	Екінші жақ тың кө пше тү рі
I cura – (емде) II misce – (араластыр) III solve – (еріт) IV audi – (тың да)	cura – te (емдең дер) misce – te (араластырың дар) solv – i - te (ерітің дер) audi – te (тың даң дар)

§12. Рецепте кездесетін етістіктер

Рецепте етістіктер бұ йрық жә не шартты райда қ олданылады. (Іmpеrаtivus et Conjunctivus).

Рецепттерде етістіктердің қ олданылуы.

Imperativus	Conjunctivus
Da. Бер. Signa Белгіле Misce. Da. Signa Араластыр. Бер Белгіле	Detur. Берілсін. Беру Signetur. Белгіленсін. Белгілеу MisceaturАраластырылсын Араластыру
Sterilisa. Зарарсыздандыр Repete. Қ айтала Da tales doses numero Саны осындай мө лшерімен бер	Sterilisetur.Зарарсыздандырылсын Зарарсыздандыру Repetatur.Қ айталансын. Қ айталау. Dentur tales doses numero Саны осындай мө лшерімен берілсін саны. Осындай мө лшермен берілсін саны.

§13. Рецепте fierі деген етістіктің қ олдану мысалдары

Imperativus	Conjunctivus
Misce, fiant species Misce, fiat pulvis	Қ оспа жасау ү шін араластыр
Ұ нтақ жасау ү шін араластыр
Misce, fiat unguentum	Жағ атын май жасау ү шін араластыр
Misce, fiat linimentum	Линимент жасау ү шін араластыр
Misce, fiat pasta	Паста жасау ү шін араластыр
Misce, fiat suppositorium rectale	Ректальды суппозиторий жасау ү шін араластыр
Misce, fiat suppositorium vaginale	Вагинальды суппозиторий жасау ү шін араластыр

3 сабақ

Латын тіліндегі химиялық номенклатура

Химиялық номенклатурағ а химиялық элементтері жә не оның қ осылыстары кіреді.

§14. Химиялық элементтер

Химиялық элменттердің латынша аттары атау кү йінде " um" жалғ ауына аяқ талады да септеудің II тү ріне жататын зат есімдері болып табылады. Мысалы: Kalium, in- калий

Ferrum, in - темір

Ережеден тыс: Sulfur, uris n / III -септеу/- кү кірт

Phosphоrus, i m /II- септеу/- фосфор

§15. Қ ышқ ылдар атаулары (қ ышқ ыл- Acidum, i n)

Қ ышқ ылдың латынша атауы екі сө зден тү рады: бірінші-“acidum” зат есім, екіншісі- қ иыса байланысқ ан I топтың сын есімінен болғ ан анық тауыш.

Оттекті қ ышқ ылдардың латынша атауының анық тауышының бейметалдың атауының негізіне " іс" - um немесе " os" деген жұ рнақ ты қ осып айтады.

" іс" - жұ рнақ қ ышқ ылдың тотығ у дә режесі жоғ ары екендігін білдіреді. /қ азақ атауында анық тауышы жалғ аусыз/.

" os" жұ рнақ қ ышқ ылдың тотығ у дә режесі тө мен екендігін білдіреді. /қ азақ атауында анық тауыштың - ты, -ті, -лы жалғ аулы/ білдіреді.

Мысалы: Acidum sulfur - ic-um - кү кірт қ ышқ ылы Acidum sulfur - os-um - кү кіртті қ ышқ ыл. Оттексіз қ ышқ ылдардың латынша атауының анық тауышы бейметалл атауына " hydro" деген приставка жә не " ic-um" жазылады. /қ азак атауында анық тауышы «сутек» деген сө збен аяқ талады./

Қ ышқ ылдардың жасалу модельдері

Латынша атау	Қ азақ ша атау	Оттектің мө лшері
Acidum...... іс (um)	жалғ аусыз	тотығ у дә режесі жоғ ары   жесікө п
Acidum...... os (um)	-ты, -ті	тотығ у дә режесі тө мен
Acidum hydro...ic (um)	сутек	оттексіз

Кейбір қ ышқ ылдардың атауы

Латынша атаулары	Қ азақ ша атаулары
а) Acidum aceticum A Acidum citricum A Acidum folicum Acidum nitricum	сірке қ ышқ ылы лимон қ ышқ ылы фоли қ ышқ ылы қ ышқ ылы
бAcidum arsenicosum Acidum nitrosum Acidum sulfurosum	мышьякты қ ышқ ыл азотты қ ышқ ыл кү кіртті қ ышқ ыл
Acidum hydrochloricum, Acidum hydrosulfuricum Acidum hydroiodicum	тұ з / хлорсутек/ қ ышқ ылы кү кіртсутек қ ышқ ылы йодсутек қ ышқ ылы

§16. Оксидтердің атаулары

Оксидтердің, гидроксидтердің жә не пероксидтердің атаулары екі зат есімнен тү рады: бірінші сың ары- ілік жалғ аулы элементтердің атауы, екіншісі- атау кү йіндегі оксидтердің тобының аты: oxydum, hydroxydum, peroxydum /септік бойынша ө згереді/.

Оху - деген тү бір қ ұ рамында оттегі бар екенін білдіреді.

Жасалу моделі

	Химиялық элемент (Gen) +оксид тобының аты
Латынша атауы	Саlсіі oxydum	Каlіі hydroxydum	Hydrogenii peroxydum
Қ азақ ша атауы	кальций оксиді	калий гидроксиді	сутек пероксиді

§17. Тұ здардың атаулары

Тұ здардың латынша атаулары екі зат есімнен тұ рады: бірінші сың ары - ілік жалғ аулы катионның немесе дә рілік заттың тривиальды аты; екіншісі -атау кү йіндегі анионның атауы /септік бойынша ө згереді/.

Оттексіз қ ышқ ылдардың тұ здарында аниондардың атаулары септеудің екінші тү ріне жататын /neutrum/ зат есімдерінен болады. / -id; um, id-i/, ал оттекті қ ышқ ылдардың тұ здарына — септеудің III тү ріне жататын masculinum зат есімдерінен болады /-as-atis, -is-itis/.

Негізгі тү здарда аниондардың аттары sub деген приставка арқ ылы ал қ ышқ ыл тұ здарда hydro деген приставка арқ ылы жасалады.

Аниондардың атаулары

Сө здіктегі тү рі	Септеу тү рі	латынша мысалдар	қ азақ ша баламасы
			жү рнақ	анионның аты
Nom GenРод as atis m	III	sulfas, atis m	-ат	сульфат
is itis	m	III	sulfis, itis m	-ит	сульфит
idum idi	n	II	sulfidum. in	-ид	сульфид

в) sub + nitras, atis m –негiзгi нитрат

г) hydro + tartras, atis m - гидротартрат

Натрий мен калий тұ здары

Натрий мен калий тұ здарының латынша атауын дә рілік заттың атауына natrium немесе kalium деген сө зді қ осып айтады. Сө з дефис арқ ылы жә не кіші ә ріппен жазылады.

Мысалы: сульфацил -натрий /тұ зы/- Sulfacylum (i) –natrium (i)

NB! Натрий кофеин - бензоаты

Coffeinum (i) – natrii benzoas (-atis)

§18. Эфирлердің атаулары (aether, eris m)

Эфирлер тұ здар сияқ ты екі зат есімнен: ілік септікте берілген катионның, атау септікте берілген анионның атауынан тү рады. Эфир атауының қ ұ рамында yl деген бө лшек міндетті тү рде кіреді.

Эфирлердің жасалу моделі

 

	катион	+ анион	Қ азақ ша атауы
Nom.	Methylii Phenylii Amylii	salicylas salicylas nitris	метил салицилаты фенил салицилаты амил нитриті
Gen.	Methylii Phenylii Amylii	salicylatis salicylatiss nitritis	метил салицилатының фенил салицилатының амил нитритінің

NB! Қ азақ тілінде эфирлердің атауы екі сө зден тұ рады, ал орыс тілінде бір

сө зден /фенилсалицилат; амил нитрит./

 

 

Химиялық номенклатура Жаттығ улар

1. Қ ышқ ылдардың жасалуы

Nom.et Gen. sing. форм. қ ышқ ылдардын латынша атауларын

жазың ыз.

а) тотыгу дә режесі жоғ ары

Ү лгі: бор қ ышқ ылы