Телофаза

Респираторный отдел легкого осуществляет ф-ию газообмена и состоит из структурно-функциональных единиц - ацинусов, каждый из кот-х вкл-т респираторные бронхиолы 3 порядков, альвеолярные ходы и альвеолярные мешочки. Ацинусы разделяются тонкими прослойками СТ, 12-18 ацинусов это легочная долька.

1. Респираторные бронхиолы выст-ны однослойным кубическим эпителием, состоящим из клеток Клара и отдельных реснитчатых клеток; частично их стенка предст-на альвеолами, образованными плоскими клетками, в них осущес-ся газообмен.

2. Альвеолярные ходы- ответ-ся от респират-х бронхиол; их стенка обр-на альвеолами, между кот-ми кольцеобразно распол-ся пучки ГМК, выступающие в просвет и имеющие булавовидную форму.

3. Альвеолярные мешочки - скопления альвеол на дистальном крае альвеолярного хода. Альвеолы – округлые образования, диаметр 200-300 мкм, выстланы плоским эпителием. Эпите-ю выстилку альвеол обр-т альвеолоциты. Различ-т:

а) Альвеолоциты 1 типа: плоские, неправ-й формы, сод-т слабо развит-е органеллы и большое кол-во пиноцитозных пузырьков. Зан-т 95% площади альвеол, но 50% из кл-к состава выстилки.

б) Альвеолоциты 2 типа кубич-й формы, апик-я повер-ть сод-т микроворсинки, в цитоплазме плотные гранулы (ламиляр-е тельца), гранулы сод-т поверхностно-активное в-во липопротеидной природы - сурфактант.

Функции сурфактанта: 1) способ-т расправлению альвеол и препят-т слипанию их стенок при дых-х движениях 2)формир-е противоотечного барьера, препят-т выд-ю жид-ти из интерстиция в просвет альвеол 3) бактерицидная 4)иммуномодул-я 5)стим-я активности альвеолярных макрофагов.

Структуры, отделяющие просвет альвеолы от просвета капилляров образуют аэрогематический барьер (воздушно-кровяной барьер).

В его состав входят: слой сурфактанта, истонченная цитоплазма альвеолярной клетки 1 типа, слившаяся базальная мембрана альвеолярной клетки 1 типа и эндотелиоцита, истонченная цитоплазма эндотелиоцита капилляра. Этот барьер тонкий – 0,5 мкм, через него проникают газы. Это достигается тем, что напротив тонкого участка респираторного альвеолоцита располагается неядросодержащая часть эндотелиоцита.

В межальвеолярных перегородках содержатся тонкие эластиновые волокна, редко (в старости больше) коллагеновые, большое количество капилляров, а в устье альвеолы могут быть 1-2 гладких миоцита (выталкивают воздух из альвеолы). Макрофаги и Т-лимфоциты могут выходить из капилляра в просвет альвеол и выполнять защитную иммунобиологическую функцию. Альвеолярные макрофаги являются первыми иммунологически активными клетками, фагоцитирующими бактериальные и небактериальные антигены. Выполняя функцию вспомогательных иммунных клеток, они осуществляют презентацию антигена Т-лимфоцитом и обеспечивают тем самым образование антител В-лимфоцитов.

Ақуызды және ақуызсыз заттар синтезіндегі жасуша құрамындағы компонентттердің өзара қатынасы. Секреция және олардың түрлері турлы ұғым.

24. Жасушаның өмір тіршілігі. Тіршілік цикліне сипаттама. Цикл кезеңдері (митозды бөліну, өсу және дифференциялану, белсенді қызметтік кезеңі, қартайып тозу және өлу) Әртүрлі жасушалардың тіршілік (өмір сүру) циклінің ерекшеліктері. Жасуша және оның құрамындағы компоненттердің репродукциясы. Жасушалар түрлі зиянды әсерлерге ұшырап, тозады, картаяды және ерте ме, кеш пе болсын өледі. Тұтастығын сақтап, өмір сүруін жалғастыру үшін, организм ескірген жасушалардың орнын басатын жаңа буынның жасушаларын өндіріп отыруы қажет. Сонымен, жасушаның бөлінуі тірі организмдер үшін өмірлік маңызды құбылыс. Ересек адамда секунд сайын миллиондаған жасуша бөлініп, өліп жатады. Бөліну алдында жасуша көлемін екі есе өсіріп, құрамдастар санын көбейтеді. Осы жағдайда ғана ол келесі буынның екі жас жасушаларын туындай алады. Оқтын оқтын қайталанатын осындай процестер циклдік д.а.

Жасушалық цикл деп аналық жасушаның бөлінуі арқылы екі дара жасушалар пайда болуынан бастап, олардың әрбірінің бөлінуіне немесе өлуіне дейінгі кезеңді атайды. Жасушаның өмірлік циклінің міндетті құрамдастары болып митоздық цикл, тыныштық күйі және көп жасушалы организмге қажет арнайы қызметтерді атқару кезеңі табылады. Митоздық цикл- бір бөлінуден келесі бөлінуге дейін жасушада өтетін процестердің жиынтығын атайды. Митоздық цикл екі негізгі бөліктерден тұрады: митоз және интерфазадан. Анда санда митоз кезеңімен үзілетін өмірінің ұзақ бөлігін жасуша интерфазада өткізеді

Митоздық циклМитоздық цикл — жасушалардың эмбриондық дамуын, өсуін, түзілуін және жас жасушалар арасында тұқым қуалау ақпараттарының көлемі мен құрамы жағынан тең берілуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар зақымданған мүшелер мен ұлпалардың қайта қалпына келуі сияқты тіршілік үшін маңызды құбылыстарды да қамтамасыз етеді. Мұны митоздық циклде — аналық жасушадағы тұқым қуалау материалының редупликациясы (екі еселенуі) мен осы материалдың жаңа ұрпақ жасушаларының арасында тең бөлінуінен көруімізге болады.Митоздың негізгі жүру жолдары Көбеюдің негізі ДНҚ-да жазылған генетикалық ақпаратты сақтау және тасымалдау болғандықтан, митоздың ең басты сипаты — ДНҚ-ның орналасатын жері хромосомалардыңкүйіне байланысты. Митоздық беліну кезінде бір диплоидті жасушадан (2п) генетикалық материалы теңдей бөлінген екі диплоидті жасуша түзіледі. Митоз төрт фазадан тұрады: 1. Профаза. 2. Метафаза. 3. Анафаза. 4. Телофаза.Профаза

Профазаядро көлемі үлкейіп, хромосомалар ширатыла бастайды, екі центриоль жасуша орталығы жасушаның полюстеріне ажырайды. Хромосомалар ширатылып, жіпшеге айналып, ядрошық бұзылады. Ядро кабықшасы ыдырайды. Жасуша орталығының центриольдері жасуша полюсіне тартылып, олардың арасындағы микротүтікшелері бөліну ұршығын түзеді. Профаза соңында ядро қабықшасы жеке фрагменттерге бөлініп, олардың шеткі ұштары қабысады. Нәтижесінде эндоплазмалық торға ұқсас ұсақ көпіршіктер түзіледі. Профаза кезеңінде хромосоманың ширатылуы тоқтамайды. Соңында қысқа әрі қалың хромосомаларға айналады. Ядро қабықшасы жойылғаннан кейін, хромосомалар цитоплазмада еркін әрі ретсіз орналасады. Бұл — метафазаның басталғанын білдіреді.

] Метафаза Метафазада хромосомалардың ширатылуы күшті жүреді және полюстерден бірдей қашықтықта орналасқан қыскарған хромосомалар жасуша экваторына бағытталады. Бөліну ұршығының түзілуі аяқталады. Хромосомалардың центромерлі бөліктері белгілі тәртіппен бір жазықтық бойына орналасады. Метафазада пентромер аймағында ғана байланыскан екіхроматидтен тұратын хромосома анық көрінеді. Әр хромосома екі хроматидтен тұрады. Экватор жазықтығына жинақталған хромосомалардың әрқайсысы ахроматин (бөліну жіпшесі) жіпшелеріне жабысады. Ахроматин жіпшесі бекінген хроматидтер жасушаның екі жақ полюсіне жылжиды. Бұл процес анафазаның басталғанының белгісі

. Анафаза Анафазада центромерлер бөлінелі де, осы кезеңнен бастап ахроматин жіпшелеріне бекінген хроматидтер бір-бірінея ажырап, жеке хромосомаларға айналады. Центромерлерге бекітілген жіпшелер хромосомаларды жасуша полюстеріне тартады, ал хромосома иықтары центромерлерге карай енжар түрде ілеседі. Сонымен интерфаза кезеңінде екі еселенген хромосомалар анафазада хроматидтерге айналып, жасушаның полюстеріне ажырайды. Жасушаның әр полюсінде бір хроматидтен тұратын хромосома, яғни бүл кезеңде жасушада екі диплоидті хромосома жиынтығы пайда болады. Анафазаның соңында хромосоманың шиыршығы жазылады, хромосомалар біртіндеп жіңішкеріп ұзарады. Бұл — телефазаның бастамасы.

Телофаза

Жасушаның митоздық бөлінуін телофаза аяқтайды. Хромосомалар полюстерге жиналып, шиыршығы жазылып, нашар көрінеді. Цитоплазманың мембраналық құрылымынан ядро қабықшасы түзіледі. Жануарлар жасушасында цитоплазма екі кішкене мөлшерлі жасуша денешіктеріне тартылу арқылы бөлінеді. Оны цитокинез деп атайды. Олардың әрбіреуінде бір диплоидті хромосома жиынтығы пайда болады. Хромосомалар екі жас жасушаға тең бөлінеді. Ядрошық түзіледі. Бөліну ұршығы бұзылады. Аналық жасуша екі жаңа ұрпак жасушаларына бөлінеді.

.] Митоздың биологиялық маңызы

Митоздың биологиялық маңызы зор. Көп жасушалы организмдерде генетикалық материал сақталмаса, мүшелер мен ұлпалардың құрылыстары мен қызметі тұрақты болмас еді. Митоз тіршілік үшін қажетті мынадай құбылыстарды қамтамасыз етеді: эмбриондық даму, өсу, зақымданғаннан кейінгі органоидтер мен ұлпаларды қайта қалпына келтіру, ұлпалардың қызметі кезінде тіршілігін жойып отыратын жасушалардың орнын толықтыру (тіршілігін жойған эритроц

27.Мейоз (гр. meіosіs — кішірею, азаю) — жетіліп келе жатқан жыныс клеткаларының (гаметалардың) бөлінуінен хромосомаларсанының азаюы (редукциясы). Мейоз кезінде әрбір клетка екі рет, ал хромосомалар бір-ақ рет бөлінеді. Осының нәтижесінде клеткалардың гаметадағы хромосомалар саны бастапқы кезеңдегіден екі есе азаяды. Жануарларда мейоз жыныс клеткалар пайда болғанда (гаметогенез), ал жоғары сатыдағы өсімдіктерде споралары түзіле бастағанда жүреді. Кейбір төмен сатыдағы өсімдіктерде мейоз гаметалар түзілгенде жүре бастайды. Мейоз барлық организмдерде бірдей жүреді. Егер де ұрықтанудиплоидтық клеткаларда жүрсе, онда ұрпақтардың плоидтығы келесі әр буында геометриялық прогрессиямен көтеріледі. Мейоздың арқасында гаметалар барлық уақытта гаплоидтыжағдайда болады, бұл организмнің дене клеткаларының диплоидтығын сақтауға мүмкіншілік береді. Мейоздың бөліну уақытындағы екі сатысын 1-мейоз және 2-мейоз деп атайды. Әрбір мейоздық бөлінуде төрт сатысы бар: профаза, метафаза, анафаза және телофаза. 1-мейоздың профазасы лептотена, зиготена, пахитена, диплотена және диакинез секілді бес кіші кезеңдерден тұрады. Лептотенаға (жіңішке жіпшелер сатысы) хромосомалардың тығыздалуы және спираль тәрізденуі тән. Зиготена (жіпшелердің бірігу сатысы) кезінде гомологты хромосомалар бір-біріне жақындап ұзына бойы жұптанады да, коньюгацияланады. Пахитена сатысында (жуан жіпшелер сатысы) гомологты хромосомалардың хроматидтері айқасады (кроссинговер). Нәтижесінде әр гомологта аталық және аналық тұқым қуалаушылық материал араласады. Диплотена (екі жіпшелер сатысы) гомологтар бір-бірінен ажырасуынан және хиазма пайда болуынан басталады. Диакинез (екі жіпшелердің ажырасу сатысы) хромосомалардың барынша жуанданып және спираль тәрізденуімен сипатталады; хиазмалар биваленттердің ұшына (шетіне) қарай жылжиды. Диакинез аяқталғанда, ядроның қабықшасы және ядрошықтар еріп, жойылып кетеді. Әр клеткада хромосомалардың саны мейоздың бастапқы кезеңіндей екі қатар (2N) емес, бір N болады. ІІ профаза өте тез өтеді немесе мүлдем болмайды. ІІ метафазада хромосомалар центромераларымен ұршық жіпшелерге жабысып, метафаза пластинкасында орналасады. ІІ анафазада әр центромера екі бөлініп, жаңа хроматидтер хромосомаларға айналып, қарама-қарсы полюстерге орналасады. ІІ телофаза екі гаплоидтық ядроның сыртында ядролық мембрана құрылуымен аяқталады. Мейоздың тізбектеліп екі бөлінуінің нәтижесінде бастапқы бір диплоидтық клеткадан төрт гаплоидтық клеткалар құрылады. Мейоздың биологиялық маңызы өте зор. Мейоз жыныс жолымен көбейетін организмдер ұрпақтарының хромосома санының тұрақтылығын қамтамасыз етіп, гаметаларда жаңа гендік комбинациялар пайда болуына мүмкіншілік береді.^[1]иттердің, түлеген тері, ішек эпителиі жасушаларының орнын алмастыру).

28.Эндорепродукция және полиплоидия Клетканың бөлінуін тоқтату үшін оны төмеңгітемпературада үстап, немесе колхицинмен әсер ететін болсак, онда ұршық микротүтікшелері бұзылып клетка өзінің бөліну процесін тоқтатады. Соның нәтижесінде үршықтар жоғалып, ал хромосома полюске ажырамай өзінің циклдік айналымын жасай береді және де олар ісініп ядро қабықшасымен жабылады. Тарамай кеткен хромосомдардың жиынтығының салдарынан үлкен жаңа ядро пайда болады. Олар бастапқысында хроматиндердің саны 4п және ДНҚ мөлшері 4с болады. Бұл диплоидты клетка емес, тетраплоидты клетка болып саналады. Мұндай полиплоидты клеткалар G₁ деңгейінен S-деңгейінен ауысады. Егерде колхицинді алып тастасак клетка митоз жолымен бөліне бастайды да үрпакка 4п санды хромосомдарбереді. Осының салдарынан полиплоидты клеткалар (4п, 8п, 16п т.б.) пайда болады. Мұндай жолмен полиплоидты өсімдіктерді алуға болады. Кейбір калыпты жағдайдағы диплоидты өсімдіктер мен жануарлар организмдерінде ДНҚ саны 2п болатын үлкен ядролы клеткалар кездеседі. Бүндай клеткалар бөлінген кезде, олардың хромосомалард диплоидты клеткаларға карағанда еселеніп көбейгені байқалады. Осындай текті клеткаларда ДНҚ мөлшері бірнеше есе көбейген, бүндай күбылысты эндорепродукция деп атайды. Осындай клеткалар көбінесехромосомалардың полюстерге ажырамауының салдарынан болады. Митоз процесінде бірнеше нүктелер пайда болады, ал олардың тақтауының салдарынан полиплоидты клеткалар пайда болады. Мұндай тоқтау көбінесе О₂ кезеңінен митозға ауысқанда немесе профазаға,метафаза кезеңдерінде үршық жіпшелерінің бұзылуының нәтижесінде болады. Цитотомияның бұзылуына сэйкес клетканың бөлінуінің тоқтауыиа байланысты екі ядролы және полиплоидтыклеткалардың түзілуі пайда болады. G₂ кезеңінен профазаға өткенде митоз блокадасының салдарынан келесі репликация цикліне, осының салдарынан ядрода ДНҚ мөлшері өссді. Морфологиялық тұрғыдан карағанда ядрода өзгерістер байқалмайды, тек қана оның көлемі үлкейеді. Осындай эндорепродукцияның түрі омыртқасыз жануарларда және де омырткалы жануарлар мен өсімдіктерде кездеседі. Кейбір омырткасыздарда митоздың токтауына байланысты полиплоидия дәрежесі маңызды болып келеді. Тритондардың алып нейрондарыпдағы ядроның үлкендігі 1мм шамасындай, ал оның құрамындағы гаплоидты ДНҚ2x10⁵ тең. Кейбір омыртқасыздардың 18-20 циклді эндорепродукциядан откен алып безді және нерв клеткаларындағы ДНҚ мөлшері 2 097 152с болады. Эндорепродукцияның бірі көрінісі - политения. Политения хромосомдар жіпшелерінің еселеп өсуі. Хромосомаларинтерфаза ксзіндс репликация цикліне ұшырайды, бірақ ажырамайды. Хромосомалардмң жіпшелерінің репликациясының және хромосома жіпшелерінің ажырамау салдарынанинтерфаза хромосомаларының политенді көпжіпшелі түрі пайда болады. Осындай алып политенді хромосомалар еш уақытта митозга қатыспайды, бірак оларда ДНҚ және РНҚ синтезі жүреді.^[1]

Эндомитоз. Эндомитоз деп клеткадағы хромосоманың репро-дукциялануы кйзінде ядроның бәлінбей жүру процесін айтады. Осының нәтижерінде клеткада хромосома саны көбейеді, кейде ол бастапқы санымен салыстырғанда ондаған есе артады. Эндомитоз өсімдіктердегі сияқты жануарлардың да әр түрлі тканьдердегі белсенді жұмыс істейтін клеткаларында кездеседі. Кейде хромосомалардың пайда болуы клеткадағы олардың санының өсуінсіз өтеді. Бұл кезде әр хромосома еселеп еседі, бірақ жас хромосома өзара байланысқан күйінде қалады. Бұл құбылыс лолитения деп аталады. Ол эндомитоздың жеке жағдайынан тү-рады. Политенді хромосомада жіпшелер саны 1000—2000 шамасына жетеді. Бұл кезде аса зор алып хромосомалар түзіледі. Политения құбылысы бірқатар диффереицияланған тканьлеткаларда байқалады және ол клетка ядросының ерекше байланысты болады.
Клетканың белінуі процесіндегі болатын ерекше ды бағалау үшін,
хромосоманың құрылысын және ұдайы дамып отыруын яғни оның
репродукциясын жан-жақты қарастыру қажет

29. Полижіпшелену (политения). Эндомитоздың жекелеген бір түрі деп қарастыруға болады. Полижіпшеленуде хроматидтердің көп редупликациялануы нәтижесінде алып хромосомаларды түзеді, бірақ центромералары ажырамайды. Мұнда хромосомалардың конденсациясы (ширатылуы) митотикалық хромосомаларға қарағанда төмен. Көптеген хромосомалар бір - біріне тығыз жанасып, олардың хромомералары көлденең дискілер мен пуффтар түзеді. Полижіпшелі хромосомалар алғаш дрозофила мен масаның дернәсілінің сілекей безінен, содан кейін өсімдіктердің әр түрлі тұқымдастарының эндосперм ядросы мен антипод ядросынан байқалған

31. Эмбриология – организмнің эмбрионалдық дамуы туралы ғылым. «Эмбриология» термині грек тілінен “em brio - қабықшаларда” дегеннен шығады. Медициналық эмбриология адамның эмбрионалдық дамуының заңдылықтарын, оның зақымдануының себептерін, эмбриогенезге сыртқы ортаның факторларының әсерін және эмбриогенезді реттеу механизмдерін зерттейді. Кейінгі кездерде медициналық эмбриология экстракорпоральдық ұрықтану мен ұрықтың даму мүмкіндіктерін зерттеуде.

, кешірек ол гистотрофты жол арқылы (жатыр түтікшесінің, жатыр бездерінің және бұзылған тіндердің өнімдерін қолдану) гематотрофты әдіске (тікелей қан арқылы) көшеді.
Эмбриональдық дамудың бастапқы кезеңі.
Ұрықтану. Ұрықтану – аталық және аналық жыныс жасушаларының бірігуінің нәтижесінде бір жасушалы организмнің – зиготаның пайда болу үрдісі, ол жатыр түтікшесінің ампулярлық бөлігінде өтеді. Ұрықтану 3 кезеңнен тұрады: 1)гаметалардың дистанттық әрекеттесуі; 2)контакттық әрекеттесуі; 3) пронуклеустардың бірігуі, синкарионның түзілуі. Жыныстық қатынас кезінде бөлінген 3 мл-ге жуық шәует құрамындағы 3*108 сперматозоидтар қынап күмбезіне құйылады. Шәуеттің құрамындағы шырыш, фруктоза, С витамині, простогландиндер және түрлі ферменттер қынаптың қышқыл ортасының рH-ын 6-6,5-ке дейін өсіреді. Мұндай сілтілі орта сперматозоидтардың 24-72 сағат бойы өмір сүруіне және олардың ұрықтандыру қабілетінің 12-24 сағт бойы сақталуына қолайлы жағдай болып табылады. Әйтсе де, аталық жасушалардың біразы өліп, жатыр түтігінің ампуласына тек 200-400 спермийлер жетеді. Бірінші саты - дистанттық әрекеттесу – жыныс клеткаларының қосылу мүмкіндігін жоғарылататын бейспецификалық факторлардың реттік жиынтығынан тұрады. Мұнда басты рольді жыныс клеткалары бөлетін гамондар атқарады:жұмыртқа клеткасы – гиногамон (І,ІІ), спермий – андрогамон (І,ІІ). 7 сағат бойы өтетін капацитация кезінде аналық жныс жолдарының бөлінділері әсерінен спермий акросомасындағы рецептор – гликозилтрансфераза жалаңаштанады. Дистанттық әрекеттесуде хемотаксис құблысы, яғни гиногамон І-дің концентрациясы жатыр түтігінің ампуласында жоғары болғандықтан спермийлер осы бағытқа миграцияланады.

Екінші саты – контактты әрекеттесу кезінде овоцитке жеткен 200-400-ге жуық сперматозоидтар оны қоршап, қабығымен әрекеттеседі. Ол акросома және оның ферменті – спермализин арқылы жүзеге асады. Спермализиндер мөлдір зонаны ерітіп, сперматозоид перивителлиндік кеңістікке шығады да спермий ооплазмаға енеді.

Үшінші саты. Кортикальді реакция – астында орналасқан кортикальді гранулдардың мембраналары плазмалеммамен тұтасып, ішіндегі заттарын шығарады. Мөлдір қабықтан қалыптасқан ұрықтану қабығы овоцитті полиспермиядан қорғайды.

Бөлшектену. Зиготаның митоз жолымен жүйелі түрде бөлініп бластомерлердің түзілуі. Ұрықтың бөлшектенуі 1-тәуліктің соңынан басталып, 3-4 тәуліктер арасында өтеді. Адам зиготасының бөлшектенуі бір тәуліктің аяғында толық, тең емес, асинхронды түрде жүреді. Пайда болған бластомерлердің (30 сағат ішінде) саны екеу. Бұл бластомерлердің біреуі «күңгірт», ал екіншісі «ашық» түсті. «Ашық» түсті бластомерлер ұсақ, олар ұрықтың ортасында орналасқан «күңгірт» түсті бластомерлерді бір қабат болып сыртынан қоршайды. Олардан трофобласт дамиды. Ал ішкі «күңгірт» түсті бластомерлер эмбриобласты құрайды. Одан ұрық дамиды. 3-ші және 4-ші тәулікте 7-12 бластомерлер, ал 50-60 сағаттан соң морула түзіледі. Морула – жұмыр келген шар тәрізді, құрамында 105-107 бластомерлері бар ұрық.

Имплантация – ұрықтың жатырдың шырышты қабығына енуі. Имплантацияның екі сатысын ажыратады: адгезия және инвазия. Жетінші тәуліктен бастап трофобласт пен эмбриобласттың инплантацияға дайындығы жүреді. Трофобласт жасушаларында құрамында ферменттері бар лизосомалары көбейіп,жатырдың шырышты қабығын бұзады да, ұрық оның астындағы дәнекер тініне енеді. Сөйтіп, ұрық ара қанымен тікелей байланысады. Ұрықтың анасында қан толы шұңқырлар (лакуналар) түзіледі. Гаструляциясының бірінші сатысында ұрық түйіні – ұрық қалқанына айналады. Имплантация 40 сағатқа созылады. Имплантациямен қоса ұрық жапырақшаларының түзілуі жүреді. Бұл ұрықтық дамудың қауіпті кезеңінің бірі болып табылады. Трофобласт имплантацияның бірінші сатысында жатырдың шырышты қабығына бекініп, екі қабатты цитотрофобласт және симпластотрофобластқа түрленеді. Ал, екінші сатысында симпластотрофобласт протеолитикалық ферменттер бөліп, жатырдың кілеегйлі қабығының эпителиін оның астындағы дәнекер тінін бұзады да, трофобласттан шыққан бүрлері қан тамырлар қабырғасына өтеді. Осының арқасында ұрықтың айналасында ана қаны толы шұңқырлар пайда болады, мұны имплантациялық шұңқырлар дейді. Алғашқы екі аптада ұрық ана тінінен бөлінген қалдық өнімдермен қоректенсе (гистиотрофты қоректену), ал кейін қоректік өнімді ана қанына алады (гематотрофты коректену). Ұрық ана қанынан қоректік заттармен қатар, одан тыныс алу процесіне керекті оттегін де алады. Мұнымен қоса, жатырдың шырышты қабығының қайта қалпына келуі тез арад жүзеге асады. Бұған дәнекер тінідегі гликогенге бай децидуальді жасушалардың қосар үлесі өте маңызды. Сонымен ұрықтың гистиотрофты қоректенуінің гематотрофтыға ауысуының арқасында эмбриогенездің келесі сатысы гаструляция мен ұрықжапырақшалары, ұрықтан тыс мүшелердің қалыптасуы басталады.

Ұрықтық кезең

Гаструляция – ұрық жапырақшаларының пайда болу үрдісі ұрық жасушаларының орын ауыстыру қабілетінің қалыптасуымен тығыз байланысты. Адам ұрығында гаструляция деламинация және иммиграция арқылы іске асырылады.

Деламинация – ұрықтың екі жапырақшаға - эпибласт және гипобластқа бөлінуі. Бұл құбылысқа белгілі бір мезгілде ұрықтың бластомерлерінің бөлінуі ұрықтың сыртқы бетіне параллельді жазықтықта өте бастауы, сонымен қатар жасушалардың бір қабаты екіге жарылуы жауапты. Осындай гаструляция барысында ұрық сыртқы жазық жасушалар қабатынан (эктодерма) және ішкі биік жасушалардан тұратын қабатынан (энтодерма) тұратын шарға айналады.

Иммиграция кезінде эктодерманың қабырғасынан жасушалар белсенді түрде бөлініп шығып екі жапырақшаның арасында үшінші жапырақшаны мезодерманы түзейді.

Гаструляцияның алғашқы фазасы эмбриогенездің 7 тәулігінде басталып имплантациямен қатар өтеді. Бұл фаза деламинация әдісімен іске асырылады. Эмбриобласт екі жапыраққа жарылады: сыртқы – біріншілік эктодерма немесе эпибласт. Эпибласт – трофобластқа бағытталған ұрықтың сыртқы беті, мұның құрамындағы жасушалардан эктодерма, мезодерма және хорда дамиды. Еікнші жапырақшасы бластоциста қуысына қарай бағытталған ішкі жасушалар тобы – гипобласт, мұның құрамына ұрықтық және ұрықтан тыс энтодерма материалдары кіреді. Ұрықтық дамудың сегізінші тәулігінде эпибласттан амнион көпіршігінің төменгі қабырғасы түзіледі. Ал гипобласттан сарыуыз көпіршігінің жоғарғы бөлігі дамиды. Деляминацияның соңынан апйда болған ұрықтың сыртқы және ішкі жапырақшаларынан бластоциста қуысына көшкен жасушалардан, ұрықтан тыс мезодерма қалыптасады. 11-тәулікке қарай бұл жасушалар бластоциста қуысын толтырады. Пайда болған мезинхима трофобластқа қарай өсіп, біртіндеп оның ішіне енеді. Осының нәтижесінде ұрықтан тыс мүше – хорион қалыптасады. Бұл хорион – біріншілік бүрлері бар ұрықтың бүрлі қабығы болып табылады.

Гаструляцияның екінші фазасы эмбриогенездің 14- 15-ші тәулігінде басталады, имиграцияның нәтижесінде жасушалар көшеді. Бұл амнион көпіршігінің түбіндегі жасушалардың белсенді түрде көбейіп алдымен ұрықтың алдыңғы артқы бөлігіне қарай, сосын ортасына жинақталып барып созылады да, осының нәтижесіне ұрықтың біріншілік жолағы пайда болады. Бұдан мезодерма қалыптасады. Ұрықтың бас бөлігіндегі бір топ жасушалар тобынан біріншілік түйін пайда болады. Бұл түйіннен хорда бастауы қалыптасады да, біліктік қаңқаны түзеді. Кейіннен хорда инволюцияға ұшырайды. Біріншілік жолақтың материалы сыртқы жапырақша мен ішкі жапырақша арасына көшіп, мезодерманың екі қанатшасын қалыптастырады. Осылардың нәтижесінде ұрық үш қабатты жалпақ дискі тәрізді болып құрамында экто-мезо-энтодермадан тұратын қалыпқа келеді. да

 

33. Прогенез - жыныс жасушаларының дамуы мен пісіп жетілуі. Аталық жыныс жүйесіне: ен, тұқым немесе ұрық жүретін жолдар, көпіршікті бездер, қуық түбі безі т.б. Аналық жыныс жүйесіне: аналық жыныс безі мен қосымша мүшелері: жатыр, түтігі мен қынап жатады. Гаметалардың генетикалық, метаболизмдік және физиологиялық ерекшеліктері бар. Біріншіден, гамета ядросының генетикалық аппараты хромосомалардың гаплоидтық жиынтығынан (n=23 хромосомдар) тұрады. Ұрықтану кезінде жыныс жасушалар заготаға бірігіп, хромосомдар жиынтығының адамға тән диплоидты саны қалпына келеді. Екіншіден, жыныс жасушалар зат алмасу деңгейінің төмендігімен өзгешелінеді, атап айтқанда, оларда ДНҚ синтезделмейді және РНҚ мен ақуыздардың синтезі баяу өтеді. Сондықтан олар әртүрлі зиянды заттардың әсеріне белгілі дәрежеде резистентті (төзімді) болып келеді. Осы қасиеті арқасында гаметалар генетикалық ақпаратың ұрпақтар қатарында өзгерілмей берілуін қамтамасыз етеді. Физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты, аталық және аналық гаметалар арасында да бірнеше айырмашылықтар бар.

Көбею кезінде аталық жыныс жасуша екі негізгі қызметтерді атқарады: 1) хромосомдардың гаплоидты жиынтығын аналық жыныс жасушасына ендіру.; 2) оның даму бағдарламасын іске қосу. Аталық жыныс жасушасы сперматозоидтың өлшемі ұсақ, диаметрі 4-5 мкм, уз. 70 мкм, көлемі аналық жыныс жасушасынан, көлемі аналық жыныс жасушасынан 300 есе төмен. Пішіні сүйір, жылдамдығы өте жоғ. 30-50 мкм/сек. Оның жылжуын құйрығы қамтамасыз етеді. Сперматозоидтар қынаптан жатыр түтігіне дейінгі 20 см аралықты үш - төрт сағатта өтеді. Сперматозоидтардың тағы бір ерекшелігі олардың спермада орасан көп болуы 150-400 млн. Егер бұл көрсеткіштен төмен болған жағдайда олигоспермия дамып, ер адамда бедеулікке ұшырайды. Сперматозоид төрт бөліктен тұрады: басы, мойны, денесі, құйрығы. Плазмолеммамен қапталған. Басының пішіні бет жағынан қарағанда дөңгелек болады, қырынан жалпақша. Мұнда ДНҚсы жинақталған активті емес гаплоидты ядросы бар. Оның құрамындағы 23 хромосомдардың 22сі аутосома, ал 1уі жыныс хромосомдар. Х немесе У. Мойны проксималды және дистальды цетроилдерден тұрады. Спермийдің аралық бөлігі спиральды түрде қоршалған митохондриялардан тұрады. Құйрығы 9 жұп микрофибрилдерден тұрады. Олар серпімділік қасиет береді, сыртынан фибрилді футляр қаптайды. Аналық жыныс жасушасы ( овацит) өлшемі үлкен шар тәрізді пішінге ие, өздігінен қимылдай алмайтын, диаметрі 130-200мкм, көлемі сперматозоидтан 300 есе жоғары болады. Цитоплазмасында ЭПТ, рибосомдар жыне Гольджи аппараттары жақсы дамыған, қоректік макромолекулалары (фосфолипид, көмірсулар) бар. Овоцит өлшемі үлкен болғанымен, ядросының хромосомдар жиынтығы гаплоидты және ол жыныс хромосомдардың тек қана Х типіне жатады. Ядрошығы жақсы дамыған. Екінші ерекшілігі уш қабатты (плазмолемма, жылтырақ зона, фолликулдық жасушалар) қабығының болуы. Жылтырақ зона рецепторлар рөлін атқарады. Фолликулды жасушалар қорғаныс және трофикалық қызмет атқарады. Плызмолемма қабат б.таб.

33. Ұрықтану — аталық және аналық жыныс клеткаларының қосылуынан зиготаның пайда болуы. Ал бұл жаңа организмнің бастамасы болып табылады. Ұрықтану негізіне жынысты көбею және ата-анасынан ұрпағына тұқым қуалайтын белгілердің берілуі жатады. Ұрықтанудың биологиялық маңызы: 1)қалыпты онтогенезді қамтамасыз етуге толық жарамды хромосомалардың диплоидтық жиынтығын қалыптастыру; 2) аналық жыныс жасушаның ақырғы пісіп жетілуіне, яғни овогенез аяқталуына түрткі болу; 3) хромосомдық жынысты анықтау (егерде ұрықтану Х типті спермиймен өтсе,жынысжыныс хромосомдардың ХХ жиынтығына иеленген зигота пайда болып, одан аналық жынысты организм дамиды, ал, У типті спермиймен аталық жынысты); 4) овоциттің мұнан былайғы дамуын ынталандыру; Ұрықтану бір мезетте емес ол үш кезең бойы өтетін процесс: 1) гаметалардың дистанттық (алыстан) әрекеттесуі және жақындасуы;2) олардың контакттық (жанасу) әрекеттесуі және овоциттің активтендірілуі; 3) сперматозоидтың аналық жыныс жасушаға енуі және кейін сонымен бірігуі, яғни сингамия. Овоцитте мейоздың екінші бөлінуі аяқталып, ІІ ретті овоцит кемелденген жұмыртқа жасушасына айналады. Бұл кезде пайда болған екінші полярлық денеше бірден дегенерацияға (кері даму) ұшырайды, ал, спермийдің құйрығы ыдырайды. Сперматозоидтың ядросы түсі қоңырлау болатын аталық пронуклеуске, ал, овоциттікі аналық пронуклеуске айналып, өзара жақындасады. Олардың мембраналары бұзылғаннан кейін, ішіндегі генетикалық материялдары бірігуі нәтижесінде, сомалық жасушаларға тән хромосомдардың диплоидтық жиынтығына ие ортақ ядро – синкарион қалыптасады. Мұны зигота деп атайды. Сілтілі орта (рН 6-6,5) сперматозоидтардың 24-72 сағ. бойы өмір сүруіне және олардың ұрықтандыру қабілетінің 12-24 сағ бойы сақталуына қолайлы жағдай болып табылады. Эмбриогенез – зиготаның бірінші бөлінуінен бастап, нәресте дүниеге келуіне дейінгі процестерді қамтитын онтогенездің бастапқы кезеңі.

35. Зигота – аталық және аналық гаметалардың қосылуы нәтижесінде пайда болған, хромосомалардың диплоидтық жиынтығына ие жасуша; Әрбір гамета хромосомдарының гаплоидты жиынтығының құрамындағы генетикалық материал геном деп аталады. Зиготаның цитоплазмасында ооплазмалық сегрегация (бөлектену) құбылысы немесе цитоплазманың компартменттелу өтеді. Компартменттелуі дегеніміз овоцит цитоплазмасының макромолекулалық құрамы бойынша ерекшеленген зоналарға бөлектенуі, яғни ооплазмадағы әртүрлі заттардың бір бірінен ажырап, аттас макромолекулалардың шоғырланып, цитоплазманың бірнеше бөліктерінде оқшаулануы.

41.Адамнын плацентацы.Плацента(бала орны)-эмбриогенездин 3-айында тузилип,анна мен наресте организмдерин байланыстыратын урыктан тыс уакытша агза.Ол урык дамуын камтамсыз ететин бирнеше кызмет аткарады: 1 тыныс алу,2транспорттык,3 экскреторлык 4 миометрий 5 иммундык 6 эндокриндик 7 барьерлик. Плацента 2 боликтен турады. Урыктык (нарестелк)жане аналык.Урыктык болиги хорион бурлеринен курылган. П.Аналык болиги – жатырдын тури озгертилген шырышты кабыгынын (эндометрийдин) децидуальды,яггни босанганнан кейин тусип калатын кабатынын урык пен миометрий арасындагы болиги.Ана-наресте жуйеси:Жуктилик кезинде,плацента аркылы тыгыз байланыскан 2 организм ана-н.жуйесин курайды.Ана мен н. организмнде 3 механизм калыптаскан:рецепторлык,реттейтин,орындаушы.Рецепторлык нарестенин жагдайы туралы акпарат кабылдайды,ал олардын титиркенуи реттеуши мех.аркылы орындаушы мушеге жетеди.Жасушалардын миграциясы-тиндер мен мушелер калыптасуы кезинде ягни жасушалык денгейден тиндик денггейге оту барысында жеке жасушалар мен олардын кешендеринин орын ауыстыруы.

42.Гистогенез- эмбриондык бастамалардын аз дифференциялангган жасушалык материалынан мамандандырылган тиндер даму процесин атайды.Урыкта жасушалар топтарынын арасындагы сигнализациянын жиі ұшырасатын турі – индукция. Индукция-(асер ету) 1 типті жасушаларда ондірілген заттар – индук