Гумус мөлшеріне байланысты түйіртпек түзілу жағдайы.
Агрегаттар мөлшері 2- 0,25 мм. Химиялық факторлар. Үгілу мен топырақ түзілу кезінде пайда болған жаңа химиялық қоспалар, ерімейтін түрге өткен жағдайда, суға төзімді агрегаттар түзуі мүмкін. Мысалы топырақта Са,Со3, магнисиликаты, темірсиликаты және т.б. – ерімейтін немесе жеке ерімейтін қоспалар түзін, топырақтың механикалық элементтерін цементтеп желімдеп содан суға төзімді агрегаттар түзеді. Биологиялық факторлар. Түйіртпек түзілуде биологиялық және биохимиялық факторлардың маңызы зор. Суға төзімді агрегаттардың қалыптасуында гумустың және микрорганизмдердің мөлшері мен тығыз байланысты. Ерекше топырақта жоғары деңгейде түйіртпек түзілуде гидролизденген органикалық (гемоцелюлоза, целюлоза, ақуыз), және топырақ саңырауқұлақтары мен грибтардың атқаратын орын бөлек. Е.И. Мишуткин және басқалар топырақ түйіртпектерін түзуде жаңа түзелген органикалық заттар мен микрорганизмдердің ролін ерекше атап өтті.
Микроорганизмдерге байланысты топырақтың агрегаттың құрамының өзгеруі.
Топырақ түйіртпектілігі мауысымдық жаңаруы байқалады жыл сайынғы түйіртпектік агрегаттардың пайда болуы микроорганизмдердің мауысымдық белсенділік іс әрекетіне тиесілі, олар пайда болған өсімдік пен жануарлар қалдықтарын өңдеп, белсенді гумусқа айландырады. Бұл құбылымда топырақтағы жәндіктер мен микроорганизмдерінің атқаратын ролі зор, (ерекше жауын құрттарының маңызы зор). Түйіртпектілік түзілуде В.Р.Вильямстің пікірі бойынша аэробты және аэробты жағдайда органикалық заттардың үздік ыдырауының әсерінен ең қолайлы жағдай тумақ. Мүндай жағдайда органикалық заттардың толық минерализациясы жүрмейді, органикалық коллоидты заттар қалыптасқан, олар сіңірілген кальций арқылы қайтарылымсыз коагуляцияға түсіп одан бегін түйіртпектілік түзіледі. Топырақты өңдеу және оны суғару мауысымдық және жалпы топырақта түйіртпектілік түзілуге аят келеді. Гумус қара топырақты суғарған кезде микроорганизмдердің әсерінен органикалық заттардың ыдырауынан азайады. Ф.Ю. Гельцердің мағлұматы бойынша ұзақ уақыт бойы боз топырақтарды суғарған кезде топырақтағы органикалық көміртек 0,2-0,4% азайған.Жыртылған қабат бойынша бүл 5-10 т/га немесе 9-18 т/га органикалықзатқа тең. Жаппай беткі суғару және сумен басу кезінде топырақта ауа көбікшесін туғызады, олар түйіртпектін агрегаттардан шыққан кезде, оларды жарып, ұнтақтап майдалайды. Соның нәтижесінде түйіртпекті агрегаттар шаңданып түйіртпексіз массаға айналады. Кепкен кезде мүндай түйіртпексізденген топырақ беті қатып қалған қабыршыққа айналады. Міне сондықтан топырақтарды жалпақ беткі ағыс пен немесе оны бастапқы суғармау керек. Жыртылған қабатта түйіртпектілікті сақтау, қорғау, жақсарту шараларының бірі болып ондағы органикалық заттар мөлшерін көбейту, топырақ құрамы мен қасиетіндегі коллоидтарды жақсарту, топырақты тиімді өндеу боп саналады.
Ара топырақтың түіртпектілігі.
Түйіртпектілікті жақсарту үшін органикалық заттар мөлшерін арттырып, көң мен қорда беріп, жыртылған жерді 15-20 жылға тыңайту арқылы іске асыруға болады.Көп жылдық шөптер етіп, ауыспалы егістікті еңгізіп, суармалы жерлерде көк балауса тыңайтқышын қолдану керек. Күшті сілті топырақтар (кебірлер, сор) коллоидтардың қозғыштығына және коллоидтардың коагуляцияға түспеуінің салдарынан оларға көбінесе түйіртпексіз келеді, Бұл топырақтарға танып және көп жылдық шоптер егін, ауыспалы жүені дұрыс еңгізген жағдайда топырақ ертасы бейтараптанып, органикалық және минералдық топырақ коллоидтары қайтарымсыз коагуляцияға түсіп, топырақ түйіртпектілігі біртіндеп жақсарады.
|
